عشق رنگی و عشق فرهنگی

عشق به عنوان یکی از ژرف‌ترین و پیچیده‌ترین تجربه‌های انسانی، در طول تاریخ همواره مورد توجه فلاسفه، هنرمندان و دانشمندان بوده است. از دیدگاه روانشناسی، عشق ترکیبی از احساس دلبستگی، صمیمیت و تعهد است که می‌تواند در قالب روابط عاطفی، خانوادگی یا حتی عشق به هنر و طبیعت ظهور کند. اما این پدیده تنها یک تجربه فردی نیست؛ بلکه تحت تأثیر بستر فرهنگی‌ای قرار دارد که فرد در آن رشد کرده است. فرهنگ، باورها، آداب و رسوم و ارزش‌های جامعه، تعیین می‌کنند که چگونه عشق ابراز شود، چه اشکالی از آن پذیرفته شود و حتی چه انتظاراتی از روابط عاشقانه وجود دارد.
 

در هر فرهنگ، نمادها و نشانه های خاصی برای نمایش عشق وجود دارد. برای مثال، در برخی جوامع، عشق رمانتیک با ازدواج و تشکیل خانواده گره خورده، در حالی که در فرهنگ‌های دیگر، عشق ممکن است بیشتر به صورت غیرمستقیم و از طریق وفاداری یا حمایت مادی بیان شود.

ادبیات، موسیقی و هنرهای تجسمی نیز بازتاب‌دهنده نگرش فرهنگی به عشق هستند؛ از غزل‌های حافظ تا ترانه‌های پاپ مدرن، همه نشان‌دهنده تلاش بشر برای درک و انتقال این احساس هستند. حتی زبان عشق در فرهنگ‌های مختلف متفاوت است؛ برخی جوامع بر کلام تأکید دارند، در حالی که در دیگران، اقدامات عملی اهمیت بیشتری پیدا می‌کنند.
 

ارتباط عشق و فرهنگ یک رابطه دوسویه است؛ همان‌طور که فرهنگ بر درک و بیان عشق تأثیر می‌گذارد، عشق نیز می‌تواند فرهنگ را دگرگون کند. تغییرات اجتماعی مانند افزایش پذیرش ازدواج‌های بین‌فرهنگی یا بازتعریف نقش‌های جنسیتی در روابط، نمونه‌هایی از این تأثیر متقابل هستند. در دنیای امروز، جهانی‌سازی و ارتباطات میان‌فرهنگی باعث شده تا برداشت‌ها از عشق نیز پویاتر شود. با این حال، هسته مرکزی عشق—یعنی میل به ارتباط عمیق و معنادار—در تمام فرهنگ‌ها مشترک است و این خود نشان‌دهنده جهان‌شمولی این احساس انسانی است.

تمثیل، حاصل ارتباط دوگانه بین دو امر گوناگون است که به یکدیگر همانند می شوند و از این همانند سازی، امری کلی تر را استنباط می کنیم. در تشبیه تمثیلی نیز حکایت یا روایتی نقل می شود که اگر چه معنای ظاهری دارد، اما مراد گوینده، معنای کلی تر دیگری است.(1)

قرآن کریم، کتاب هدایت جهانیان، در راه هدایت، از تمثیل، بهره های زیادی می گیرد. کلمه ی «مثل» و مشتقات آن در قرآن، نزدیک به 140 بار به کار رفته است. در معاوضه و خریداری کفر و دنیا در برابر ایمان و آخرت، مثال های فراوانی در قرآن آمده است. به عنوان نمونه، قرآن می فرماید: «کسانی که گمراهی را در مقابل هدایت خریده اند، همانند کسانی اند که آتش می افروزند، اما حاصل آن تاریکی است.»(2)

و نیز می فرماید: «کسانی که از مال دنیای خود می گذرند و در راه خدا انفاق می کنند، [این کارشان] همانند دانه ای کاشته شده است که هفت خوشه می دهد و هر خوشه دارای صد دانه است.»(3) و این مثال های قرآنی برای آن است که آدمی تعقل کند، تفکر کند و آگاه شود و یادآور نعمت های اوگردد.(4)
 

در متون ادب فارسی - که برگرفته از آموزه های قرآن کریم و فرهنگ انسان ساز اسلامی است - نیز تمثیل ها و حکایات، جایگاه ویژه ای دارند. بی اعتباری دنیا و بی ارزشی آن در برابر نعمت جاودان، یکی از مباحث همیشگی ادب فارسی است.

کتاب «کلیله و دمنه» در این زمینه تمثیلات فراوانی دارد. در این کتاب، آن کسی که همت بر فراهم آوردن دنیا مقصور گرداند و عمر را برای دنیا تلف کند، همانند کسی است که یک خانه ی پر از عود داشته باشد، اما به نیم ها بفروشد و تصور کند که سود کرده است.(5)

در جای دیگر، همین معنا و انفاق نکردن را با تمثیل و حکایتی بیان می کند که: اگر کسی از انفاق، اعراض نماید؛(6) و حلاوت عاجل،(7) او را از کسب خیرات و ادخار(8) حسنات باز دارد و مال و عمر خویش در مرادهای این جهانی نفقه کند،(9) همچنان باشد که: بازرگانی جواهر بسیار داشت، مزدوری گرفت برای سفته کردن،(10) آن مزدور را به چنگ نواختن و سماع بداشت.

چون روز به اخر رسید، اجرت بخواست. بازرگان، عذر آورد که: «چگونه اجرت دهم، که گوهرهای من، جملگی ناسفته مانده اند؟». مزدور، لجاج کرد و گفت: «آنچه گفتی کردم.» بازرگان به ضرورت، از عهده بیرون آمد و متحیر بماند که روزگار، ضایع و مال، هدر و جواهر، پریشان و مئونت(11) باقی!(12)

هر که همت در دنیا بست و آخرت را اعتنا نکرد، همچون مردی است که از پیش اشتر مست بگریخت و به ضرورت، خویشتن را در چاهی آویخت و دست در دو شاخ زد که بر بالای آن روییده بود و پاهایش بر چهار مار بود که سر از سوراخ، بیرون گذاشته بودند.

و در قعر چاه، اژدهایی سهمناک، دهان گشاده بود افتادن او را انتظار می کرد. موش های سیاه و سپید، بیخ آن شاخ ها دایم بی فتور،(13) می بریدند، خانه ی زنبوری دید و از شهد آن کمی چشید. حلاوت، او را به خود مشغول داشت. غافل ماند تا شاخ ها بریده گشت و در کام اژدها افتاد.(14)

در «کلیله و دمنه» در حکایتی آمده است که: مردی مال اندک داشت و دل از آنها برید و آنها را صرف آزادی دیگران کرد و سودش را هم دید. این مرد می گوید: روزی از بازاری می گذشتم. صیادی یک جفت طوطی برای فروش آورد. خواستم به خاطر آخرت، آن دو را خریده، آزاد کنم. متردد(15) بماندم؛ چون صیاد به دو درم(16) بها کرد و من هم دو درم بیشتر نداشتم. توکل بر خدا کردم و آنها را خریدم و از شهر، بیرون آوردم و در بیشه، رها کردم.

این دو طوطی بر بالای درختی نشستند و به سخن درآمدند و از من عذرها خواستند و سپس گفتند که: «از دست ما مجازاتی(17) نمی آید اما در زیر این درخت، گنجی است. زمین بشکاف و بردار.» بشکافتم و گنج برداشتم.(18)

 

در «منطق الطیر» عطار، «گل»، نماد و نشانه ی هر چیز خوش و شیرین زودگذر است لحظه ای آن را بر باد رفته می یابد و بلبل که گرفتار عشق و زیبایی گل شده است، نماد انسان های غافلی است که دنیا فریبشان داده است.

دنیا زیباست، اما ناچیز! عطار در این حکایت، بلبل را در عشق گل چنین وصف می کند :
بلبل شیدا درآمد مست مست
وزکمال عشق، نه نی و نه هست

گفت: بر من ختم شد اسرار عشق
جمله ی شب می کنم تکرارعشق

گلستان ها پرخروش از من بود
در دل عشاق، جوش از من بود

من چنان در عشق گل مستغرقم
کز وجود خویش محو مطلقم.(19)

اما این غرق در زیبایی های آنی و عشق صورت، مورد عتاب و سرزنش هدهد قرار می گیرد:
هدهدش گفت: ای به صورت مانده باز
بیش از این، در عشق رعنایی مناز!

عشق روی گل بسی خارت نهاد(20)
گل اگرچه هست بس صاحب جمال

حسن او در هفته ای گیرد زوال
عشق چیزی کان زوال آرد پدید

کاملان را آن، ملال آرد پدید
خنده ی گل گرچه در کارت کشد

روز و شب در ناله ی زارت کشد
درگذر از گل که گل، هر نو بهار

بر تو می خندند، نه در تو، شرم دار!(21)
عطار با اشاره به تمثیلاتی پیاپِی، غرق شدن و سرگرمی و اشتغال آدمیان به ظاهر فریبنده ی جهان و نیز عمر ناپایدار را همانند اشتغال سگی به استخوان و واماندن از شاهی که او را با خود همنشین کرده بود، می خواند و می گوید که از خواب غفلت که سبب جدایی شما از عشق حقیقی شده است، بیدار شوید:

ای در اول آشنایی یافته
و آخر از غفلت، جدایی یافته
پای در عشق حقیقی نه تمام
نوش کن با اژدها مردانه جام.(22)
 

اما وقتی عنان سخن به دست «ملای روم» می افتد، تمثیلات او عمیق تر و دقیق تر، این مفاهیم را بیان می کند. مولوی، در کتاب ارجمند «مثنوی معنوی»، در اولین حکایت، دقیقا همین مطلب را به بوته ی نقد می کشد و کسانی را که گرفتار صورت شده اند، مستحق نابودی می شناسد، چون صورت، نابود شدنی است. عاشق صورت، به همراه معشوق خود نابود می شود؛ اما عاشق حقیقت، به همراه حقیقت، جاودانه به آرامش و آزادی می رسد.

عشق زرگر در این حکایت، عشق به صورت است؛ به همین دلیل، چون صورت معشوق زرد می شود، عشق هم سست می گردد. به بهانه ی همین واقعه، مولوی عشق هایی این گونه را نقد و استهزا می نماید و مریدان را به سوی کسی دعوت می کند که او «حی لا یموت (زنده ی نامیرا)» است:
عشق هایی کز پی رنگی بود
عشق نبود، عاقبت ننگی بود

زان که عشق مردگان پاینده نیست
زان که مرده سوی ما آینده نیست

عشق زنده در روان و در بصر
هر دمی باشد زغنچه تازه تر

عشق آن زنده گزین کو باقی است
کز شراب جان فزایت ساقی است

عشق آن بگزین که جمله انبیا
یافتند از عشق او کار و کیا.(23)
 

نباید تصور کرد که ما فرصت و مجال رسیدن به چنین عالمی را نداریم. باید به عظمت وجود و کرم کسی نگاه کرد که بی مزد و بهانه می بخشد:
تو مگو ما را بدان شه، بار نیست
با کریمان، کارها دشوار نیست.(24)
 

حاصل سخن آن که پدیدآورندگان متون ادب فارسی، با تمثیلات و مثال ها و تشبیهات، همه ی آنچه را خوبی و زیبایی است، با انچه زشتی و بدی و پلیدی است، به قیاس گرفته اند و خوبی ها را بر زشتی ها برتری داده اند. گاهی سخنی بسیار مفصل که در حکایتی بلند بیان شده است، در دست شاعری بزرگ چون «حافظ» در یک بیت و مثال ساده مختصر می شود:
هر کو نکاشت مهر وز خوبی گلی نچید
در رهگذار باد، نگهبان لاله بود.

و مردان بزرگ و پاک، آنانی اند که مهر کاشته اند و گل های خوبی چیده اند و در
رهگذار باد، خود را معطل امور بیهوده نکرده اند و برگ های لرزان و لغزان لاله را
در میان باد و توفان، نگهبانی نکرده اند؛ بلکه به قول « سعدی » به چیزی پایدار؛
مشغول شده اند:
به سودای جانا ز جان مشتغل
به ذکر حبیب از جهان مشتغل
چنان فتنه بر حسن صورت نگار
که با حسن صورت ندارند کار.(25)
 

علی اکبر شوبکلایی
 

1. بیان، سیروس شمیسا، تهران، فردوس، 1376، ص 227.
2. سوره ی بقره، آیه ی 17.
3. همان، آیه ی 261.
4. سوره ی ابراهیم، آیه ی 25؛ سوره ی نور، آیه ی 35؛ سوره ی عنکبوت، آیه ی 43.
5. کلیله و دمنه، نصرالله منشی، تصحیح : مجتبی مینوی، ص 46.

6. رو گرداند.
7. شیرینی زودگذر، کنایه از دنیا.
8. اندوختن.
9. صرف کند.
10. سوراخ کند.

11. هزینه.
12. کلیله و دمنه، ص 56.
13. بدون سستی و معطلی.
14. کلیله و دمنه، ص 56.
15. تردید کردم.

16. قیمت کرد.
17. جزای نیک، پاداش.
18. کلیله و دمنه. ص 416.
19. منطق الطیر، عطار نیشابوری، به کوشش؛ صادق گوهرین، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1374؛ ص 42.
20. تو را مشغول کرد.

21. منطق الطیر، ص 43.
22. همان، ص 127.
23. مثنوی معنوی، مولوی، دفتر اول، حکایت شاه و کنیزک.
24. همان جا.



منبع: پرتال فرهنگی راسخون