نكاتی مهم برای حافظان قرآن كریم

لازم است ابتدا به مقدماتي كه حافظ قرآن بايد رعايت كند، يادآوري شود، زيرا اين پيشكردارها اگر چه ممكن است به ظاهر تأثيري در حفظ قرآن نداشته باشد، ولي قطعاً اين گونه پيشينه‎ها زمينه‎ساز موفقيت و تداوم راه خواهد بود.
بسياري از اين امور اگرچه از مضامين روايات بدست مي‎آيد، ولي تجربه بزرگان و دوستان حافظ قرآن، مؤيد آن است، زيرا قرآن و حفظ آن غير از علوم و مطالب ديگر است، هدف از حفظ قرآن، رسيدن به كمال و معنويات است و تنها نمي‎توان به حفظ الفاظ بسنده كرد، بلكه بايد مقدمه ساز براي آن اهداف عاليه باشد.

اهميت خواندن و حفظ قرآن

پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: اگر مي‎خواهيد با خدا سخن بگوئيد پس قرآن بخوانيد.[1]
پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: قلوب هم مانند آهن زنگار مي‎گيرد، سؤال شد با چه چيزي زنگار را بايد زدود؟ فرمود: خواندن قرآن.[2]
امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمود: ثبات ايمان با خواندن قرآن است.[3]
حضرت رسول ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: از خواندن قرآن غفلت نكن، زيرا قلب را زنده مي‎كند و از گناه ترا باز مي‎دارد.[4]
حضرت رسول ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: كسي كه قرآن مي‎خواند، در درجات نبوّت قرار گرفته، غير از آن كه به او وحي نمي‎شود.[5]

1. پاكيزگي:

پيامبر خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: مسير ورود قرآن را پاكيزه و معطر نمائيد.[6] اگر چه در بدو امر، اين روايت پاكي ظاهري را مطرح كرده آن هم در دهان، ولي از روايات ديگر بخوبي استفاده مي‎شود كه پاكي تمام اعضاء مادي از قبيل گوش، چشم، زبان، دست و... را شامل خواهد شد، حتي اگر خواستار بهره‎گيري معنوي بيشتر باشيم، بايد از ناپاك كردن تمام اعضاء بويژه سيستم‎هاي ياد شده، اجتناب كرده و نگذاريم، به گناه و حرام آلوده گردند. در اين جا اين نكته قابل ذكر است كه اگر انسان بخواهد، به پرتگاه گناه و حرام كشانده نشود، بايد از شبهات و انجام مكروهات در حد توان اجتناب نمايد.
اگر چه وضو براي بسياري از كارها خوب است و ثواب بيشتري را براي آن عمل بوجود مي‎آورد، ولي براي خواندن قرآن و كارهاي قرآني لازم است.
آري انسان هنگامي كه قرآن را از حفظ مي‎خواند، مرور مي‎كند، يا از رو مي‎خواند، ولي دست خود را به الفاظ قرآن نمي‎زند، واجب نيست وضو داشته باشد، ولي در تمامي اين مراحل خوب است خود را ملتزم نمايد كه با وضو باشد، زيرا كه وضو به انسان نورانيّت و معنويت عنايت مي‎كند. حتي امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمود: وضوي روي وضو، نور بالاي نور است.[7]
اگر فضائي را براي كارهاي قرآن بر مي‎گزينيد، خوب است پاك باشد. چه از نظر نجس و پاكي و چه از نظر معنوي بهتر است طهارت فضا و مكان نيز لحاظ شود.
براي اين امر خوب است مساجد، حسينيه‎ها، آرامگاه امامزادگان و شهداء و حتي قبور مؤمنين را براي حفظ كردن انتخاب كنيد. چون محل تردد ملائكه و رحمت الهي است.

2. ياري از قرآن براي نجات از شيطان:

قرآن مي‎فرمايد: وقتي مي‎خواهيد قرآن بخوانيد از (حيله‎ها و مكرهاي) شيطان رانده شده، از درگاه الهي، به خداي متعال پنا ببريد.[8]
روايات فراواني هم در علت و آثار اين امر از حضرات معصومين ـ عليهم السّلام ـ رسيده است، آنچه مهم است زمينه‎هايي كه موجب جلب نظر شيطان مي‎گردد، بايد از بين برد و عوامل لازم را بايد بوجود آورد، تا الطاف الهي را براي خود جذب كرد. آنگاه است كه انسان مي‎تواند، از معنويت و نورانيت قرآن جان خود را سيراب سازد و از خواندن قرآن بهره‎هاي همه جانبه علمي، معنوي و دنيوي و اخروي ببرد.

3. رو به قبله:

سعي شود هنگام خواندن قرآن، دو زانو باشيم. در روايات تأكيد زياد شده كه رو به قبله بخوابيد، رو به قبله بنشينيد، رو به قبله غذا بخوريد و رو به قبله دعا بخوانيد و رو به قبله قرآن تلاوت كنيد.
اين رو به قبله بودن، ايجاد ارتباط قوي‎تر بوسيله قرآن و كعبه است و خود اين گرايش ظاهري زمينه‎ساز پذيرش انوار الهي از طريق قرآن و كعبه مي‎شود.

4. ترتيل قرآن:

خداوند در قرآن مي‎فرمايد: قرآن را بصورت ترتيل بخوانيد[9] و در روايات ترتيل را معنا كرده‎اند چنانچه از امام رضا ـ عليه السّلام ـ نقل شده:
1. كلمات را صحيح ادا كنيد.
2. وقتي به آيات علمي رسيديد، دقت كنيد.
3. در آيات عذاب، قلوب خود را متذكر شويد.
4. همّت انسان براي پايان دادن آيات نباشد.
5. در هنگام خواندن آيات رحمت به خداوند اميدوار باشيد و در هنگام قرائت آيات عذاب، خاشع باشيد.[10]
ن: 632 م از امام علي ـ عليه السّلام ـ سؤال شد ترتيل چيست؟
فرمود: ترتيل اداء (صحيح) حروف و رعايت موارد وقف مي‎باشد.
خداوند مي‎فرمايد: اي پيامبر براي اينكه قرآن در قلبت تثبيت گردد، آنرا بصورت ترتيل فرستاديم.[11]
در جاي ديگر مي‎فرمايد: اي پيامبر قرآن را بصورت ترتيل بخوان.[12]

5. انديشه كردن:

قرآن مي‎فرمايد: چرا در قرآن (هنگام خواندن) انديشه نمي‎كنيد، شايد در دلتان قفلي وجود دارد؟![13] چون در آيات كريمه درياي عميق و اقيانوس موّاج معنويات و بركات است و درك آن‎ها هم، براي همه كس ميسّر نيست. مگر به تدبّر كردن، شايسته است حافظ قرآن تدبر بيشتري نمايد. چنانچه امام علي ـ عليه السّلام ـ فرمود: بهره‎اي در قرائت قرآن نيست، مگر اينكه در ابعاد آن فكر شود.[14]
اصولاً تفكر كردن در تمام امور زندگي يكي از اصول پيشرفت انسان مي‎باشد، ولي در امور معنوي و الهي تفكر و انديشه كردن از سازندگي خاصي برخوردار است و براي تأكيد اين امر در قرآن كريم خداوند متعال صدها بار توصيه به انديشه فرموده است و با واژه‎هايي چون: تفكر، تدبر، تعقل و... اين امر مطرح شده است.
حافظ، قبل از حفظ قرآن بايد به بركاتي كه از قرآن مي‎تواند بدست آورد، فكر كند و كسب آن بركات در پرتو انديشيدن به قرآن و معارف و احكام آن است.

6. خشوع در قرآن:

قرآن مي‎فرمايد: آيا زمان آن نرسيده، كه هنگام ياد خدا در قلوبشان، خشوع بوجود آيد.[15]
قرآن را بايد با احترام خواند، البته در تمام ابعادش، از نظر نشستن، خواندن، گرفتن قرآن، اداء كلمات و...
حافظ، چون چنين افتخاري نصيبش شده، كه توفيق حفظ قرآن را يافته، بايد با تمام وجود به اجزاء كوچك و بزرگ قرآن كاملاً احترام قائل شود، تا خداوند هم او را مورد لطف خود قرار دهد، زيرا كه او به كتاب الهي، احترام قائل شده است.
اگر چه در قرآن توصيه شده، در راه رفتن، حرف زدن، خوردن، نشستن، معاشرت و... سعي كنيد، غرور نداشته باشيد، ولي در رابطه با كارهاي قرآن بايد نهايت تواضع را بخرج داد.
حافظ، نبايد فكر كند كه اين لياقت اوست، كه حافظ تمام، يا قسمتي از قرآن شده، كه در نتيجه به غرور وادار شود، بلكه بايد بداند كه اين لطف ويژه خداست.
هر لحظه ممكن است، اين لطف سلب شود. براي حفظ اين نعمت الهي، بايد از آفت كبر، بي‎توجهي، به خدا و عادي شدن نسبت به كارش پرهيز كند، تا نعمت، افزايش و يا تداوم يابد.

7. استماع قرآن:

يكي از نكات مهم اين است كه قاري، بايد هنگام خواندن ديگران كاملاً توجه كند، حرف نزند، توجه داشته باشد، زمزمه ديگري نداشته باشد و...
خداي متعال مي‎فرمايد: وقتي قرآن خوانده مي‎شود گوش دهيد، شايد مورد رحمت الهي قرار گيريد.[16]
حضرت رسول ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: كسي كه مشتاق الهي است، به قرآن گوش دهد.[17]
حضرت رسول ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: خواندن قرآن، بلاي دنيوي را مرتفع مي‎كند و گوش دادن به قرآن مشكلات آخرت را مرتفع مي‎سازد.[18]
استماع قرآن غير از شنيدن است، لذا در شنيدن موسيقي، غيبت و... آقايان مي‎فرمايند: اگر شنيدن باشد، اشكال ندارد، ولي استماع حرام است، منظور از استماع اين است كه انسان همراه با گوش دادن دقت هم داشته باشد.
اگر چه گوش دادن براي حفظ نباشد باز هم بايد همراه با دقت باشد.

8. تشويق و آموزش قرآن:

تشويق در كارهاي نيك، براي انسان برآيند خوبي خواهد داشت، اگر انسان بتواند در حفظ قرآن، ديگران را تشويق كند بركات الهي زيادي براي او خواهد بود و علاوه مورد علاقه مترّبي قرار خواهد گرفت.
امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمود: بهترين شما كساني هستند كه خود قرآن بياموزند و به ديگران نيز بياموزند.[19]
رسول اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمودند: اگر زندگي سعادتمندانه مي‎خواهي، مرگ را شهادت گونه دوست داري، نجات از ترس قيامت را علاقه داري، نور در تاريكي قيامت مي‎خواهي، سيرابي، در روز عطش قيامت را خواهاني، برتري عمل در روز حساب را جويايي، پس قرآن تدريس كن زيرا كه وقت گذاري در راه قرآن ياد خدا و نجات از شيطان است و برتري عمل در حساب مي‎باشد.[20]

9. دعاي ختم قرآن:

خوب است در پايان هر كار قرآني، اين دعا هم قرائت گردد. زيرا امام علي ـ عليه السّلام ـ توصيه فرموده‎اند:
اَللّهم اَشْرَحْ بالْقرآنِ صَدْري و اسْتَعْمَلْ بِالقُرانِ بَدَني وَ نَوِّرَ بِالقُرْانِ بَصَري وَ اَطْلِقْ بِالْقُرْانِ لِساني وَ اَعِنّي عَلَيْهِ ما اَيْقَيْتَني فَاِنَّهُ لا حَوْلَ و لا قُوَةَ اِلّا بِكَ.[21]
خدايا در پرتو قرآن سينه‎ام را گشاده گردان، (حوصله بده) اعضاء بدنم را بوسيله عمل به آن نوراني نما، ديدگانم را بخاطر قرآن نوراني كن، زبانم را گويا گردان و در راه رسيدن به يقين در پرتو قرآن ياريم نما، زيرا كه قدرت و توان بجز از مسير تو ممكن نباشد.

10. انگيزه عالي:

حفظ و درك قرآن نبايد، براساس اهداف مادي،‌دنيوي و ظاهري باشد، بلكه فقط بايد با انگيزه كسب مقامات معنوي انجام گيرد، اگر چه اين هم، چندان عالي نيست. ولي از اهداف قبلي بهتر است.
آري اگر در ضمن حفظ قرآن، علاقه به تظاهر پيدا كرديد، بدانيد كار به پايان نخواهد رسيد و يا اگر هم به پايان برسد، زمينه ساز امور معنوي و اخروي نخواهد بود.
اگر از اين نعمت براي كسب معاش بهره جوئيد، يا براي فخر فروشي به بزرگان بكار ببريد، يا بخواهيد براي نزديك شدن به ملوك و سلاطين سود جوئيد، قطعاً تلاش خود را تباه كرده و روز قيامت با شرمندگي وارد محشر خواهيد شد.[22]
گرچه يكي از معاني حفظ، بياد سپردن كلمات و آيات قرآن است ولي بُعد ديگر حفظ، بكارگيري دستورالعمل‎هاي شفا بخش آن خواهد بود و انتقال آن معارف به ديگران مي‎باشد، كه بايد هدف عالي، در اين امور مدنظر قرار گيرد تا انسان به بركاتي ارزنده نائل آيد.

11. بهترين راه تداوم:

از آنجا كه حفظ قرآن يكي از نعم بزرگ الهي محسوب مي‎شود و كسي كه توفيق به اين كار را پيدا كند، زمينه جذب بركات زيادي از سوي خداي متعال خواهد بود، جا دارد كه براي رسيدن به نعمت حفظ قرآن انسان از خداي متعال و حضرات ائمه اطهار ـ عليه السّلام ـ مدد جويد و به عنوان يكي از خواسته‎هاي مهم و در واقع قابل توجه در نظر داشته باشد.
در اينجا براي درك اين توفيق علاوه بر نكاتي كه ذكر شد، يا ذكر خواهد گرديد، بجاست در آغاز و پايان هر كار قرآني از خداوند، توفيق تداوم آنرا داشته باشيم.
فكر نكنيم كه اين راه بطور طبيعي آغاز شده و پايان هم خواهد يافت، بلكه بايد گفت، يك لطف ويژه خداوند است و لطف ويژه هم در صورتي تداوم خواهد داشت كه ابعاد معنوي انسان هم، تداوم داشته، بلكه تقويت گردد.
تذكر: براي تأمين اين امر خوب است، كارهاي قرآني خود را هديه به روح مطهر حضرات انبياء و ائمه ـ عليهم السّلام ـ مادران ائمه ـ عليهم السّلام ـ شهداء، اولياي الهي و روح مؤمنين نماييد. يقين داشته باشيد از ثواب شما كم نخواهد شد، بلكه بر توفيق و پيشرفت شما افزوده خواهد شد.

12. قرآن انتخابي:

قرآني كه انتخاب مي‎شود، از ابتدائي‎ترين روزها، تا پايان حفظ و حتي براي مرور هم بايد يكي باشد، براي تأمين اين امر بهتر است، يك رسم الخط را انتخاب كرده و از آن قرآن در قطع‎هاي گوناگون و به تناسب جاهايي كه مي‎خواهيد قرآن را حفظ كنيد، تهيه نمائيد.
مثلاً در منزل، محل كار و... مي‎توانيد قرآني درشت خط و يك رسم خط انتخاب كنيد و براي مرورهاي بعدي از قرآن جيبي يا نيمه جيبي و بدون ترجمه همان رسم الخط استفاده نمائيد.
صفحات قرآني، هر چه كوچكتر و كم فاصله باشد در حفظ كمك بهتري خواهد داشت. خوب است قرآن نيم جيبي را همراه داشته باشيد تا در فرصتهاي كوتاهي كه پيش مي‎آيد و مي‎خواهيد مرور كنيد، از آن استفاده نمائيد و هر كجا بخاطرتان نيامد بعد از درنگ چند لحظه‎اي و تكرار كلمات قبل آن، به قرآن مراجعه نمائيد.
ضمناً مي‎شود در اوائل كار كه هنوز آيات زيادي حفظ نيستيد جزء يا حتي يك ورق را از قرآن مورد نظر جدا كرده و در جلدهاي پلاستيكي قرار دهيد تا حجم قرآن در جيب دچار مشكل نشود، يا خود قرآن پاره نگردد.
بعد مي‎توانيد هر مقدار كه حفظ كرديد، آنرا با وسائل سوراخ كن سوراخ رده و در گيره‎هاي پوشه قرار داده پس از اينكه آيات زيادي را حفظ كرديد، كل قرآن را همراه ببريد استفاده از قرآن‎هاي سي جزء بصورت مجزا چاپ شده است، اين مشكل را برطرف مي‎سازد. اگر چه در مرور هم بعداً خواهيم گرفت، بهتر است روي برنامه باشد.
سعي كنيد قرآن‎هايي انتخاب كنيد كه در بازار فراوان باشد، در غير اينصورت، يكي دو نسخه تهيه كنيد، زيرا ممكن است برنامه حفظ شما چند سال بطول بيانجامد و نياز به نسخه ديگري پيدا كنيد، و در آن زمان از آن نسخه پيدا نشود.
قرآن‎هايي كه براي حفظ در نظر مي‎گيريد، بايد خيلي ساده و بي‎غلط و بدون آلايش باشد و از قرآن‎هايي كه تذهيب شده و يا چند رنگ است و... جداً بپرهيزيد.

13. مكان:

اگر براي تقسيم آيات، حفظ و مرور، مكان خاصي را در نظر بگيريد، نقش مهمي در پذيرش حافظه شما خواهد داشت.
مكان برنامه‎هاي حفظ قرآن خوب است، آرام و از نظر ظواهري كه موجب جلب نظر مي‎شود خالي باشد، رفت و آمد، سر و صدا خورد و خوراك در آن انجام نشود، تا تمركز بيشتري بوجود آيد. اگر ممكن باشد جايي را برگزينيد كه در آن جا خاطره شاد و غمناكي بياد نداشته باشيد، بهتر است در آن مكان به هيچ كس وعده‎اي ندهيد، و در آن زمان به هيچ كار ديگري فكر نكنيد و آن مكان خاص را فقط براي آن كار خاص در نظر بگيريد.
از شروع به كار قرآني، سعي كنيد مقداري روي آيات قبل مرور كنيد،‌تكرار نمائيد و فكر كنيد تا ذهنتان آمادگي كافي را پيدا كند.
مكان مطالعه بهتر است زياد گرم نباشد، و اگر سرد باشد بايد قسمت بالاي بدن را گرم نگهداشته شود ولي اگر پاها و دستها در معرض هواي سردتر باشد خيلي خوب است. و خلاصه مكان مطالعه طوري انتخاب شود كه هواي آزاد در جريان باشد. نور كافي و متعادل براي مطالعه لازم مي‎باشد.
مكان مطالعه بايد از نورهاي خيلي تند يا كم رنگ، دور باشد و تأمين يك نور متعادل براي جلوگيري از خستگي و نيز تداوم كار بسيار لازم است.
فضاي مطالعه، نوع لباس، فرش و... از رنگهاي تند نباشد كه موجب خستگي چشم مي‎گردد.

14. زمان:

حفظ قرآن اگر چه خيلي لذّت بخش است و در پرتو آن توفيقات فراواني خداي متعال، به انسان عنايت خواهد كرد، براي تداوم حفظ قرآن لازم است از تمام امكانات لازم براي اين توفيق الهي بهره برد. زمان مطالعه خوب است از بهترين اوقات روز باشد كه در آن زمان هم سيستم‎هاي بدن، آرامش كافي را داشته باشد و هم طبيعت از آرامش خاصي برخوردار باشد و آن زمان بعد از اذان صبح خواهد بود، در صورتي كه مقدور نباشد بعد از طلوع آفتاب و يا پس از يك استراحت كوتاه بين روز مناسب است.
اگر انسان بتواند برنامه زندگي خود را طوري تنظيم كند، كه شبها زودتر بخوابد و يكي دو ساعت قبل از اذان صبح بيدار شود و به مطالعه بپردازد (مخصوصاً براي برنامه قرآن) بركات والاتري را درك خواهد كرد.
تذكر: البتّه بعد از بيدار شدن، بلافاصله به مطالعه نپردازيد، بلكه بعد از بيدار شدن نرمش، تطهير، مسواك كردن، استنشاق، خروج خلط از فضاي سينه و آنگاه اندكي به نوشتن بپردازيد كه اين تنش‎ها موجب مي‎شود سيستم‎هاي داخلي بدن هم به فعاليت افتند و اعضاء بدن كاملاً بيدار شوند. زيرا انسان وقتي چشم خود را باز مي‎كند و بيدار مي‎شود، بسياري از سيستم‎هاي داخلي بدن هنوز فعاليت همه جانبه خود را آغاز نكرده‎اند، لذا گاه ديده مي‎شود طرف بيدار شده پس از مطالعه چند دقيقه دوباره به خواب مي‎رود.
براي طي مراحل حفظ قرآن، لازم است اوقات خاص را در نظر بگيريد و در زمان تعيين شده اقدام نمائيد.

15. ورزش:

براي مطالعه با نشاط، انسان نياز مبرم به تنوّع و ورزش دارد، كسي هم كه مشغول حفظ قرآن است، بايد به اين نكته توجه فراوان نمايد.
اگر چه ورزش‎هاي زيادي براي تمركز، چشم، اراده، گوش و... در كتاب حافظه و شيوه‎هاي موفقيّت در تحصيل نقل شده است ولي لازم است در اينجا نيز به برخي از آن‎ها اشاره شود، زيرا هر 20 دقيقه مطالعه عميق، به يك ورزش نياز است.
اوّل: ورزش چشم: 3 دقيقه كف دست را بصورت بسته روي چشم قرار داده، بطوري كه هيچ نوري وارد چشم نگردد.
دوّم: 5 بار در حالي كه به انگشت سبابه نگاه دقيق مي‎كنيد، آنرا از فاصله يك متري به مرور به نزديك‎ترين فاصله ممكن تا چشم بياوريد و اين كار را به عكس انجام دهيد.
سوّم: 3 بار بطور دقيق به آخرين زواياي پنج طرف (راست، چپ، پايين، بالا و جلو) نگاه كنيد و سعي نمائيد در ماهيچه‎ها و رباط‎هاي چشم كشش ايجاد شود.
چهارم: 5 مرتبه پلك‎ها را بصورت تند بهم بزنيد.[23]

16. روخواني:

يادگيري كامل قواعد روخواني، يكي ازعوامل مهم حفظ قرآن مي‎باشد. چون كسي كه به قواعد روخواني مسلط نباشد، حفظ كردنش ارزشي ندارد، زيرا حفظ غلط قرآن موجب گناه مي‎شود. مخصوصاً اگر انسان آگاهانه كلمه يا آيه‎اي را غلط بخواند بجاي ثواب، گناه خواهد كرد.[24]

17. تجويد:

آموزش قواعد خوب خواني (تجويد)[25] از اموري است كه حائز اهميت مي‎باشد، البته براي اين دانش مراحل گوناگوني مي‎باشد كه حافظ قرآن بايد به ضروريات آن اكتفا نمايد.

18. دقت در معني:

براي حفظ كردن بهتر و زودتر قرآن، آشنايي مختصري راجع به رابطه بين آيات و معناي كلمات الزامي است، تا با توجه به گستره و مكررات آيات و كلمات با مشكل مواجه نشويم.
وقتي كه مي‎خواهيد بخشي را حفظ كنيد، اول نگاهي گذرا به لغات كرده، بعد هم سير كلي معنوي آيات را در ذهن ترسيم نموده، آنگاه پايان آيه را به آغاز آيه بعدي پيوندي معنوي دهيد، مخصوصاً در موارد وقف دقت بيشتري كنيد كه دچار اشكال نشويد.
هنگام تكرار كردن بهتر است به حروف و كلمات و معاني مورد نظر دقت كنيد و از توجه نمودن به آيات بعد و قبل و حوادث قرآن و اطراف خود پرهيز نمائيد. تا شكل ظاهري و معنوي آن در ذهن شما كاملاً تثبيت گردد.

19. تكرار و خواندن از روي قرآن:

حداقل سه بار آنهم به صورت ترتيل و با دقت بخوانيد بطوري كه هر كلمه را در ذهن ترسيم كنيد و بعد پاك كرده و كلمه بعدي قرار گيرد.
صحيح حفظ كردن خيلي مهم است، دقت در حفظ اوليه از اهميت ويژه‎اي برخوردار است، اگر كلمه داراي حروف بيشتر و يا چند حرف تشديددار و... است بايد ابتدا درست خواندن را تأييد نمائيد، بعد مرحله حفظ را آغاز كنيد.

20. نوشتن از روي آيات:

اگر براي حفظ كردن قبلاً حداقل 3 بار، از روي آيات نوشته آنهم درشت و با اعراب و هر حرف را اعراب گذاري كرده و بعد حرف ديگر را بنويسيد، خيلي جالب است، چون با اين كار از سه حس استفاده كرده و در نتيجه به يادگيري شما كمك زيادي خواهد كرد.

21. شنيدن و تكرار ترتيل:

قبل از حفظ سعي كنيد سه بار آيات را بصورت ترتيل بشنويد و در حين شنيدن به كلمات هم كاملاً نگاه كرده و دقت نمائيد.

22. انتخاب برتر:

اگر براي خواندن، شنيدن از صوت و قلم كساني بهره جوئيد كه از نورانيت بيشتري بهره‎ورند[26] ثبات و توفيق شما مؤثر خواهد بود. زيرا اگر چه سعادت حفظ قرآن، خيلي مهم است ولي مهمتر از آن توفيق به انجام فرامين آن است.
براي آغاز روخواني آيات قرآن مي‎توانيد با قرائت بخوانيد، ولي در مرحله حفظ سعي كنيد، فقط بصورت ترتيل بخوانيد.

23. رابطه بين آيات:

بهتر است آياتي كه مي‎خواهيد حفظ كنيد، از نظر معنوي تقسيم كنيد و آيات پيوسته بهم را در يك مرحله حفظ نمائيد، اگر چه 10 يا 15 آيه باشد ولي اگر آيات مرتبط با هم زياد نبودند مي‎توانيد در جلسه بعدي حفظ كنيد، ولي سعي كنيد پيوند معنوي بين آيات قبل و بعد را برقرار نمائيد.

24. مقدار معين:

براي حفظ از نظر مقدار، حدي را در نظر بگيريد ولي اگر بخاطر ارتباط معنوي كم يا زياد شد مهم نيست.

25. انتخاب ابتدائي حفظ:

ابتدا خوب است از سوره‎هاي كوچك قرآن شروع كنيد.

26. پرهيز از عجله و شتاب:

در حفظ و تكرار كردن در آغاز كار خيلي عجله نكنيد، ولي سعي نمائيد با روش ترتيل يكي از قاريان برجسته خود را هماهنگ كنيد و با او هم پيش برويد.

27. تند خواني:

بعد از اينكه آيات را كاملاً حفظ كرديد، مي‎توانيد يك جزء را بصورت سريع و با ترتيل بخوانيد.[27]

28. انگيزه متعالي:

در انجام كارهاي نيك بايد به آثار الهي و معنوي آن توجه كرد، ‌نه به آثار دنيوي و مادي آن، در حفظ قرآن با توجه به ذكر رواياتي كه در بخش نخست متذكر شديم، بايد فقط در انتظار آثار معنوي در دنيا و آخرت آن باشيم و اين عالي‎ترين انگيزه، براي اين امر جالب خواهد بود كه قابل مقايسه و برابري با هيچ پاداش و آثاري نخواهد بود.

29. شناخت عوامل مثبت و منفي:

تصميم و پشتكار در هر كاري اساس موفقيت است، در تصميم بايد دقت كافي را بكار گرفت و چنانچه در مرحله‎اي موفق به انجام عزم خود نشديد، نبايد كار را رها كنيد، بلكه دوباره مصمم به انجام شويد. زيرا گاه عوامل مثبت يا منفي پيش مي‎آيد كه انسان را از كار باز مي‎دارد، در اين صورت خوب است كه عوامل را ارزيابي نمائيد، اگر عامل مثبت است كه مانع اين فكر شده پس از برطرف شدن به كار ادامه دهيد و اگر عامل منفي است با آن زمينه مبارزه كنيد. تا بتوانيد به كار ارزنده خود، مخصوصاً حفظ قرآن، اقدام نمائيد.
در اينجا اين نكته قابل تذكر است گاه انسان كارهايي انجام مي‎دهد كه توفيقات از او سلب مي‎شود در بخش آفات توفيق يادآور خواهيم شد.

30. توكل به خدا:

از آنجا كه حفظ قرآن بركات فراواني در پي دارد و بركات نيز در پرتو توكل به خدا ترميم و تداوم مي‎يابد، بايد انسان هميشه با توكل بخدا شروع و پايان نمايد. هيچ گاه به فكرش عبور نكند اين من هستم كه قرآن را حفظ كردم و روزي يك ساعت اين كار را انجام مي‎دهم، بلكه بايد مكرراً تكرار كند، اين لطف خداست كه به اين كار توفيق يافته‎ام و پيوسته از خداوند بخواهد كه توفيق دهد تا بر ادامه كار مصمم باشد و تا طي مراحل نهائي و درك مفاهيم عاليه قرآن به تلاش خود ادامه مي‎دهد.

31. پرهيز از مقايسه:

انسان نبايد در كارهاي حفظ قرآن خود را با ديگران مقايسه كند، زيرا هر كسي يك نوع استعداد دارد و ممكن است در يك امري قوي‎تر و در اموري ضعيف‎تر باشد و فرد ديگر برعكس او، در اين صورت اگر كسي توان حفظ او زياد است و انسان ديگر كم‎تر، بايد تلاش بيشتري كند تا خود را به او برساند و يا اينكه با فرد ديگري كار را دنبال نمايد، زيرا:
برخي هستند زود حفظ مي‎كنند و دير فراموش مي‎كنند.
عده‎اي هستند زود حفظ مي‎كنند و زود هم فراموش مي‎كنند.
جمعي هستند دير حفظ مي‎كنند و زود هم فراموش مي‎كنند.
گروهي هستند دير حفظ مي‎كنند و دير هم فراموش مي‎كنند.
ولي در هر حال مقايسه خود با ديگران كار اشتباهي است و بار كشيدن از حافظه بيش از ظرفيت بي‎ميلي و وازدگي پيش خواهد آورد، بهتر است انسان، ابتدا ظرفيت حافظه خود را ارزيابي نمايد و بعد در حد توان اگرچه از كم شروع به حفظ كردن نمايد، بعد به مرور مقدار آيات جديد را افزايش دهد.

32. پرهيز از تفرقه حافظه:

درك و گزينش انسان محدود است و نمي‎تواند در همه چيز چهره بارز و چشم‎گيري داشته باشد، بكارگيري حافظه در چند موضوع آن هم بصورت كار اصلي، بي‎ثمر يا كم نتيجه خواهد بود، آري در كنار حفظ قرآن مي‎توان علوم و دروس ديگر را هم آموخت، ولي نبايد انسان خود را طوري عادت دهد كه كارها را مجموعي انجام دهد، يعني در وقت مطالعه درس... به قرآن انديشه كند و در وقت خواندن قرآن به حل تمرينات فلان درس بپردازد و يا براي كار روز آينده برنامه ريزي نمايد و يا اينكه درصدد چاره جويي و پاسخ گوئي به مشكل روز گذشته برآيد.
آري تفرقه حافظه و انجام كارهاي زياد، آن هم بگونه‎اي كه تفاوت اصولي با هم دارد موجب مي‎شود انسان در كارها كمتر به پيروزي برسد.
با توجه به بركات عاليه قرآن، خوب است انسان مدتي كه به كار با قرآن اشتغال دارد از كارهاي غير مهم و اصلي ديگر جدّاً پرهيز كند.

33. پرهيز از يادگيري ناگويا:

حفظ كردن، دقّت كافي روي حروف، حركات و كلمات مي‎باشد، اگر اين دقت موردنظر قرار نگيرد، قطعاً زود هم از ذهن خارج شده و يا اينكه انسان ناقص و غلط حفظ خواهد كرد.
گاهي پيش مي‎آيد انسان كلمه‎اي را چندين بار تكرار مي‎كند و حتي حفظ مي‎كند ولي زود فراموش مي‎نمايد، اين بخاطر يادگيري ظاهري كلمات است و عميقاً حروف و علامات در ذهن جايگزين نشده است، بلكه شبهي از آن در ذهن جاي گرفته است، لذا گاه مي‎گوييد مي‎دانم يك ن، د، ر، دارد، اعراب آنرا فراموش كرده، تمام آيه را حفظ هستيد، ولي اين يادگيري ناگويا شما را از موفقيت‎هاي بيشتر باز مي‎دارد لازم است شما با دقت حروف و اعراب آنرا در ذهن ترسيم كنيد، بعد به كلمه بعدي بپردازيد، تا شكل صحيح و كاملي از عبارات در ذهن شما جايگزين گردد.

34. پيوند آغاز و پايان آيه:

پيوند بين پايان و آغاز هر آيه يكي از نكاتي است كه داراي اهميت زيادي مي‎باشد، گاه ممكن است آيات را به تنهايي حفظ باشيد، ولي پس از پايان آيه‎اي نتوانيد آيه بعدي را تكرار كنيد، در اين صورت لازم است ايجاد رابطه نماييد. مخصوصاً آياتي كه داراي الفاظ مشترك هستند كه دقت بيشتري را مي‎طلبد و بهتر است اين گونه آيات را بصورت مجموعي در نظر گرفته تا بتوانيد موفقيت بيشتري را بدست آوريد.

35. حفظ آيات مشابه از نظر لفظي:

هر چه انسان آيات بيشتري را حفظ كند، به آيات مشترك زيادتري برخورد خواهد كرد، براي همين است كه دقت فراوان‎تري را مي‎طلبد، در اين موارد بايد رمزي را بين آيات و زمان و مكان و حالت حفظ قرآن ايجاد كنيد، كه آيات ديگر، مشابه آن خصوصيت را نداشته باشد. اصطلاحاً از اين امر در روانشناسي به تداعي[28] تعبير مي‎كنند، تداعي يعني اينكه بين مطالب رابطه بوجود آوريم، لازم نيست اين تداعي منطقي و عقلائي باشد، بلكه آنچه كه بتواند ايجاد اين پيوند را بنمايد تداعي مي‎باشد، بعنوان نمونه:
در آخر آيات 176 ـ 177 ـ 178 سوره ال عمران سه جمله شبيه به هم وجود دارد، كه فقط به ترتيب زير اختلاف دارند:
آيه 176 و لهم عذاب عظيم.
آيه 177 و لهم عذاب اليم.
آيه 178 و لهم عذاب مهين.
حفظ كردن اين جملات مقداري دقت و توجه را مي‎طلبد، اگر بخواهيم مي‎توانيم از سه حرف اوّل كلمه مخالف لفظ «عام» را تركيب كنيم، به معناي آن كاري نداريم، ‌فقط هنگام تكرار در ذهن مي‎آوريم كه اول با حرف عين و دوّمي با حرف الف و سوّمي با حرف ميم شروع مي‎شود.

36. روش درست مرور آيات:

الف: بايد آيات را از حفظ بخوانيد و هنگامي كه به مشكلي برخورد كرديد، پس از اندكي فكر كردن، به قرآن مراجعه نمائيد.
ب: هنگام مراجعه و پس از رفع اشكال لفظي، تأمّل كنيد، تا كاملاً مورد اشكال در ذهن شما بماند و حداقل 3 بار تكرار نمائيد.
ج: اگر هنگام مرور، فردي هم گوش دهد، يا اينكه ضبط كنيد و بعد خود گوش كنيد، تا رفع اشكال شود، بهتر است. زيرا گاه ممكن است انسان فكر كند درست مي‎خواند، ولي در اصل غلط خوانده است.
د: مرور و حفظ بايد از يك شيوه: ترتيل، يا صوت و... استفاده شود.
هـ: اگر بخشي از آيات را كاملاً حفظ هستيد، لازم نيست سريع از‌ آن بگذريد، بلكه سعي نمائيد، با يك ريتم و آهنگ تكرار نمائيد.
و: قبل از مراجعه به قرآن، اندكي تأمّل كنيد، نه اينكه بلافاصله در هنگام اشكال، به قرآن مراجعه نمائيد.
ز: براي مرور، مي‎توانيد از نوارهاي ترتيل هم استفاده نمائيد.
ح: براي مرور سعي نمائيد كلمات كاملاً در ذهن ترسيم شود، نه فقط حفظ ظاهري باشد.
ط: در هنگام مرور نبايد اضطراب، عجله، ترس و نگراني بخود راه داد. حتي هنگام تحويل يا امتحان دادن نيز بايد آرامش حفظ شود.

37. سن مناسب براي حفظ قرآن:

براي حفظ قرآن هيچ زماني دير نيست، بلكه در هر صورت و هر زمان مقدور انسان بايد در صدد كسب اين گونه توفيقات الهي برآيد. پويا كردن حافظه و سپاسگزاري از نعمت‎هاي الهي، در پرتو بهره‎گيري از آن اعضاء در راستاي علاقه فراوان معصومين ـ عليهم السّلام ـ و خداي متعال است و آن اينكه انسان حافظه خود را منور به كلمات الهي گرداند، قطعاً اين كار موجب خرسندي سلولهاي مغزي هم خواهد شد.
گرچه كلمات قرآني از حروف الفبائي تشكيل شده كه ديگر واژه‎ها از آنان ساخته مي‎شود، ولي اعتقاد ما مسلمانان اين است كه براساس صريح آيات قرآن، اگر تمام مردم، بلكه جن و انس، جمع گردند، نمي‎توانند، مانند قرآن سوره يا آيه‎اي بياورند. اين خود يك ادعائي است كه 14 قرن پيش، از سوي خداي متعال مطرح شده و هنوز كسي ادعا نكرده، مانند قرآن توانسته سوره يا آيه‎اي آورده باشد.
در عين حال اين كلمات اعجازآور از همان حروفي تشكيل شده كه برخي با آن حروف كلماتي مي‎سازند كه نه تنها اعجاز نيست بلكه لهو و لعب مي‎باشد.
كوتاه سخن اينكه آغاز به حفظ قرآن در هيچ زمان دير نيست و هيچ كلمه‎اي والاتر از قرآن نيست، ولي در عين حال كه داراي اعجاز است، از يك رواني و سادگي برخوردار مي‎باشد كه براي همه مردم قابل درك است. به بركت انقلاب در جمهوري اسلامي ايران بارها شاهد حفظ قرآن توسط كودكان زير 7 سال بوده‎ايم و بسيارند، نوجوانان، جوانان و حتي بزرگسالاني كه در كمتر از يكسال موفق به حفظ قران شده‎اند.

38. حفظ آيات مشابه:

1. توجه كردن به سير لفظي (ريتم و آهنگ) آيات.
2. دقّت در ترجمه آيات.
3. اگر چند آيه راجع به يك داستان در قرآن مطرح است، اين مورد كه در جاي ديگر مشابه هست، به ذهن سپرده كه مثلاً اين جمله در آن سوره، فلان كلمه را دارد، ولي تفاوت آن هم اين است.
4. تكرار بيشتر، همراه با دقت بيشتر،‌ در روابط آيات.
5. اگر آيات مشابه در يك سوره است براي اينكه جلو و دنبال خوانده نشود، حرف اوّل هر كدام را به هم متّصل كرده و يك كلمه‎اي از آن توليد كنيد و آن كلمه را بخاطر بسپاريد و طبق حروف، آن موارد مشابه را قرائت كنيد.
6. اگر موارد مشابه در سوره مختلف است ترتيب سوره‎ها را در نظر گرفته و جاهاي تفاوت دو يا چند آيه را به خاطر بسپاريد.
7. آيات را حتماً با شماره حفظ كنيد تا كمتر دچار اشكال گرديد.

39. آنچه حافظه را تقويت مي‎كند:

الف: عوامل بهداشتي
1. بوي خوش بكار بردن.
2. مسواك زدن.
3. استنشاق كردن.
4. حجامت كردن.
5. استراحت بين روز.
6. فضاي مطالعه داراي هوائي باشد كه از اكسيژن زيادي برخوردار باشد.
ب: عوامل مادي
1. مويز.
2. كندر.
3. سيب.
4. انار.
5. عسل.
6. پسته.
7. بادام.
8. خوردن حبوبات مخصوصاً عدس و ماش.
9. سركه.
ج: عوامل معنوي
1. سحر خيزي.
2. پرهيزكاري.
3. اجتناب از محرمات و مكروهات و مشتبهات (خوردن، ديدن، شنيدن و...)
4. توسّل به حضرات معصومين ـ عليهم السّلام ـ .
5. تلاش.
6. احترام گذاردن به قرآن.
7. با وضو بودن.
8. نظم.
9. تمركز.
10. تكرار، مرور در نوشتن، خواندن، شنيدن و...
11. تداعي.
12. شكر گذاري در آغاز و پايان كارهاي قرآني.

40. آفات حافظه:

گاه ديده شده، افرادي حافظ قرآن بوده، ولي از ياد برده‎اند. ممكن است عوامل مختلفي داشته باشد كه در اينجا به برخي از آن امور مي‎پردازيم:[29]
گناه كردن.
دروغ گفتن.
چشم چراني.[30]
موسيقي گوش دادن.
خنده زياد (مخصوصاً قهقهه).
كج ارضائي. ناخن جويدن.
خودارضايي
خوردن پس مانده موش.
غرور.
عصبانيت.
لجاجت.
مرور نكردن.
فعاليت‎هاي زياد بدني، فكري.
ضربات روحي.
برخي تصادفات.
يادگيري ناقص و ضعيف.
عدم آرامش روحي و فكري.
انتظار تشويق از ديگران.
رعايت نكردن امور معنوي.

پي نوشت :

[1] . حضرت رسول ـ صلّي الله عليه و آله ـ كنزالعرفان حديث 2258.
[2] . كنز العرفان، حديث 2441.
[3] . غررالحكم.
[4] . كنزالعرفان حديث 2441.
[5] . كنزالعرفان حديث4032.
[6] . بحارالانوار حديث 93 ص 213.
[7] . وسائل ج 1 ص 265؛ الوضوء نور علي نور.
[8] . سوره نمل آيه 98.
[9] . 4 مزمل.
[10] . بحار 92 صفحه 215، مجمع البيان صفحه 316 جلد 5.
[11] . 32 فرقان.
[12] . 4 مزمل.
[13] . 24 محمد ـ صلّي الله عليه و آله ـ .
[14] . بحار ج 92 ص 211.
[15] . حديد 16.
[16] . اعراف آيه 204.
[17] . بحار ج 92 ص 20.
[18] . كنزالعرفان حديث 4031.
[19] . كنزالعرفان خبر 2439.
[20] . بحار ج 92 صفحه 19.
[21] . بحار ج 92 ص 209.
[22] . اين مطلب از مضامين روايات بهره برده شده ولي براي رعايت اختصار به مضمون آنها اكتفا مي‎شود.
[23] . ورزش‎هاي بيشتر را در كتب مذكور. و نيز نيازمندي‎هاي نسل جوان مطالعه كنيد. (اثر ديگر مؤلف).
[24] . در گام اول اين جزوه اثر ديگر مؤلف بصورت مختصر مطرح شده است.
[25] . در گام دوم اين جزوه اثر ديگر مؤلف بطور مختصر مطرح شده است.
[26] . منظور كساني هستند كه از بركات ائمه معصومين ـ عليهم السّلام ـ برخوردارند و مورد عنايت آنها هستند. (تشيّع)
[27] . براي آگاهي به اصول تندخواني به سلسله بحثهاي نگارنده با همين عنوان مي‎توانيد مراجعه كنيد.
[28] . اقسام و روش تداعي در اثر ديگر نگارنده «حفظ و تقويت حافظه و شيوه‎هاي موفقيت در تحصيل با شرح بيشتري مطرح شده است.
[29] . توضيح بيشتر را در كتاب شيوه‎هاي موفقيت در تحصيل اثر ديگر نگارنده مطالعه نمائيد.
[30] . براي توضيح بيشتر به كتاب چشم و نگاه اثر ديگر نگارنده مراجعه نمائيد.

منبع: اندیشه قم