عطیه عوفی همراه با سوگواری جابر

در لابلای اوراق زرین تاریخ اسلام چهره‏های درخشانی در سکوت ‏مرگبار ستم فرمانروایان غاصب مکتوم مانده است. کاش تاریخ‏نویسان، به جای آن همه کتابها که در باره اهل دوزخ نوشته‏اند، در راه شناساندن تندیسهای زهد و پاکی و الگوی مقاومت تلاش‏ می‏کردند. بی‏تردید اگر چنین بود ، فریادگران بیداری را در سکوت‏ تاریک تاریخ فراموش نمی‏کردیم. این نوشتار به معرفی یکی از چهره‏های ناشناخته تاریخ پرداخته‏است. آن که نامش را امیر مؤمنان(ع) برگزید; همراه جابر بن‏عبد الله انصاری از اولین زائران حرم امام حسین(ع) بود; خطبه‏فدک و زیارت اربعین را روایت کرد و در شمار مبارزان شجاع جای گرفت.

ولادت

با طلوع خورشید حکومت علوی در کوفه ، غنچه‏ای شکوفا شد تاتماشاگر آفتاب امامت ‏باشد. گرچه تاریخ دقیق این واقعه مشخص نیست; ولی می‏توان گفت: در سالهای 36-40 قمری ، روزی سعد بن جناده به آستان حضرت‏علی(ع) شرفیاب شد; ولادت فرزندش را به عرض حضرت رساند و تقاضای ‏نامگذاری کرد. حضرت نوزاد را در آغوش گرفت و فرمود: « هذا عطیه الله‏» این نوزاد عطا و موهبت الهی است.(1) حضرت علی(ع) بعد از مراسم نامگذاری ، برای عطیه صد درهم حقوق ماهانه تعیین‏فرمود و پدرش با دریافت‏ حقوق برای کودک غذا تهیه کرد.(2)

خاندان عطیه

عطیه عوفی در یکی از خاندانهای معروف عرب که از طایفه بکالی‏بود ، چشم به گیتی گشود. بکالی تیره‏ای از قبیله بنی عوف بن‏امرؤ القیس شمرده می‏شد و در بین قبایل عرب شان و منزلتی خاص‏داشت. چون عطیه از قبیله بنی عوف بود، به او عطیه عوفی‏ می‏گویند.(3) گویا مادرش در شمار اسرای آزاد شده رومی جای داشت و همسر سعد شمرده می‏شد.(4)

مقام علمی عطیه

عطیه، از نظر طبقات رجالی، در گروه تابعین جای دارد; یعنی ازطبقه‏ای است که پیامبر اکرم(ص) را ندیده و بدون واسطه سخنی از وی نقل نکرده است. او از اصحاب حضرت علی(ع) و امامان بعد از او تا امام محمد باقر(ع) به شمار می‏آید. (5) عطیه از دانشمندان ‏بزرگ و اسلام شناس عصر خویش شمرده می‏شد و از چنان مقام علمی ‏برخوردار بود که حتی دانشمندان اهل سنت نیز او را مورد اعتماد می‏دانستند و دانش تفسیری و حدیثی‏اش را تایید می‏کردند.(6)

اساتید و شاگردان عطیه

عطیه استادانی برجسته داشت که در اسلام و تشیع از جایگاهی والا برخوردار بودند. کتاب «تهذیب التهذیب‏» نام هشت تن از استادان وی را بر می‏شمارد. کتاب «طبقات‏» شش تن از استادانش ‏را معرفی کرده و از دیگران نام نبرده عبد الله بن عباس و جابر بن عبد الله انصاری از معروفترین استادان او شمرده‏ می‏شوند.(7) این شخصیت علمی شاگردان بسیاری تربیت کرد. کتاب‏«تهذیب التهذیب‏» نام شانزده تن از آنها را ثبت کرده است. اعمش و پسران عطیه (حسن و عمر و علی) در این گروه جای‏دارند.(8) علی بن عطیه از اصحاب امام صادق(ع) نیز به شمار می‏آید.(9)

آثار علمی

1- تفسیر قرآن عطیه دست ‏پرورده استادی بزرگ چون ابن عباس بود و پنج جلد تفسیر قرآن نگاشت.(10) دانشمندان اهل تسنن از این‏تفسیر بهره‏های فراوان برده‏اند. آثار عطیه نزد علمای اهل سنت ‏معتبر است.(11) و بزرگانی چون طبری ، خطیب بغدادی از آثار این‏دانشور بزرگ بهره فراوان بردند.(12) عشق عطیه به علوم قرآنی وانس وی با قرآن به اندازه‏ای بود که خودش می‏گوید: من سه دوره ‏تفسیر کامل قرآن را نزد ابن عباس آموختم و قرآن را نیز هفتاد بار در کنارش خواندم.(13)
2- خطبه فدک دومین اثر جاودان عطیه خطبه فدک حضرت زهرا(س)است. حضرت این خطبه را در مسجد النبی ایراد فرمود. عطیه آن را برای عبد الله ابن حسن مثنی ، پسر امام حسن مجتبی(ع) نقل کرد و در تاریخ به یادگار نهاد.(14)
3- زیارت اربعین یادگار جاودان دیگر عطیه زیارت گرانقدر و باعظمت اربعین ابا عبد الله الحسین(ع) است. او همراه جابر ابن‏عبد الله انصاری، صحابی بزرگ پیامبر اکرم(ص) در اربعین شهادت‏امام حسین(ع) کنار تربت مطهر آن حضرت حضور یافت، اشک ماتم‏ ریخت و نامش را به عنوان نخستین زائر کوی حسین جاودانه‏ ساخت.(15) جایگاه زیارت اربعین چنان والاست که امام حسن ‏عسکری(ع) فرمود: یکی از علامتهای مؤمن زیارت اربعین سید الشهدااست. (16)

ابعاد شخصیت ‏سیاسی عطیه

1- زبان گویای ولایت علوی عطیه، که پرورش‏یافته مکتب تشیع‏ راستین بود، آموخته‏هایش را با زبانی گویا برای جامعه اسلامی و تاریخ بیان کرد و به یادگار گذاشت. آن بزرگوار به شیوه‏ای زیبا به دفاع از حریم ولایت علوی پرداخت. بدین جهت نامش در سند بسیاری از روایاتی که منزلت و فضایل حضرت علی(ع) را بیان‏ می‏کند ، دیده می‏شود.(17) عطیه از کسانی است که حدیث غدیر خم را به دورترین نفاط بلاد اسلامی رساند. پیامبر اکرم(ص) در حجه‏الوداع در غدیر خم دست‏حضرت علی(ع) را گرفت و به مردم فرمود: ای مردم، آیا نمی‏دانید که من از خود مؤمنین به آنها سزاوارترم؟ گفتند: آری، یا رسول الله. سپس فرمود: « من کنت مولاه فهذا علی مولاه‏»(18) عطیه در باره‏شان نزول آیه شریف (یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من‏ربک) (19) می‏گوید: «نزلت هذه الآیه علی رسول الله صلی الله‏علیه و آله فی علی بن ابی طالب (ع)(20) این آیه در منزلت‏حضرت علی ابن ابی طالب نازل شد. بیان چنین احادیثی در باره شخصیت‏حضرت، در زمانی که آشکارا بدان بزرگوار ناسزا می‏گفتند، دارای ارزشی والا بود; زیرا درباریان ‏آگاه و مردم ناآگاه دشنام دادن بدان حضرت در هر قنوت ‏و خطبه را از فرایض مسلمانان می‏دانستند. در چنین فضای آشوب‏زده‏ای ، عطیه به افشاگری پرداخت و با نقل فضایل علی(ع) کوشید ولایت را در جامعه تثبیت کند.
2 زیارت اربعین و اقدامی انقلابی زیارت اربعین عطیه و جابربن عبد الله در آن زمان حساس از بعد سیاسی اهمیت ‏بسیار دارد.(21) زمانی که یزید بن معاویه ریختن خون سید الشهدا واصحابش را افتخار می‏دانست و شیعیان آن حضرت در خفقان شدید به‏سر می‏بردند، بازمانده یاران پیامبر اکرم(ص) به زیارت تربت‏امام(ع) شتافت. او در واقع فرستاده خاتم المرسلین به شمارمی‏آمد; زیرا رسول خدا به وی وصیت کرده بود «یا جابر زر قبر الحسین فان زیارته تعدل مئه حجه‏»(22) ای جابر، قبرفرزندم حسین را زیارت کن. چون ثواب زیارتش با ثواب صد حج‏ برابر است. جابر بعد از شهادت امام حسین(ع) و یارانش از این فاجعه تاریخی‏آگاه شده ، با چشمان نابینا و دلی روشن و ضمیری پاک راه کوفه‏ پیش گرفت و خود را به دست‏پرورده مکتب علوی یعنی عطیه عوفی‏ رساند. این دو بزرگمرد در اربعین شهادت ابا عبد الله الحسین(ع)و اصحابش در سرزمین مقدس کربلا حضور یافتند. و این افتخار را به دست آوردند که از اولین زائران حرم حسینی شوند.(23) آنچه ‏به زیارت اربعین جلوه‏ای خاص از شهامت و شجاعت می‏دهد حرکت ‏قهرمانانه این دو زائر در آن موقعیت‏حساس است; زیرا بعد از شهادت امام حسین(ع) یزید کسی را مانع ظلم و فساد خود نمی‏دید و تمام سعی خودش را به کار برد تا با خفه کردن صدای هر مخالفی‏قیام عاشورا را امری عادی و غیر الهی جلوه دهد. بدین سبب، نگرش جامعه به نهضت امام‏حسین(ع) در ابتدا نگرشی همراه با بی‏تفاوتی‏گاه اعتراض‏آمیز بود. در آن موقعیت، حرکت جابر از مدینه و عطیه از کوفه برای زیارت سید الشهدا تاییدی بر قیام‏آن حضرت بود.(24) به ویژه این که این زیارت با رسیدن بانوان‏اهل بیت و اسرا از شام و برپایی سه روز سوگواری برای سالار شهیدان و یارانش مقارن بود.(25) این حرکت انقلابی به شعله‏ورشدن نهضت‏ حسینی و افشای جنایات دژخیمان بنی امیه انجامید و عطیه و جابر از بنیانگزاران قیامهایی شدند که در دفاع از قیام‏کربلا به وسیله توابین و دیگران شکل گرفت.

مقاومت عطیه

عطیه چون پرستویی عاشق و بلبلی نغمه سرا در هر کوی و برزن‏ترانه عشق علی می‏خواند و لحظه‏ای آرام نمی‏گرفت. هیچ تازیانه‏ای‏ نتوانست ندای این فریادگر عرفان و عدالت را خاموش سازد. تاریخ ‏هرگز مبارزه سیاسی این دانشمند بزرگ را از یاد نمی‏برد. مبارزه‏سیاسی عطیه عوفی در زمان حکومت جبار عبد الملک مروان، پنجمین‏خلیفه اموی، در مقابل حجاج بن یوسف ثقفی، که دستانش به خون‏شیعیان علوی آغشته بود، همچنان جاودانه ماند. در زمان‏فرمانروایی این ستمگر اموی در کوفه قیامهای متعددی شگل گرفت‏ که یکی از آنها قیام عبد الرحمن بن محمد بن اشعث در سال 80 ه. ق بود. این نهضت از خراسان آغاز شد. عبد الرحمن ، بعد از چندین‏بار درگیری با لشکر حجاج، سرانجام در سال 83 در بصره دستگیرشد. نکته جالب توجه در این قیام آن است که عده‏ای از بزرگان و دانشمندان شیعه و قاریان عراق مانند سعید بن جبیر و ابراهیم‏ نخعی و عطیه عوفی ، در رکاب عبد الرحمن بودند. وقتی عبد الرحمن‏ شکست‏ خورد، عطیه به سمت فارس گریخت. حجاج در فرمانی، محمد بن‏قاسم ثقفی به فرماندار فارس، نوشت، عطیه را دستگیر کرده ، اورا وادار سازد به حضرت علی(ع) ناسزا بگوید و اگر امتناع ورزید چهارصد تازیانه بر وی زده، موی سر و محاسنش را بتراشند. فرماندار فارس عطیه را فراخواند و فرمان حجاج را برایش خواند; عطیه زیر بار چنین ننگی نرفت; با کمال شهامت چون کوهی استوارماند و سخت‏ترین شکنجه‏ها و تازیانه‏های امویان را تحمل کرد. این تابعی قهرمان مدتی در فارس اقامت گزید و چون قتیبه بن‏مسلم بر مسند استانداری خراسان جای گرفت‏به آنجا رفت و چندی‏در آن دیار به سر برد. سرانجام وقتی فرمانروایی عراق در دست‏عمر بن هبیره قرار گرفت، عطیه نامه‏ای به وی نوشت و خواستار پناهندگی و بازگشت‏به کوفه شد. عمر بن هبیره اجازه داد و عطیه‏به کوفه باز گشت. این یاور مخلص اهل بیت (علیهم السلام) در سال 111 هجری قمری به‏سرای جاودانگی شتافت.(27)

پي نوشت ها:

1- سفینه البحار، ج 2، ص 206، (چاپ قدیم); طبقات الکبری، ج‏6، ص 304; ریحانه الادب، ج 4، ص 218.
2- طبقات الکبری، ج 6، ص 304.
3- سفینه البحار، ج 6، ص 296; ریحانه الادب، ج 4، ص 218.
4- طبقات الکبری، ج 6، ص 304; جابر بن عبد الله انصاری، ص 208.
5- رجال شیخ طوسی، ص 51; تنقیح المقال، ج 2، ص 253; سفینه‏البحار، ج 6، ص 296.
6- تهذیب التهذیب، ج 7، ص 226; تاریخ التراث العربی، ج 1،جزء اول، ص 73; طبقات، ج 6، ص 304.
7- تهذیب التهذیب، ج 7، ص 225; طبقات الکبری، ج 6، ص 246;سفینه البحار، ج 6، ص 296.
8- ریحانه الادب، ج 4، ص 218; تهذیب التهذیب، ج 7، ص 225;سفینه البحار، ج 6، ص 295.
9- سفینه البحار، ج 6، ص 294; تنقیح المقال، ج 2، ص 299.
10- ریحانه الادب، ج 4، ص 218; سفینه البحار، ج 6، ص 296;تنقیح المقال، ج 2، ص 253.
11- تاریخ التراث العربی، ج 1، جزء اول، ص 73.
12- همان.
13- سفینه البحار، ج 6، ص 296; ریحانه الادب، ج 4، ص 218;تنقیح المقال، ج 2، ص 253.
14- بلاغات النساء، ص 12; سفینه البحار، ج 6، ص 296; بررسی‏تاریخ عاشورا، ص 246.
15- ریحانه الادب، ج 4، ص 218; سفینه البحار، ج 6، ص 295;بشاره المصطفی، ص 89.
16- بحار الانوار، ج 101، ص 106; کامل الزیارات، باب 28: ص‏90.
17- سفینه البحار، ج 6، ص 294; ریحانه الادب، ج 4، ص 218.
18- بحار الانوار، ج 37، ص 185.
19- مانده، آیه 67.
20- بحار الانوار، ج 37، ص 190.
21- بررسی تاریخ عاشورا، ص 244; مصباح المتهجد، ص 730.
22- جابر بن عبد الله انصاری، ص 205.
23- بحار الانوار، ج 68، ص 130; مصباح المتهجد، ص 730.
24- اعیان الشیعه، ج 15، ص 143; مصباح المتهجد، ص 730.
25- سوگنامه
26 تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 277 و 278.
27- سفینه البحار، ج 6، ص 296; الاعلام زرکلی، ج 4، ص 237;طبقات الکبری، ج 6، ص 304.
حوزه