انسان، به سبب ویژگی‌های بی‌نظیرش در میان همه موجودات، عنوان اشرف مخلوقات را به خود اختصاص داده است. او استعداد خاص تفكر و یادگیری دارد كه به او اجازه می‌دهد اعمال خاص انجام دهد. نتایج اعمالش را پیش‌بینی و ارزیابی كند. تغییر و تحولات گوناگون و سریعی را در عرصه علم و فناوری به وجود آورد. آنچنان كه به قول تافلر دنیا را به دهكده‌ای تبدیل كند كه اطلاعات را در سریع‌ترین زمان ممكن از قاره‌ای به قاره دیگر انتقال دهد. بنابراین بر اثر پیشرفت سریع و غیرقابل انتظاری كه در قلمرو دانش و فناوری طی چند قرن اخیر نصیب انسان شده است حجم اطلاعات و دانسته‌های بشری روز به روز به‌طور سرسام‌آوری در حال افزایش است. بر دانش‌آموزان و دانشجویان لازم است كه هرچه سریع‌تر خود را با این تغییر و تحولات همگام سازند. در این راستا، بسیاری از دانش‌آموزان و دانشجویان كوشش زیاد می‌كنند. بسیار مطالعه می‌كنند اما به دلیل عدم‌توانایی در تمركز حواس، هنگام مطالعه نمی‌توانند به نتیجه دلخواه دست یابند. تمركز در لغت یعنی تراكم، فشردگی مجموعه، چكیده، تمركز در اصطلاح یعنی حفظ و نگهداری توجه و تمركز حواس، روی موضوعی معین، بدون تمركز حواس، یادگیری مثمرثمر نخواهد بود. بنابر این همه افراد توانایی تمركز دارند و چون تمركز نسبی است یعنی كسی نمی‌تواند ادعا كند كاملا حواس‌پرت است یا همیشه تمركز حواس دارد. تمركز گاهی ساده است و گاهی مشكل. تمركز در موضوع‌هایی كه نیاز به تفكر و تجزیه و تحلیل دارند مشكل و تمركز در موضوع‌هایی كه جنبه تفریحی و سرگرمی دارند، بسیار آسان است.
تمركز حواس
یعنی عوامل حواس‌پرتی را به حداقل رساندن… تمركز هر شخص به نسبت كاهش عوامل حواس‌پرتی او افزایش می‌یابد و بنا به تغییرات موقعیت ذهنی و محیطی او تغییر می‌كند. بیشتر افراد گمان می‌كنند كه تمركز یك امر ذاتی و تغییر آن ناممكن است، در حالی كه تمركز یك امر اكتسابی است و باید هر روز پرورش و جهت داده شود و هر كس با هوش عادی خود می‌تواند به آن دست یابد. پس برقراری تمركز حواس به میزان كاهش عوامل حواس‌پرتی بستگی دارد. یعنی هر چه عوامل مزاحم و مخل تمركز بیشتر باشند توانایی حفظ تمركز حواس كمتر است و بر عكس. لذا حواس‌پرتی؛ یعنی خارج شدن از روند مطالعه یا جریان كاری و فرورفتن در افكار و تخیلات یا انجام كار دیگر.
منشاء حواس پراكندگی
حواس‌پرتی یا منشاء ذهنی و درونی دارد یا منشاء بیرونی و محیطی. حواس‌پرتی درونی و ذهنی: عبارت است از اشكالات فكری انسان و اندیشه‌هایی كه موانعی بر سر راه توجه دقیق به مطالعه و تمركز حواس ایجاد می‌كنند. این موقع شامل مواردی از قبیل: درد، رنج، غم‌وغصه، نگرانی، گرسنگی و تشنگی، سردی و گرمی، ترس و خشم و شادی، سردرد و … می‌باشد.
حواس‌پرتی بیرونی و محیطی
آنچه به محیط پیرامون فرد ارتباط پیدا می‌كند یا تحریكات غیرعادی كه توسط حواس مختلف انسان ایجاد می‌شوند مانند نور شدید و نور ضعیف، صداهای ناهنجار، روشن بودن رسانه‌ای صوتی و تصویری و نظایر اینها ممكن است فرآیند تمركز حواس را با اشكال مواجه كنند. رهایی از حواس‌پرتی و ایجاد تمركز حواس در افراد مختلف، متفاوت است و به حالت درونی، تجربه‌ها مكان و موقعیت آنها بستگی دارد. برخی از افراد اظهار می‌دارند كه من آدم كاملا حواس‌پرتی هستم و برخی دیگر می‌گویند نمی‌توانم تمركز حواسم را به روی كاری حفظ كنم. در حالی كه این تفكر غلط است و هیچ كس نباید خود را فردی كاملا حواس‌پرت یا فاقد تمركز حواس بداند بلكه بهتر است وقتی كه تمركز حواس فردی دچار اختلال شد، بگوید در این لحظه و در محیط فعلی حواس‌پرتی من بیشتر و میزان تمركز من كمتر است. لذا حواس‌پرتی بیشتر علل درونی دارد و به طبیعت خود فرد، ویژگی‌ها، حالات روحی و روانی، و عادات فردی بستگی دارد. بی‌شك حواس‌پرتی بیرونی آسان‌تر از عوامل حواس‌پرتی درونی بر طرف می‌شود. پس می‌توان بدون توجه به عوامل محیطی مانند: سروصدای زیاد، شلوغ بودن محیط و حتی داخل موترسرویس و هنگام مسافرت تمركز حواس خود را حفظ كرد. اما نمی‌توان در حال گرسنگی یا تشنگی شدید نگرانی و ناراحتی دگرگونی فكر و اندیشه با تمركز مطالعه كرد و یا كار دیگری را با تمركز انجام داد و مطالعات یا تجربیات زیادی این موضوع را تایید كرده است كه یك انسان می‌تواند در محل پر سروصدا و ناآرامی با تمركز و توجه كافی مطالعه كند.
روش‌های تقویت تمركز حواس
تمركز حواس هنگام مطالعه كلید اصلی و اساسی درك و فهم مطالب است. و كلید اساسی تمركز حواس استفاده از روش‌هایی است كه باعث تقویت و پرورش و مهارت در برقراری تمركز حواس هنگام مطالعه می‌شوند. بنا براین بدون تمركز حواس ممكن است درك و فهم مطلبی كه فقط یك ساعت وقت لازم داشته باشد، ساعت‌ها وقت بگیرد اما به خوبی فهمیده نشود و امر مطالعه بی‌فایده است و اثر مثبتی نخواهد داشت. لذا كاربرد روش‌ها و فنونی كه به خواننده كمك می‌كند تا هنگام مطالعه فعال باشد، تمركز حواس را تقویت و مهارت فرد را در ایجاد تمركز حواس هنگام مطالعه افزایش می‌دهد این روش‌ها عبارتند از:
آمادگی برای مطالعه
برای شروع مطالعه، ابتدا بایستی خود را از جهات گوناگون آماده كرد، زیرا حداكثر آمادگی، مقدمه‌ای برای علاقه‌مندی به مطالعه، ایجاد تمركز حواس و یادگیری بهتر می‌باشد. منظور از آمادگی پیدایش تمام شرایطی است كه شخصی را قادر می‌سازد تا با اطمینان به موفقیت و اعتماد‌به‌نفس، به تجربه خاصی بپردازد.
آمادگی بدنی
به رشد و تكامل طبیعی بدن، تندرستی و نداشتن نقص‌های بدنی مربوط است. گاهی وجود بیماری‌هایی مانند زخم معده، میگرن، سردرد و نظایر اینها باعث از بین رفتن تمركز حواس و مانع مطالعه فرد می‌شود و فرد تا به دست آوردن تندرستی كامل قادر به برقراری تمركز حواس و مطالعه ثمربخش نیست و انگیزه كافی هم برای مطالعه ندارد.
آمادگی ذهنی
آمادگی ذهنی را می‌توان از خصوصیاتی نظیر رشد گویای سالم، قدرت تفسیر و تعبیر اشكال، توانایی درك همانندی‌ها و ناهمانندی‌ها میان كلمات و … شناخت دانست.
آمادگی اجتماعی
به ماهیت و وسعت تجارب فرد بستگی دارد كه می‌توان آن را باتجربه و تحلیل زمینه خانه و خانوادگی، محیط وسیع اجتماعی كه او در آن تجربه اندوخته است و تربیت پیشین او تعیین كرد.
آمادگی روانی
آمادگی روانی به شكل پیچیده‌ای با رشد و تكامل بدنی، ذهنی و اجتماعی آمیخته است. خستگی، بی‌قراری، بی‌تابی، كوتاهی زمان، دقت نداشتن تمركز در مطالعه، واكنش‌های منفی نسبت به خود و دیگران، ضعف اعتماد‌به‌نفس و نظایر آنها همگی نشانه نبودن آمادگی روانی، بدنی، ذهنی و اجتماعی دانش‌آموزان و دانشجویان، اجرای برنامه‌های آموزشی، تمركز حواس و فرآیند یادگیری را آسان‌تر و مطلوب‌تر می‌كند
داشتن علاقه به مطالعه
مطالعه ثمربخش از دو عامل متاثر است: یكی علاقه نسبت به مطالب خواندنی، دیگر كاربرد ماهرانه فنون مطالعه نسبت به مطلب خواندنی سبب می‌شود تا شخص به مطالعه بیشتر بپردازد، مطالعه بیشتر منجر به بهتر شدن فنون مطالعه می‌شود، كاربرد فنون بهتر، مطالعه را آسان‌تر، سریع‌تر و لذت‌بخش‌تر می‌سازد؛ در نتیجه علاقه خواننده نسبت به مطالعه افزایش می‌یابد. پس تا زمانی كه فرد تمایل یا علاقه به انجام كاری نداشته باشد نمی‌تواند برانگیخته شود. لذا وقتی خواننده به موضوعی علاقه‌مند می‌شود، خود‌به‌خود بر آن تمركز می‌كند، بیشتر دقت می‌كند و به راحتی مطالب را به حافظه می‌سپارد و بعدا هم خیلی راحت به خاطر می‌آورد. پس از علاقه پیدا كردن نسبت به مطالب، گام بعدی تعیین هدف مطالعه است زیرا هدف زیربنای انجام كاری است و به فعالیت انسان جهت و نیرو می‌دهد. هدف ارزشمند، فرد را به خواستن و طلب كردن وادار می‌كند و نیروی لازم را برای فعالیت در وی به‌وجود می‌آورد و سبب پیدایش تمركز در او می‌شود. لذا هر فرد برای مطالعه باید هدف مشخصی داشته باشد. «زیرا تعلیم و تربیت علم اهداف است و همه بر این باورند كه بدون داشتن هدف، یادگیری كاری بس دشوار و غیرممكن است» همانطور كه فرانكین معتقد است انسان بدون هدف مانند گلوله‌ای است كه بدون هدف شلیك می‌شود. علاوه بر آن مطالعه بدون هدف یكی از عادات غلط مطالعه به‌شمار می‌رود.
تعیین زمان و مكان مطالعه
یكی از راه‌های برقراری تمركز حواس این است كه مطالعه در آن ساعت از روز انجام گیرد كه برای فرد مناسب‌تر است. اما تعیین مناسب‌ترین زمان برای مطالعه كاری دشوار است و به عادات فردی بستگی دارد. برخی افراد عادت دارند تا نیمه‌های شب بیدار بمانند و با استفاده از سكوت و آرامش شبانه با خیالی راحت و آسوده مطالعه كنند برخی دیگر عادت دارند شب زود بخوابند و صبح زود از خواب بیدار شوند و به مطالعه بپردازند. با این توصیف تعیین زمان و مقدار مطالعه باعث آگاهی از تمام زمینه مطالعه، برقراری تمركز حواس، عدم‌سردرگمی، جلوگیری از اتلاف وقت و انرژی و فهم بهتر مطالب می‌شود. والتر پارك در كتاب خود به نام «چگونه درس بخوانیم؟» چنین می‌نویسد: «موفقیت یا عدم‌موفقیت شما در تحصیلات دانشگاهی، مستقیما به این امر بستگی دارد كه چگونه از وقت خود استفاده می‌كنید؟ موفقیت در دانشگاه و البته در مقاطع تحصیلی پایین‌تر نیز بستگی به استفاده اشتباه از زمان دارد.» «محیط آشنای یك اتاق مشخص، در حین مطالعه موجب انصراف كمتر و تمركز بیشتر حواس می‌شود، زیرا لوزم آن اتاق هر روز پیش چشم شماست و كمتر توجه‌تان را به خود جلب می‌كند. به علاوه اگر هر روز به وقت مطالعه در اتاق معینی بودید كم‌كم ذهن‌تان عادت می‌كند كه به محض رسیدن به آن اتاق آماده تمركز حواس و فراگیری شود.» بنابراین ثابت بودن مكان مطالعه و مشخص بودن آن به علت دسترسی به آن و فراهم بودن وسایل مورد نیاز از قبیل كتب درسی، دفاتر، كتاب لغت، خط‌كش، قلم و نظایر آن جهت مطالعه موجب تمركز حواس بیشتر و آمادگی ذهنی هنگام مطالعه می‌شود. پس یكی از بهترین راه‌های برقراری تمركز اختصاص دادن یك اتاق مجهز به آنچه لازم دارید، در موقع مطالعه است. این اتاق خیلی زود مناسب تمركز و یادگیری‌تان شده و كار شما را به‌طور خودكار راحت‌تر می‌كند و بعد برایتان یك عادت مفید می‌شود. «برای داشتن تمركز به هنگام مطالعه ابتدا باید خود را از دنیای خارج جدا كنید و محیط مناسبی برای مطالعه بر گزینید. چنین محیطی باید آرام، روشن و دارای هوای مناسب باشد. هیچ چیز به اندازه سروصدا، خسته‌كننده و مانع تمركز حواس نیست. ایجاد محیط كار مناسب، به دلیل ایجاد آرامش و شرایط مناسب اهمیت دارد و زمینه‌ای است برای تمركز و دقت» یادبگیر كه بگویی «نه»: «زمانی‌كه تصمیم گرفتید باید مطالعه كنید اما دوستان یا هم‌اتاقی‌های شما درخواست می‌كنند كه دورهم جمع شوید»؛ هنر گفتن «نه» را در خود تقویت كنید. اگر این اراده در شما ضعیف است، می‌توانید روی در اتاق مطالعه خود بنویسید «مزاحم نشوید» اگر موفق نشدید می‌توانید كارهای دیگری انجام دهید كه نشان دهد شما دوست ندارید كه كسی باعث از هم‌گسیختن افكار شما شود».
ترك افكار منفی و داشتن افكار مثبت
مطالعه عمیق و یادگیری ثمربخش وقتی حاصل می‌شود كه فرد تصور مثبتی از خود داشته باشد و به خود اعتماد كند. زیرا اعتماد به خود در موفقیت موثر است و مهارت را بیشتر و نیرو را افزایش داده و مغز را سالم‌تر می‌كند. وقتی می‌خواهید كاری انجام دهید از گفتن كلماتی همانند: نمی‌خواهم، نمی‌دانم، نمی‌توانم بپرهیزید. جمله«این كار محال» است را از دفتر زندگی خود خط بزنید، ترس و بدگمانی و بی‌ارادگی را از ذهن خود دور كنید. هرگز به خویشتن اجازه ندهید كه هیجانات و افكار منفی شما را در خود غرق سازد و تمركز حواس شما را مختل كند. اعتماد به نفس داشته باشید و پیوسته به نزد خود تكرار كنید كه قادر به انجام كار هستم، می‌توانم انجام دهم و باید انجام دهم. بدین طریق تفكر مثبت را در خود پرورش دهید. قوی بودن اعتماد به‌نفس احساس شعف و شادی را در شما به‌وجود می‌آورد و در حالت شادمانی از تمركز حواس خوبی برخوردارید. بهتر فكر می‌كنید، بهتر مطالعه می‌كنید و نتیجه كارتان بهتر می‌شود. مارگریت كوربت می‌نویسد «انسان در بحر اندیشه‌های خوشایند حافظه بهتری پیدا می‌كند و ذهن در حالت آرامی قرار می‌گیرد و میل به یادگیری را در خود به‌وجود می‌آورد» لذا خود پنداری مثبت مهم‌ترین كمك برای تمركز و یادگیری است اگر بتوانیم تصورات غلط و منفی را از ذهن خود دور نموده و تصورات مثبت را جایگزین كنیم، می‌توانیم علاقه به مطالعه و یادگیری را در خود ایجاد كنیم چراكه علاقه به مطالعه شرایط اصلی و اساسی ایجاد تمركز حواس به هنگام مطالعه است. آلفردآدلر روان‌شناس مشهور، در دوره جوانی در درس ریاضی بسیار ضعیف بود . معلمش این موضوع را با والدینش در میان گذاشت آنها باور كردند كه آدلر در درس ریاضی ضعیف است، آدلر هم این موضوع را پذیرفته بود. یكی از روزها كه معلم مسئله‌ای را روی تخته نوشته بود و شاگردان كلاس از حل مسئله عاجز مانده بودند، آدلر جواب مسئله را پیدا كرد، پای تخته رفت و در میان حیرت همگان مسئله را حل كرد. فهمید كه توانایی درك و فهم مطالب درس ریاضی را دارد، استعدادش را باور كرد، تصورات مثبت را جایگزین تصورات منفی كرد و از آن به بعد یكی از دانش‌آموزان ممتاز درس ریاضی شد.
طرح سوال
طرح سوال یكی از شیوه‌های مطالعه دقیق و فعالانه است كه در تمام اوقات مطالعه، مفید است. طرح سوال پیش از مطالعه دقیق، فرد را وادار می‌كند تا به‌طور فعالانه و با تمركز و دقت كافی و باانگیزه و علاقه به مطالعه بپردازد. طرح سوال هنگام مطالعه یكی از روش‌هایی است كه خواننده را فعال و به‌طور عمقی او را درگیر مطالعه می‌كند و سبب برانگیختن جدیت و تلاش وی به هنگام مطالعه می‌شود و فرد برای یافتن پاسخ به سوالات بایستی تمركز حواس خود را حفظ نماید، زیرا در هنگام مطالعه، نمی‌توان بدون تمركز پاسخ سوالات را پیدا كرد. بعد از خواندن مطالب با طرح سوال می‌توان میزان فراگیری خود را ارزش‌یابی نموده و به نقاط قوت و ضعف خود پی برد و سبب ایجاد نظر انتقادی نسبت به مطالب در فرد می‌شود. خواننده در مطالعات بعدی برای از بین بردن نقاط ضعف خود با دقت و تمركز بیشتری مطالعه می‌كند.
آگاهی از شیوه‌های صحیح مطالعه و یادگیری
«برخی از والدین به‌طور مدام به فرزندان خود می‌گویند درس بخوانید، مطالعه كنید، ولی هرگز نمی‌گویند چگونه مطالعه كنید و روش‌های صحیح مطالعه را نمی‌دانند» بنابراین آگاهی از شیوه‌های صحیح مطالعه و یادگیری چون: تندخوانی، عبارت‌خوانی، خواندن اجمالی، خواندن تجسمی، و … به خواننده كمك می‌كند تا تمركز حواس خود را هنگام مطالعه حفظ نمایند
تندخوانی
تندخوانی باعث توجه و تمركز بیشتر و فهمیدن مطالب و در نتیجه باعث یادگیری بهتر می‌شود. فكر و ذهن ما قادر است هزاران كلمه را در دقیقه از خود عبور دهد ولی اگر سرعت مطالعه ما پایین باشد، ذهن وقت اضافی می‌آورد و ناچار به این شاخه و آن شاخه می‌پرد و در نتیجه حواس‌پرتی ایجاد می‌شود. اما مطالعه سریع یا تندخوانی فرصت جولان به ذهن نمی‌دهد و سبب برقراری تمركز حواس هنگام مطالعه می‌شود.
عبارت‌خوانی
عبارت‌خوانی یعنی خواندن عبارات و جملات به عوض خواندن كلمات. عبارات‌خوانی به نوع دیگری به تمركز حواس كمك می‌كند از این طریق خواننده باید با سرعتی كه نزدیك به سرعت اندیشیدن اوست. بخواند، اگر سرعت آنقدر كم باشد كه ذهن از حالت فعال بودن باز بماند، احساس دلزدگی ایجاد می‌شود و چیزهای دیگری ذهن فرد را مشغول می‌كند و از روند مطالعه خارج می‌شود. بنابراین اگر سرعت خواندن با سرعت اندیشیدن هماهنگ باشد باعث افزایش تمركز حواس می‌شود.
خواندن اجمالی
روش خواندن اجمالی مبتنی است بر یك نمونه‌گیری سریع از نكات اساسی و صرف‌نظر كردن از جزئیات، در این روش خواننده مطالب را سازمان‌بندی می‌كند، آنگاه هدف از مطالعه خود را مشخص نموده و مقدار زمان مطالعه و میزان دشواری كتاب را تخمین می‌زند و سپس از طریق سوال كردن كنجكاوی، علاقه، دقت و تمركز حواس فرد، افزایش میابد.
خواندن تجسسی
منظور از روش تجسسی طرح انواع سوالات جزئی و كلی و مطالعه عمیق و اثربخش در جهت دست یافتن به پاسخ این سوالات است… كسی كه به دنبال چیزی می‌گردد به احتمال بیشتری آن چیز را پیدا می‌كند لذا هدف خواندن تجسسی افزایش دامنه تمركز و درك عمیق‌تر معانی است. به همین دلیل خواندن تجسسی تمركز حواس و علاقه فرد را افزایش می‌دهد و به او كمك می‌كند تا مطالب دشوار را تجزیه و تحلیل نموده و آنها را بهتر بفهمد. فهمیدن مطالب موجب تحكیم آنها در حافظه می‌شود پس خواندن تجسسی برای غلبه بر تنبلی، حالت كسلی، پرتی حواس، از طریق تحریك حس كنجكاوی و شركت فعالانه در مطالعه به كار می‌رود.
