نویسنده: نجف لک‌زایی
ایران قدیم و ایران جدید چه تفاوتهایی با یک دیگر دارند؟ اکنون می‌توان برای پاسخ به این پرسش اساسی، تفاوت‌های عمده‌ی آنها را در عرصه‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بیان کرد که این خود نشان دهنده‌ی تحول جامعه‌ی ایران در ابعاد مختلف است.
1. در عرصه‌ی سیاسی:
حکومت در ایران قدیم، غالباً از نوع سلطنتی و قدرت در آن، متمرکز بود. در این حکومت، مفاهیم و پدیده‌هایی همچون انتخابات، مطبوعات، حزب، پارلمان، تفکیک قوا، کودتا، انقلاب، استبداد، استعمار و وابستگی، برای مردم ناشناخته بود؛ اما حکومت در ایران جدید، در آغاز از سلطنتی استبدادی به سلطنتی مشروطه و سپس به جمهوری اسلامی تغییر یافته و به آرای مردم بیش از پیش توجه شده است. همچنین انتخابات، مطبوعات، حزب، پارلمان، تفکیک قوا و ... در آن جایگاه خاصی یافته و پدیده‌های استبداد، استعمار و وابستگی شناخته شده‌اند.2. در عرصه‌ی اقتصادی:
در ایران قدیم، اقتصاد سنتی حاکم بود؛ اما در دوره‌ی جدید، اقتصاد صنعتی برقرار گردیده است و از روش‌های سنتی قدیم، کمتر استفاده می‌شود. در گذشته، صنعت نفت در ایران وجود نداشت؛ اما اکنون در حدود صد سال است که نفت با اقتصاد ایران عجین شده و این مسئله، خود باعث بروز برخی اتفاق‌ها در ایران گردیده است. عده‌ای نفت را طلای سیاه و دسته‌ای دیگر، آن را بلای ایران نامیده‌اند. کتاب طلای سیاه یا بلای ایران، نوشته‌ی ابوالفضل لسانی، بیانگر دو رویکرد مذکور به مسئله‌ی نفت در ایران است. باید به این نکته توجه کرد که اگر چه استعمار به سبب نفت، اهمیت استراتژیک ایران را فهمید و دست به کار شد، در عین حال، آنان قبل از نفت هم متوجه ایران بودند؛ مثلاً در دوره‌ی قاجاریه، ایران به دلیل قرار گرفتن بر سر راه هندوستان، برای استعمار اهمیت طریقی داشت، اما پس از کشف نفت، اهمیت موضوعی هم پیدا کرد. این امر قدرت دولت را به طور عجیبی افزایش داد، چرا که در آمد دولت تا پیش از کشف نفت از طریق مالیات تأمین می‌شد؛ از این رو دولت به امر تولید اهتمام داشت و تلاش می‌کرد تا این مسئله در کشور کم رونق نگردد تا بتواند مالیات بیشتری از مردم بگیرد؛ گرچه دولت، خود در بعضی دوره‌ها با گرفتن مالیات زیاد، موجب رکود تولید می‌شد. یکی از دلایل تحریک مردم در انقلاب مشروطه این بود که شاه برای تأمین هزینه‌ی سفرهای خارجی خویش به مالیات بیشتری نیاز داشت. افزایش مالیات‌ها نیز باعث شد تا تولید برای مردم مقرون به صرفه نباشد. طبعاً وقتی تولید دچار رکود شود، مالیات هم کم می‌گردد؛ اما پس از کشف نفت و افزایش قدرت دولت، توجه دولت به تولید کم شد و این مسئله باعث وابستگی دولت به درآمدهای نفتی گردید. بر این اساس، کم یا زیاد شدن قیمت نفت، دولت ایران را تحت تأثیر خود قرار داده است؛ به تعبیر دیگر، نبض اقتصادی دولت با تغییر در قیمت نفت، دچار نوسان شده است.3. در عرصه‌ی فرهنگ:
در ایرن قدیم، دانشگاه به سبک جدید تأسیس نشده بود و تحصیل فقط در مکتب خانه‌ها و حوزه‌های علمیه ممکن بود؛ (1) اما در ایران جدید، مدارس و دانشگاه‌ها در سطح گسترده‌ای تأسیس شده و کشور دارای نظام آموزشی فراگیر است. علاوه بر آنکه در قدیم، از پدیده‌هایی مانند رادیو، تلویزیون، ماهواره و سینما، خبری نبود؛ اما اکنون آنها را مشاهده می‌کنیم.پی‌نوشت‌ها
1. هر چند در زمان‌های بسیار قدیم و در زمان سلجوقیان به وسیله‌ی خواجه نظام‌الملک نظامیه‌هایی تأسیس شد که شبیه دانشگاه‌های امروز بوده است، ولی آنها معدود بوده و در نظامیه بغداد، نیشابور ... خلاصه می‌شده است.
منبع مقاله :لک‌زایی، نجف، (1391)، تحولات سیاسی- اجتماعی ایران معاصر، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ دوم
