کاروانسرای مرنجاب، بنایی در قلب کویر

نام کاروانسرا بر اساس نام منطقه که به کویر مرنجاب شهرت دارد گذاشته شده است. مرنجاب از شرق به دشت کویر و از جنوب شرقی به دو کوه یخاب و کوه لطیف منتهی می‌شود. شور نبودن آب قنات کاروانسرای مرنجاب همه ساله بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی را به سوی خود می‌کشاند. قلعه مرنجاب، کاروانسرایی است در کویر که در مسیر راه ابریشم قرار دارد و در گذشته کاروانها برای سفر به خراسان، اصفهان، ری و بالعکس از این مسیر می گذشتند و از آب قنات نزدیک این قلعه سیراب می‌شدند.

کاوانسرای شاه عباسی

این قلعه در کنار دریاچه نمک در قلب کویر ساخته شده است. درباره دلیل ساخت این قلعه و کاروانسرا در کنار دریاچه نمک، نقل است که شاه عباس با وجود ایجاد کاروانسرا و قلعه های متعدد در سراسر کشور، در این منطقه تأسیسات دفاعی تعبیه نکرده بود، چون تا آن زمان دشمنان به خاطر دریاچه نمک و گستره کویر، از این سوی به پایتخت هجوم نبرده بودند. حمله ازبکها و افغانها از طریق دریاچه نمک به کاشان که تا اصفهان پیش رفتند، شاه عباس را به صرافت انداخت تا در سال ۱۰۱۲ قمری سریعا یک پایگاه نظامی در این منطقه ایجاد کند و جلوی تهدید را بگیرد.
بالای کاروانسرا به شکل سنگرهای دیدبانی است و ذکر شده که همیشه ۵۰۰ پاسدار مسلح در قلعه حضور داشتند و امنیت عبور کالا از چین به اروپا و بر عکس را در این منطقه تأمین می‌کردند. قنات کنار کاروانسرا که برکه بزرگی به وجود آورده است، آب شیرین دارد و این در کویر نمک و شوره‌زار یک معجزه است، معجزه ای بی‌مانند که رازش هنوز فاش نشده است.
کاروانسرای مرنجاب در ارتفاع ۸۱۰ متری از سطح دریای آزاد و در حاشیه جنوبی دریاچه قم واقع شده است.

وضعیت اقلیمی

کاروانسراس مرنجاب در مرنجاب از دهستانهای شهرستان آران و بیدگل واقع شده است. در منطقه کویری آران و بیدگل، باد مثل هر منطقه کویری دیگر، یک عامل تعیین کننده اقلیمی است. باد، هم در شکل دهی به وضعیت طبیعی کویر و هم در شیوه زندگی انسان بیابان نشین تأثیر تعیین کننده دارد. بادهای نامطلوب بزرگترین آفت کویر و باد مطلوب، نسیمی از بهشت است که کویر تفتیده را شاداب و با طراوت می‌کند. متأسفانه در این منطقه جز دو باد شهریاری و باد شمال، سایر بادها چون باد خراسان، باد قبله، باد طوفان، باد سیاه و بویژه باد لوار از بادهای نامطلوب محسوب می‌شوند.
در منطقه آران و بیدگل همه چیز شکل و نمود کویری دارد و هر پدیده‌ای، طبیعی یا انسانی، آیینه کویر است.

چگونه به مرنجاب برویم؟

جاده آران و بیدگل به مرنجاب و دستکن یکی از راههای ارتباطی است که اصفهان را به شهرهای کاشان، یزد، مشهد و تهران متصل می‌ساخته است. در زمان صفویه مسیر اصفهان(پایتخت) و مشهد اهمیت خاصی داشته است.
مسیر مرنجاب، اصفهان را از طریق کاشان به جاده سنگفرش اصفهان-مشهد متصل می‌کرده است. این مسیر از گرمسار به طرف پایین منحرف شده و تا سیاهکوه ادامه می‌‌یابد و به جاده دستکن متصل می‌شود. دستکن در ادامه مسیر مرنجاب، محل انشعاب جاده‌ای بوده که کاشان را به گرمسار و ورامین مرتبط می‌ساخته و شاخه‌ای به طرف اردستان و شاخه‌ای به جانب یزد ادامه می‌یافته است. مجموعه این مسیرها به عنوان جاده‌های فرعی برای اتصال به جاده ابریشم در بخشی که دامغان را به ری متصل می‌کرد، عمل می‌کرده است.
مجموعه تمامی زیباییهای این جاده، قلعه مرنجاب و قنات آب شیرین حوالی قلعه باعث شده است که همه ساله بر تعداد مشتاقان دیدار این منطقه افزوده شود. همچنین به علت نزدیک بودن این کاروانسرا به شهرستان آران و بید گل بازدید کنندگان بسیاری در سال از آن دیدن می‌کنند.
کاروانسراهای مرنجاب،قصر بهرام، ده نمک، سرخه و چندین کاروانسرای دیگر در این مسیر است. کاروانسرای مرنجاب و قصر بهرام در راه سیاه کوه و جاده کویرنمک قرار دارد.
نام کاروانسرا بر اساس نام منطقه که به کویر مرنجاب شهرت دارد گذاشته شده است. مرنجاب از شرق به دشت کویر و از جنوب شرقی به دو کوه یخاب و کوه لطیف منتهی می‌شود. کاروانسرای مرنجاب میزبان دوست‌‌داران تاریخ و طبیعت است که به آن جا می‌آیند تا در سکوتی وصف ناشدنی به گردش در کویر مرنجاب بپردازند و چند ساعتی را به دور از زندگی شهری سپری و به تاریخ سفر کنند. اما به جز آنها گروه دیگری نیز هستند که به این کاروانسرا سفر می کنند. دوست‌داران آسمان که از آلودگی نوری شهرها و گستردگی آن گریزان هستند به این کاروانسرا می‌آیند تا در بام این بنا و در زیر آسمانی صاف و تاریک شبی را به رصد بپردازند. سکوت کویر و شب تاریک،فرصت بسیار مناسبی برای برگزاری یک شب رصدی است.
این بنا در طول چند سال گذشته توسط اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان به طور کامل مرمت و بازسازی شده و دارای امکانات کامل آب و برق است که البته آب آن کمی شور است. برای رفتن به کاروانسرای مرنجاب باید از تهران به قم و سپس به کاشان بروید و از آن جا به سمت شمال شرق به سوی شمالی‌ترین شهر کویری استان اصفهان، آران و بیدگل حرکت کنید.
در شهر بیدگل امام زاده‌ای بزرگ به نام امام زاده هلال وجود دارد که در در قسمت شرقی شهر واقع شده است. این بنا مهم ترین بنای تاریخی و مذهبی و به قولی نشان شهر است که مردمان شهرهای نزدیک را برای زیارت به آن جا می کشاند. از امام زاده هلال تا کاروانسرای مرنجاب جاده خاکی(شوسه) وجود دارد که به طور دقیقی مشخص نیست و در طول راه چند دو راهی دارد. بنابراین مسافرانی که به قصد این کاروانسرا سفر می کنند از راهنمایان محلی کمک می جویند. از آران و بیدگل تا کاروانسرای مرنجاب در حدود دو ساعت راه است. در این مسیر هیچ روستایی وجود ندارد و تنها چند مزرعه کوچک آن هم در ابتدای راه در منطقه چهار طاقی هست.در طول مسیر تنها یک چاه آب قرار دارد که در نزدیکی جاده خاکی کاروانسرا است. از جاذبه های این مسیر شترهایی هستند که در دوردست- ها به آرامی در حال حرکت هستند و گهگاه به نزدیکی جاده می‌آیند.

معماری بنا

نقشه کاروانسرای مرنجاب مربع شکل است. کاروانسرا از چندین اتاق و شاه نشین تشکیل شده که به دور حیاطی در ابعاد ۳۰×۲۰ متر قرار دارند. کاروانسرا با گچ و آجر ساخته شده و دارای اتاق‌ها و اصطبل‌های متعدد و ۶ برج است. در ضلع جنوبی کاروانسرا استخر آبی در ابعاد تقریبی ۱۰×۴ متر قرار دارد. آب این استخر از چشمه‌ای که در زیر خود آن وجود دارد پر می‌شود که آب مصرفی کاروانسرا نیز از همین چشمه است. وجود چنین چشمه پر آب و زلالی به همراه چندین درخت بلند قامت در میان کویری خشک، نعمتی بس بزرگ و شگفت انگیز است که موجب حیرت و تعجب مسافرانی است که به این کاروانسرا می‌آیند.
کاروانسرای مرنجاب یکی از مهم‌ترین رصدگاه‌های ایران است که عاشقان آسمان را از نقاط مختلف کشور به سوی خود جلب می‌کند. گروه‌های نجومی در بام کاروانسرا مستقر می‌شوند و تلسکوپ‌ها و دوربین‌های دوچشمیشان را به سوی آسمان نشانه می‌روند تا بتوانند زیبائیهای آسمان را در سکوتی زیبا رصد کنند. دمای هوای منطقه در نیمه دوم سال به صفر درجه و به ندرت به یکی،دو درجه زیر صفر هم می‌رسد. در فاصله تقریبا ۱۲ کیلومتری از شرق کاروانسرا، تپه‌های روان شنی وجود دارد که از جاذبه‌های بسیار زیبای کویر مرنجاب است. این تپه‌های شنی در محدوده‌ای تقریبا وسیع و با شیب‌های تند مکان بسیار مناسبی برای آن دسته از عکاسانی است که به سوژه‌های بدیع و جذاب در طبیعت علاقمندند.
البته در فصل تابستان، مارهای غیر سمی و گهگاه سمی در این تپه‌های شنی دیده می‌شوند که ممکن است برای آن‌ها مشکل آفرین شود. از تپه‌های شنی به سمت شمال شرقی، جاده خاکی‌ای وجود دارد که از شرق دریاچه بزرگ نمک می‌گذرد و به کاروانسرای قصربهرام در شمال دریاچه می‌رسد. عرض جاده بسیار باریک است و گاهی اوقات بر اثر وزش بادهای کویری قسمت‌هایی از جاده به طور کامل ناپدید می‌شود. از این مسیر تنها خودروهایی همچون جیپ می توانند عبور کنند. در طول مسیر هیچ نشانی از تمدن وجود ندارد و تنها چیزی که به چشم می‌خورد خاک و شن است. در شمال کاروانسرای مرنجاب رشته کوه کوچک سیاه کوه قرار دارد. ارتفاع قله سیاه کوه ۱۸۶۵ متر است. زمین‌های اطراف سیاه کوه باتلاقی است و تنها از چند نقطه خاص و با کمک راهنمای محلی خبره می‌توان به این قله صعود کرد.
آب و هوای کویر مرنجاب در فصل تابستان گرم است و به خصوص در طول روز دمای هوا بسیار بالا می‌رود.این امر باعث می‌شود که حیوانات موذی همچون عقرب، رتیل و گهگاه مار به کاروانسرا بیایند و برای ساکنان کاروانسرا مشکلاتی ایجاد کنند. البته به خاطر مرمت و بازسازی که در چند سال قبل انجام شده است کل کاروانسرا و به خصوص پشت بام آن به طور کامل سم پاشی شده است و هر چندمدت یک بار این کار تجدید می‌شود. پیشنهاد مسئولان کاروانسرا این است که گروه‌هایی که شب را در این بنا به سر می‌برند در بام کاروانسرا استراحت نکنند. کاروانسرای مرنجاب، تپه‌های شنی، دشت بی انتهای کویر، سیاه کوه و طلوع و غروب زیبای خورشید در افق باز کویر به همراه آسمان پرستاره‌اش به علاوه ده‌ها جاذبه طبیعی دیگر سوژه‌های بسیار زیبایی برای عکاسان طبیعت است که عازم این منطقه از ایران زمین هستند.