سیدحسن تقیزاده از جمله رجال سیاسی تاریخ ایران است که فراز و فرودهای زیادی در زندگی شخصی و سیاسی او وجود دارد. تقیزاده بر جدایی دین از سیاست تأکید میکرد تا حدی که گروهی از علمای نجف از جمله آیتالله عبدالله مازندرانی و آخوند خراسانی فتوا به «فساد مسلک سیاسی» وی دادند. تقیزاده در سال 1325ه. ق عضو «لژ بیداری ایران» شد. وی پس از مدتی به بالاترین مقام فراماسونری؛ یعنی استاد اعظم میرسد. شاید برای شناخت تقیزاده هیچچیز بهتر از سرمقالهی خود او در شروع دورهی جدید مجلهی کاوه در تاریخ 22ژانویه1920 نباشد. او مینویسد: «امروز چیزی که به حدّ اعلا برای ایران لازم است و همهی وطندوستان ایران با تمام قوی باید در آن راه بکوشند و آن را بر هر چیز مقدم دارند سه چیز است که هرچه درباره شدت لزوم آنها مبالغه شود کمتر از حقیقت گفته شده: نخست قبول و ترویج تمدن اروپا بلاشرط و قید و تسلیم مطلق شدن به اروپا و اخذ آداب و عادات و رسوم و ترتیب و علوم و صنایع و زندگی و کلّ اوضاع فرنگستان بدون هیچ استثنا... این است عقیدهی نگارندهی این سطور در خط خدمت به ایران: ایران باید ظاهراً و باطناً، جسماً و روحاً فرنگی مآب شود و بس». سایت راسخون تصمیم دارد در راستای وظیفهی اطلاعرسانی خود، تعداد محدودی از نوشتههای وی را در موضوعات مختلف که دارای نکات قابل توجهی است و میتواند مورد استفادهی محققان قرار بگیرد، منتشر کند. مقالهی ذیل یکی از مقالات این مجموعه است.
تاریخ علوم (1) تألیف جرج سارتون که اینک ترجمهی فارسی آن به همت مؤسسهی فرانکلین منتشر میشود به نظر اینجانب نه تنها در باب خود بهترین کتاب است بلکه میتوان گفت یکی از بهترین کتب دنیا است. مؤلف کتاب که بدبختانه در سال گذشته فقید عالم علم و معرفت شد جامع چنان صفات و مزایا بود که تصور میکنم کمتر در یک کسی جمع میشود. احاطهی عظیم و فوقالعادهی او به میراث علمی همهی ملل قدیمه و معاصر و تتبع او در همهی کتب و نوشتههای عالم به حقیقت حیرتانگیز است. ذوق سلیم و محاکمهی عقلی و تمیز و تشخیص روشن بین وی به علاوهی انصاف و اعتدال در واقع نظیر زیاد ندارد. این دانشمند عالی قدر که در سنهی 1884 مسیحی متولد شده عمری در تحقیق و مطالعهی تاریخ علوم صرف نموده و از موقعی که مجله بینالمللی ایزیس Isis را که مخصوص تاریخ علوم است در سنهی 1912 تأسیس کرد تا وفات نابهنگام و تأسفانگیز وی در دوم فروردین ماه سال گذشته (1335 هجری) این مرد بزرگ که استاد دارالعلوم هاروارد در آمریکا بود مستمراً در رشتهی تاریخ علوم کار کرد و آثار عظیم بیشماری به وجود آورد. عظمت مقام علمی و انسانی او در نظر نگارندهی این سطور که خود استفادهی زیاد از علم او کردهام به قدری عالی است که بیان آن به سهولت و اختصار غیر مقدور است. مجلهی ایزیس که هر سه ماه یک شماره از آن منتشر میشود در شمارهی اوایل تابستان سال گذشته که خبر وفات سارتون را در آن به اختصار اعلام کرد وعده داد که یک شمارهی کامل مخصوص به سارتون و شرح زندگی و فهرست نوشتههای او از آن مجله به زودی نشر خواهد شد. جای نهایت تأسف و دریغ است که ضیاع جبرانناپذیر او عالم علم را از تمام شدن تألیف فوقالعاده گرانبها و بینظیر او در تاریخ علوم که این کتاب ترجمهی جلد اول آنست محروم گذاشت. تألیف جلد دوم را اندکی قبل از وفات خود سارتون تمام کرد و خوشبختانه از طرف دارالعلوم هاروارد به زودی نشر شد. از مطالعهی همین جلد اول واضح دیده میشود که وسعت بیکران اطلاعات او و مطالعه استقرائی وی از تمام آنچه در قرون سابق از سه هزار سال پیش به این طرف در نتیجهی فعالیت عقلی و فکری دانشمندان و هنرمندان عالم به وجود آمده مافوق تصور است. در باب سارتون و کار او میتوان اقلاً ده صفحه نوشت ولی چون خوانندگان عظمت مقام علمی و علو کار او را از مطالعهی همین جلد اول کتاب تاریخ علوم که اینک به انظار آنها عرضه میشود خواهند دریافت و با اعجاب و شیفتگی نگارندهی این سطور شریک خواهند شد، لازم نیست اینجا شرح مبسوطی در باب این شخص بزرگ و حالات او تحریر شود.خوشبختانه ترجمهی کتاب سارتون به دست شخص بسیار هنرمند و فاضل و توانا انجام یافته که شایستهی این کار است و در واقع وی هم در کار خود مثل مؤلف کم نظیر است. آقای آرام از اشخاص نادرالوجود مملکت ما است که به نظر اینجانب قدرش تا حدی مجهول است و کمتر کسی به فضل و هنر و قابلیت فوقالعادهی او پی برده است. پشتکار و دقت و ترجمهی روان و زبان فصیح فارسی و بیان خالی از تعقید مشارالیه بسیار پسندیده و شایان ثنا است. مؤسسهی فرانکلین که دست به خدمت عظیمی به زبان فارسی و غنی کردن آن با ترجمهی کتب مفیده ممالک متمدنه زده شایستهی تبریک است که چنین وجود بیمثالی را به همکاری خود پیدا کرده است. اینجانب ترجمهی کتاب را در مسوده خواندهام و بهرهی فراوان از آن بردهام. اینک این کتاب نتیجهی ترکیب سه عامل فوقالعاده با برکت است که یکی مؤلف عالی قدر آن است و دیگری خود کتاب که از بهترین و شاید کاملترین آثار به غایت مفید او است و سومی مترجم لایق و فاضل آن است.
شاید دلیل اینکه مدیر عامل محترم مؤسسهی فرانکلین چند سطر مقدمهای بر این کتاب نفیس از اینجانب که بضاعتم بسیار کم است خواسته است آن باشد که من از چند سال به این طرف به تصنیف مختصری در تاریخ علوم در اسلام و تدریس آن اشتغال دارم و در اینکار بهرهی زیاد از کتاب نفیس و بیمانند دیگر مرحوم سارتون به نام مدخل تاریخ علوم در چهار مجلد (دو جلد دوم و سوم هر کدام دارای دو قسمت) بردم، جلد اول آن کتاب به دست من نرسیده و علت غائی آن کتاب مجموعهی کاملی (Survey) از تاریخ علوم تا قرن چهاردهم مسیحی است. در این مجموعه سارتون به نحو کاملی تاریخ علوم را در نزد همهی اقوام از هند و چین و عرب و ایران و یهود و ژاپن و غیرهم استقصاء نموده و دوره به دوره مؤلفین و کتب آنها و تألیفات و مقالات عصری در باب آنها را شرح داده است.
در اینجا میخواهم این امید و آرزو را اظهار کنم که عنقریب ترجمهی جلد دوم همین کتاب که ترجمهی آن حالا نشر میشود و هم چنین ترجمهی مدخل سابقالذکر نیز انجام یافته و کسوت طبع بپوشد که مایهی بزرگی در زبان فارسی برای علاقهمندان به تاریخ خواهد بود و پس از مطالعهی آنها همه کس در تأسف بر عدم وفای عمر مؤلف به اتمام مجلدات دیگر کتاب با من شریک خواهد شد. چون همهی مردم ایران و خاصه ارباب فضل مملکت مدیون مؤلف و مترجم خواهند بود من یکی در اینجا تشکر قلبی خود را به مترجم و ناشرین این کتاب تقدیم میدارم.
15 تیرماه 1336 هجری شمسی
پینوشت:
1. مقدمه بر «تاریخ علوم» تألیف جرج سارتون، ترجمهی احمد آرام. (تهران، 1336).
منبع مقاله:تقیزاده، سید حسن، (1393)، مقالات تقی زاده (جلد سیزدهم)، تهران: انتشارات توس، چاپ اول.
.jpg "چطور به بچه ها یاد بدهیم طبیعت را تمیز نگه دارند؟")
