حجاب و قانونمندى روابط زن و مرد در قرآن
نويسنده :عباس رجبى
بىشك، پوشش زن در برابر مردان نامحرم، يكى از ضروريات دين اسلام است كه درباره جنبه اسلامى آن نمىتوان ترديدى به خود راه داد. در قرآن كريم و روايات وارده از پيامبر اكرم (صلىاللهعليهوآله)و ائمه معصومين (عليهمالسلام) و نيز در كلمات فقها، به وجوب و كيفيت آن تصريح شده است.
حجاب در اديان گذشته نيز وجود داشته است، ولى اين حكم در دين اسلام بسيار مترقىتر است، زيرا در اين دين، از افراط و تفريطهايى كه در مورد پوشش زنان در اديان و اقوام گذشته وجود داشته، اجتناب شده و براى حجاب، حدى متناسب با غرايز انسانى در نظر گرفته شده است. حجاب اسلامى به معناى حبس زن در خانه و دورى از شركت در مسائل اجتماعى نيست، بلكه بدين معناست كه زن در معاشرت خود با مردان بيگانه عفت و حيا پيشه كند، موى سر و اندام خويش را بپوشاند و از جلوهگرى و خودنمايى بپرهيزد.
مرحوم شهيد مطهرى در اين باره مىفرمايد: «اسلام مىگويد: نه حبس نه اختلاط، بلكه حريم. سنت جارى مسلمين از زمان رسول خدا همين بوده است كه زنان از شركت در مجالس و مجامع منع نمىشدند، ولى همواره اصل «حريم» رعايت شده است. در مساجد و مجامع، حتى در كوچه و معبر، زن با مرد مختلط نبوده است.»1
در قرآن كريم در مورد حجاب و قانونمندى روابط زن و مرد، دو دسته آيه وجود دارد. دسته اول آياتى كه در مورد وجوب حجاب و پوشش ظاهرى و حد و كيفيت آن نازل شده است؛ و دسته دوم آياتى كه نوع رابطه بين مرد و زن نامحرم را بيان مىكند و آنان را از كارهايى كه عفت و پاكدامنىشان را تهديد مىكند، برحذر مىدارد، كه در ذيل مىآيد.
الف) سوره نور، آيه 31 : «وَقُل لِّلْمُوءْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ...؛ و به زنان با ايمان بگو چشمهاى خود را (از نگاههاى هوس آلود) فرو گيرند و عفّت خويش را حفظ كنند و زينت خود را، جز آن مقدار كه نمايان است آشكار ننمايند و (اطراف) روسرىها و مقنعههاى خود را بر سينه خود افكنند (تاگردن و سينه با آن پوشانده شود)، و زينت خود را آشكار نسازند مگر براى شوهرانشان يا پدرانشان، يا پدرشوهرانشان، يا پسرانشان، يا پسران همسرانشان، يا برادرانشان، يا پسران برادرانشان، يا پسران خواهرانشان، يا زنان همكيششان، يا بردگانشان، يا افراد سفيه كه تمايلى به زن ندارند، يا كودكانى كه از امور جنسى مربوط به زنان آگاه نيستند. و هنگام راه رفتن پاهاى خود را بر زمين نزنند تا زينت پنهانىشان دانسته نشود (و صداى خلخالى كه بر پا دارند به گوش نرسد).و همگى به سوى خدا باز گرديد اى موءمنان، تا رستگار شويد».
شهيد مطهرى2 در باره مفاد اين آيه و آيه قبل آن مىفرمايد: دو آيه 30 و31 نور مربوط به وظايف زن و مرد در معاشرت با يكديگر است كه شامل چهار قسمت است:
1- هر مسلمان، چه مرد وچه زن، بايد از چشمچرانى و نظربازى اجتناب كند.
2- مسلمان،خواه مرد يا زن، بايد پاكدامن باشد و عورت خود را از ديگران بپوشاند.
3- زنان بايد پوشش داشته باشند و آرايش و زيور خود را بر ديگران آشكار نسازند و در صدد تحريك و جلب توجه مردان برنيايند.
4- دو استثنا براى پوشش زن ذكر شده كه يكى با جمله «وَلا يُبْدِينَ زينَتَهُنَّ اِلاّ ما ظَهَرَ مِنْها» بيان شده است و نسبت به عموم مردان است و ديگرى با جمله « وَلايُبْدِينَ زينَتَهُنَّ اِلاّ لِبُعُولَتِهِنَّ...» ذكر شده و نداشتن پوشش را براى زن نسبت به عده خاصى تجويز مىكند.
همچنين از جمله «وَ لا يَضْرِبْنَ بِاَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ ما يُخْفينَ مِنْ زينَتِهِنَّ؛ هنگام راه رفتن پاهاى خود را بر زمين نزنند تا زينت پنهانىشان دانسته شود» فهميده مىشود: پاىكوبى، نمودى كامل از ظاهر كردن باطن سكس زن است و به انواع حركات تحريكى كه باعث جلب توجه مردان نامحرم مىشود، اشاره دارد.3
ب) آيه 59 سوره احزاب: « يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُل لأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاء الْمُوءْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِن جَلابِيبِهِنَّ؛ اى پيامبر! به همسران و دخترانت و زنان موءمن بگو جلبابهاى (= روسرىهاى بلند) خود را بر خويش فرو افكنند، اين كار براى اينكه (به پاكدامنى) شناخته شوند و مورد آزار قرار نگيرند بهتر است؛ (و اگر تاكنون خطا وكوتاهى از آنان سر زده، توبه كنند) خداوند همواره آمرزنده و رحيم است».
شهيد مطهرى در توضيح كلمه «جَلباب» بعد از اين كه به اقوال مفسرين اشاره مىكند، مىفرمايد: «چنانچه ملاحظه مىفرماييد معنى جلباب از نظر مفسران چندان روشن نيست. آن چه صحيحتر به نظر مىرسد اين است كه در اصل لغت، كلمه جلباب شامل هر جامه وسيع مىشده است، ولى غالباً در مورد روسرىهايى كه از چارقد بزرگتر و از ردا كوچكتر بوده است به كار مىرفته است. ضمناً معلوم مىشود دو نوع روسرى براى زنان معمول بوده است: يك نوع، روسرىهاى كوچك كه آنها را «خِمار» يا مقنعه مىناميدهاند و معمولاً در داخل خانه از آنها استفاده مىكردهاند. نوع ديگر، روسرىهاى بزرگ كه مخصوص خارج منزل بوده است. اين معنا با رواياتى كه در آنها لفظ جلباب ذكر شده است نيز سازگار است».4
سخن گفتن با نامحرم در احزاب، آيه 32 آمده: «يَا نِسَاء النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِّنَ النِّسَاء إِنِ اتَّقَيْتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِى فِى قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَّعْرُوفاً؛ اى همسران پيامبر، شما همانند هيچ يك از زنان معمولى نيستيد اگر تقوا پيشه كنيد، پس به گونهاى هوسانگيز سخن نگوييد كه بيماردلان در شما طمع نكنند، و به شايستگى سخن بگوييد».
اين آيه گرچه خطاب به همسران پيامبر است، ولى اختصاص به آنها ندارد و شامل همه زنان مسلمان مىشود. طبق اين آيه زنان نبايد در گفتگو با نامحرم از سخنانى كه مفهوم يا آهنگ آن وسوسهآميز و تحريككننده باشد استفاده كنند؛ چه بسا در بين آنها افرادى باشند كه به سبب ضعف ايمان و آلودگى به هوسهاى شيطانى، تحريك شوند و خيال گناه در سر خود بپرورانند. بنابراين براى حفظ عفت و پاكدامنى افراد جامعه، بر زنان لازم است در گفتگو با نامحرم دقت لازم را داشته باشند.
خود آرايى و تبرج احزاب / 33 : «وَقَرْنَ فِى بُيُوتِكُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الأُولَى ؛ و (اى زنان پيامبر) در خانههاى خود بمانيد و همچون دوران جاهليت نخستين (در ميان مردم) ظاهر نشويد». در اين آيه نيز به زنان دستورات ديگرى براى برخورد با نامحرم مىدهد. در ابتدا از زنان مىخواهد تا جايى كه امكان دارد از خانه خارج نشوند و خود را كمتر در معرض ديد نامحرم قرار دهند؛ زيرا با اين كار جلوى بسيارى از مفسدههاى اخلاقى گرفته مىشود و زمينه انحراف و ناهنجارى در جامعه از بين مى رود. چنانچه در آيه 53 همين سوره به اين مطلب اشاره كرده است.
دستور ديگرى كه اين آيه براى زنان دارد اين است كه از تبرج و جلوهگرى و جلب توجه نامحرم بپرهيزند. كلمه تبرج از برج گرفته شده و به معناى آن است كه فرد، خود را مانند برج در معرض ديد و تماشاى ديگران قرار دهد. در واقع اين قسمت آيه به ما مىفهماند اگر زنان نمىتوانند در خانه بمانند و بيرون آمدن از منزل برايشان ضرورى است، به گونهاى خارج شوند كه سبب جلب توجه نامحرم نشوند. پس طبق اين آيه، جواز حضور زن در اجتماع مشروط بر اين است كه اولاً حضورش ضرورت داشته باشد و ثانياً نحوه حضور او اعم از نوع پوشش، راه رفتن، نگاه كردن و در يك كلمه تمام حركات و سكناتش به نوعى باشد كه در قالب تبرج و جلوهگرى نبوده و بلكه همراه با حيا و عفت باشد.
در سوره قصص آيات 23و 25، در جريان دختران شعيب و حضرت موسى به همين شيوه رفتارى اشاره كرده و آن را مىستايد.
نگاه به نامحرم در سوره نور آيه 30 و 31 : «قُل لِّلْمُوءْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ ... وَقُل لِّلْمُوءْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ؛ به مردان با ايمان بگو چشمهاى خود را (از نگاه به نامحرمان) فرو گيرند، و به زنان با ايمان بگو چشمهاى خود را (از نگاه هوسآلود) فرو گيرند». در اين دو آيه نيز به رفتار ديگرى كه حاكى از عفت و حياست اشاره مىكند و آن پرهيز از نگاه هوسآلود به نامحرم است. زيرا نگاه به نامحرم اگر از روى لذت باشد، سبب انحراف اخلاقى مىشود و آدمى را از جاده عفاف دور مىسازد.
حجاب در اديان گذشته نيز وجود داشته است، ولى اين حكم در دين اسلام بسيار مترقىتر است، زيرا در اين دين، از افراط و تفريطهايى كه در مورد پوشش زنان در اديان و اقوام گذشته وجود داشته، اجتناب شده و براى حجاب، حدى متناسب با غرايز انسانى در نظر گرفته شده است. حجاب اسلامى به معناى حبس زن در خانه و دورى از شركت در مسائل اجتماعى نيست، بلكه بدين معناست كه زن در معاشرت خود با مردان بيگانه عفت و حيا پيشه كند، موى سر و اندام خويش را بپوشاند و از جلوهگرى و خودنمايى بپرهيزد.
مرحوم شهيد مطهرى در اين باره مىفرمايد: «اسلام مىگويد: نه حبس نه اختلاط، بلكه حريم. سنت جارى مسلمين از زمان رسول خدا همين بوده است كه زنان از شركت در مجالس و مجامع منع نمىشدند، ولى همواره اصل «حريم» رعايت شده است. در مساجد و مجامع، حتى در كوچه و معبر، زن با مرد مختلط نبوده است.»1
در قرآن كريم در مورد حجاب و قانونمندى روابط زن و مرد، دو دسته آيه وجود دارد. دسته اول آياتى كه در مورد وجوب حجاب و پوشش ظاهرى و حد و كيفيت آن نازل شده است؛ و دسته دوم آياتى كه نوع رابطه بين مرد و زن نامحرم را بيان مىكند و آنان را از كارهايى كه عفت و پاكدامنىشان را تهديد مىكند، برحذر مىدارد، كه در ذيل مىآيد.
كيفيت پوشش در قرآن
الف) سوره نور، آيه 31 : «وَقُل لِّلْمُوءْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ...؛ و به زنان با ايمان بگو چشمهاى خود را (از نگاههاى هوس آلود) فرو گيرند و عفّت خويش را حفظ كنند و زينت خود را، جز آن مقدار كه نمايان است آشكار ننمايند و (اطراف) روسرىها و مقنعههاى خود را بر سينه خود افكنند (تاگردن و سينه با آن پوشانده شود)، و زينت خود را آشكار نسازند مگر براى شوهرانشان يا پدرانشان، يا پدرشوهرانشان، يا پسرانشان، يا پسران همسرانشان، يا برادرانشان، يا پسران برادرانشان، يا پسران خواهرانشان، يا زنان همكيششان، يا بردگانشان، يا افراد سفيه كه تمايلى به زن ندارند، يا كودكانى كه از امور جنسى مربوط به زنان آگاه نيستند. و هنگام راه رفتن پاهاى خود را بر زمين نزنند تا زينت پنهانىشان دانسته نشود (و صداى خلخالى كه بر پا دارند به گوش نرسد).و همگى به سوى خدا باز گرديد اى موءمنان، تا رستگار شويد».
شهيد مطهرى2 در باره مفاد اين آيه و آيه قبل آن مىفرمايد: دو آيه 30 و31 نور مربوط به وظايف زن و مرد در معاشرت با يكديگر است كه شامل چهار قسمت است:
1- هر مسلمان، چه مرد وچه زن، بايد از چشمچرانى و نظربازى اجتناب كند.
2- مسلمان،خواه مرد يا زن، بايد پاكدامن باشد و عورت خود را از ديگران بپوشاند.
3- زنان بايد پوشش داشته باشند و آرايش و زيور خود را بر ديگران آشكار نسازند و در صدد تحريك و جلب توجه مردان برنيايند.
4- دو استثنا براى پوشش زن ذكر شده كه يكى با جمله «وَلا يُبْدِينَ زينَتَهُنَّ اِلاّ ما ظَهَرَ مِنْها» بيان شده است و نسبت به عموم مردان است و ديگرى با جمله « وَلايُبْدِينَ زينَتَهُنَّ اِلاّ لِبُعُولَتِهِنَّ...» ذكر شده و نداشتن پوشش را براى زن نسبت به عده خاصى تجويز مىكند.
همچنين از جمله «وَ لا يَضْرِبْنَ بِاَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ ما يُخْفينَ مِنْ زينَتِهِنَّ؛ هنگام راه رفتن پاهاى خود را بر زمين نزنند تا زينت پنهانىشان دانسته شود» فهميده مىشود: پاىكوبى، نمودى كامل از ظاهر كردن باطن سكس زن است و به انواع حركات تحريكى كه باعث جلب توجه مردان نامحرم مىشود، اشاره دارد.3
ب) آيه 59 سوره احزاب: « يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُل لأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاء الْمُوءْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِن جَلابِيبِهِنَّ؛ اى پيامبر! به همسران و دخترانت و زنان موءمن بگو جلبابهاى (= روسرىهاى بلند) خود را بر خويش فرو افكنند، اين كار براى اينكه (به پاكدامنى) شناخته شوند و مورد آزار قرار نگيرند بهتر است؛ (و اگر تاكنون خطا وكوتاهى از آنان سر زده، توبه كنند) خداوند همواره آمرزنده و رحيم است».
شهيد مطهرى در توضيح كلمه «جَلباب» بعد از اين كه به اقوال مفسرين اشاره مىكند، مىفرمايد: «چنانچه ملاحظه مىفرماييد معنى جلباب از نظر مفسران چندان روشن نيست. آن چه صحيحتر به نظر مىرسد اين است كه در اصل لغت، كلمه جلباب شامل هر جامه وسيع مىشده است، ولى غالباً در مورد روسرىهايى كه از چارقد بزرگتر و از ردا كوچكتر بوده است به كار مىرفته است. ضمناً معلوم مىشود دو نوع روسرى براى زنان معمول بوده است: يك نوع، روسرىهاى كوچك كه آنها را «خِمار» يا مقنعه مىناميدهاند و معمولاً در داخل خانه از آنها استفاده مىكردهاند. نوع ديگر، روسرىهاى بزرگ كه مخصوص خارج منزل بوده است. اين معنا با رواياتى كه در آنها لفظ جلباب ذكر شده است نيز سازگار است».4
قانونمندى روابط زن و مرد در قرآن
سخن گفتن با نامحرم در احزاب، آيه 32 آمده: «يَا نِسَاء النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِّنَ النِّسَاء إِنِ اتَّقَيْتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِى فِى قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ قُلْنَ قَوْلاً مَّعْرُوفاً؛ اى همسران پيامبر، شما همانند هيچ يك از زنان معمولى نيستيد اگر تقوا پيشه كنيد، پس به گونهاى هوسانگيز سخن نگوييد كه بيماردلان در شما طمع نكنند، و به شايستگى سخن بگوييد».
اين آيه گرچه خطاب به همسران پيامبر است، ولى اختصاص به آنها ندارد و شامل همه زنان مسلمان مىشود. طبق اين آيه زنان نبايد در گفتگو با نامحرم از سخنانى كه مفهوم يا آهنگ آن وسوسهآميز و تحريككننده باشد استفاده كنند؛ چه بسا در بين آنها افرادى باشند كه به سبب ضعف ايمان و آلودگى به هوسهاى شيطانى، تحريك شوند و خيال گناه در سر خود بپرورانند. بنابراين براى حفظ عفت و پاكدامنى افراد جامعه، بر زنان لازم است در گفتگو با نامحرم دقت لازم را داشته باشند.
خود آرايى و تبرج احزاب / 33 : «وَقَرْنَ فِى بُيُوتِكُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِيَّةِ الأُولَى ؛ و (اى زنان پيامبر) در خانههاى خود بمانيد و همچون دوران جاهليت نخستين (در ميان مردم) ظاهر نشويد». در اين آيه نيز به زنان دستورات ديگرى براى برخورد با نامحرم مىدهد. در ابتدا از زنان مىخواهد تا جايى كه امكان دارد از خانه خارج نشوند و خود را كمتر در معرض ديد نامحرم قرار دهند؛ زيرا با اين كار جلوى بسيارى از مفسدههاى اخلاقى گرفته مىشود و زمينه انحراف و ناهنجارى در جامعه از بين مى رود. چنانچه در آيه 53 همين سوره به اين مطلب اشاره كرده است.
دستور ديگرى كه اين آيه براى زنان دارد اين است كه از تبرج و جلوهگرى و جلب توجه نامحرم بپرهيزند. كلمه تبرج از برج گرفته شده و به معناى آن است كه فرد، خود را مانند برج در معرض ديد و تماشاى ديگران قرار دهد. در واقع اين قسمت آيه به ما مىفهماند اگر زنان نمىتوانند در خانه بمانند و بيرون آمدن از منزل برايشان ضرورى است، به گونهاى خارج شوند كه سبب جلب توجه نامحرم نشوند. پس طبق اين آيه، جواز حضور زن در اجتماع مشروط بر اين است كه اولاً حضورش ضرورت داشته باشد و ثانياً نحوه حضور او اعم از نوع پوشش، راه رفتن، نگاه كردن و در يك كلمه تمام حركات و سكناتش به نوعى باشد كه در قالب تبرج و جلوهگرى نبوده و بلكه همراه با حيا و عفت باشد.
در سوره قصص آيات 23و 25، در جريان دختران شعيب و حضرت موسى به همين شيوه رفتارى اشاره كرده و آن را مىستايد.
نگاه به نامحرم در سوره نور آيه 30 و 31 : «قُل لِّلْمُوءْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ ... وَقُل لِّلْمُوءْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ؛ به مردان با ايمان بگو چشمهاى خود را (از نگاه به نامحرمان) فرو گيرند، و به زنان با ايمان بگو چشمهاى خود را (از نگاه هوسآلود) فرو گيرند». در اين دو آيه نيز به رفتار ديگرى كه حاكى از عفت و حياست اشاره مىكند و آن پرهيز از نگاه هوسآلود به نامحرم است. زيرا نگاه به نامحرم اگر از روى لذت باشد، سبب انحراف اخلاقى مىشود و آدمى را از جاده عفاف دور مىسازد.
داشتن مكان اختصاصى
پي نوشت :
1ـ مجموعه آثار، ج 19، ص 551.
2ـ منبع پيشين.
3ـ پاك نژاد، اولين دانشگاه و آخرين پيامبر، ج 20، ص 137.
4ـ مجموعه آثار، ج 19، ص 502.
.jpg "اوصاف و ویژگیهای منتظران امام زمان(عج) چگونه است؟")
.jpg "اهداف و آرمان هاى امام خمینی (رحمه الله) از منظر رهبر انقلاب")
