اشاره ای به تفاسیر علمی
منظور ازتفسير علمى، تفسيرى است كه براساس علوم تدوين و تبيين گرديده و اصطلاحات علمى در آن بكار رفته است. در تفسيرهاى علمى از علوم مختلف و متنوع استفاده گرديده و دانشمندان رشتههاى مختلف علمى از دانش و تخصص خود در شرح و بيان آيات الهى استفاده كردهاند. اين علوم متنوع و مختلف اعم است از علوم دينى و اعتقادى و فقهى و اخلاقى و مانند اينها و ساير علوم نظرى و انسانى و علوم تجربى. و چون قرآن مجيد تبياناً لكل شى است، مسلماً مشتمل بر دانشهاى ظاهرى و باطنى است كه با تدبر و تفكر در آن مىتوان حقايق بسيارى را از آن استفاده و استفاضه نمود.
امام غزالى در كتاب احياء العلوم خود از ابن مسعود نقل نموده كه او درباره علوم و دانشهاى قرآن كريم گفته است: «من اراد علم الاولين و الاخرين فليتدبر القرآن». [1]
و نيز در اين مورد؛ مىگويد: و بالجملة فالعلوم كلها داخلة فى افعال الله عزوجل و صفاته فى القرآن شرح ذاته و افعال صفاته و هذه العلوم لا نهاية لها و فى القرآن اشارة الى مجامعها. [2]
غزالى در جواهر القرآن كه آن را بعد از كتاب احياء العلوم تأليف نموده نوشته است:
علوم قرآن دو قسم است :
اول: علم شكلى (كه جنبه پوست دارد)، مانند علم لغت، علم نحو، علم قرائت، علم مخارج حروف، علم تفسير ظاهر و مانند اينها.
دوم : علم ماهوى (كه جنبه مغز دارد) مانند علم كلام، علم فقه، علم اصول فقه، علم به صراط مستقيم و طريق وسلوك و مانند اينها.
سپس در انشعاب ساير علوم در قرآن مىگويد: علم طب، نجوم و هيئت جهان و... مانند آن و علومى نيز هستند كه درك آنها در توانائى و قدرت بشر نيست و بعضى از فرشتگان مقرب از آن بهرهاى دارند و تنها خداوند متعال است كه علم بىنهايت دارد سپس غزالى ادامه مىدهد كه: تمام علومى كه شمرديم و آن علومى كه نشمردهايم از محدوده قرآن خارج نيست. زيرا همه آنها، قطرهاى از يك «دريا» هستند كه آن دريا از درياهاى «معرفت الله» است و آن درياى افعال است كه ساحلى براى آن متصور نيست .
عدهاى از دانشمندان و مفسرين بعضى از آيات قرآن كريم را بر اساس علوم تجربى تفسير نموده و آيات را با قوانين طبيعى و فيزيكى منطبق ساختهاند.
البته قرآن مجيد انسان را به مطالعه طبيعت و پديدههاى حسى و عينى دعوت فرموده و هدف از اين دعوت توجه دادن بشر به «ناظم» عالم و خالق آدم است. قدر مسلم قرآن كريم كتاب كيهانشناسى و فيزيك و زمينشناسى و گياهشناسى و مانند اينها نيست كه براى كشف قوانين فيزيكى و طبيعى و اكتشافات علمى آن را مورد تعليم و تعلم قرار داد، بلكه قرآن مجيد كتاب انسان سازى است كه بشر را به صراط مستقيم هدايت مىكند وچگونه انديشيدن و چگونه عمل كردن و چگونه رفتن را به آدمى مىآموزد تا به «كمال حقيقى» خود كه كمال نهائى و همان «قرب الى الله تعالى» در جهان ديگر است برسد. قرآن بعنوان يك طرح جامع منسجم و همآهنگ «فكرى» و «عملى» مطرح است كه بشر را از عقايد و افكار كافرانه و انحرافى نجات مىدهد و در عمل او را از اعمال ظالمانه و فاسدانه بر حذر مىدارد. در مقابل اعتقاد و ايمان توحيدى را به او ارائه مىكند ووى را به «عمل صالح» با معيارهاى الهى راهنمايى مىفرمايد و اين همه براى نجات و كمال بشر است .
قرآن كريم كه خداشناسى و معرفت مبدأ اعلى را اساس و مبناى نظام فكرى و اعتقادى اسلام معرفى مىفرمايد، بشر را به اين جهت و بعد از معارف الهى و قرآن سفارش مىكند و به هيمن دليل انسان را به مطالعه و دقت در آيات آفاقى و انفسى (طبيعت و انسان) فرمان داده است و در اين باره فرموده است: «سنريهم آياتنا فى الافاق و فى انفسهم حتى يتبين لهم انه الحق». [3]
آيات قدرت و حكمت خود را در آفاق جهان و نفوس بندگان نشان خواهيم داد تا ظاهر و آشكار گردد كه خدا بر حق است .
تفسير آيات قرآن بر اساس روشهاى تجربى و اكتشافات علمى، به اين معنى نيست كه هر كس با اطلاعات و تخصص علمى خود با پيشداورى به تبيين و تفسير آيات بپردازد و آيات را به نظريات و اطلاعات علمى خود مشتاقانه و مصرانه منطبق كند، كه چنين مطالعه انطباقى سبب انحراف از فهم آيات خواهد شد البته بيان آياتى كه خود بطور روشن منطبق بر قوانين مسلم و ثابت علوم هستند نامربوط نيست، بلكه پسنديده است و در بيان اعجاز علمى قرآن آياتى كه خود مبين قوانين علمى است بسيار كارساز وروشنگر مىباشد.
بيان قرآن مجيد در مورد آفرينش زمين وآسمان و پديد آمدن شب و روز و روئيدن گلها و گياهان، وزيدن بادها وباريدن باران و تجديد حيات نباتات و اشجار و ازهار و دشتها در باران و... از طرفى همه نشانهاى عينى و محسوس دال بر وجود ناظم دانا و توانا و خالق حكيم عالم است. كه انسان را يارى مىدهد تا بطور محسوس و ملموس ازآيات به ذى الايات و از نشانهها پى به مؤثر و علت حقيقى ببرد و از طرفى بيانات و آيات قرآنى كه به تبيين آيات تكوينى پرداخته، خود از معجزات قطعى قرآن و دليل بر حقانيت نبوت پيامبر اكرم (صلی الله علیه واله) و نبى امى اسلام مىباشند و در نهايت دلالت بر وجود قدرت مطلق و علم لا يتناهى مبدأ اعلى مىكنند. و اكنون نمونههائى ازآيات قرآن كريم را كه داراى تفسير علمى و بيانگر قوانين علمى مىباشند يادآور مىشويم:
1- «و لقد خلقنا الانسان من سلالة من طين ثم جعلنا نطفة فى قرار مكين ثم خلقنا النطفة علقة فخلقنا العلقه مضغة فخلقنا المضعة عظاما فكسونا العظام لحما ثم انشاناه خلقا آخر فتبارك الله احسن الخالقين ثم انكم بعد ذلك لميتون ثم انكم يوم القيمة تبعثون [4]
آيات فوق الذكر مبدأ و مقصد خلقت انسان را بيان فرموده و مراحل «جنينى» را بطور موجز وزيبا و علمى متذكر شده است. با توجه به اينكه پيامبر اسلام فردى درس ناخوانده و امى بوده و از طرفى علوم پيشرفته پزشكى و جنينشناسى در آن زمان مطرح نبوده، بيان و تفسير آيات مذكور فوق «علمى» و در رديف معجزات علمى قرآن بحساب مىآيد.
2- «وترى الجبال تحسبها جامدة و هى تمر مر السحاب صنع الله الذى اتقن كل شىء انه خبير بما تفعلون» [5]
كوهها را مىبينى در حالى كه چنين مىپندارى آنها ساكن و جامدند، با اينكه همچون ابرها در حركتند اين صنع خداوندى است كه هر چيز را روى اسلوب صحيحى ساخته است. او از اعمال شما آگاه است .
اين آيه بطور صريح بيان مىدارد كه كوهها در حركت هستند اگر چه ساكن به نظر برسند. تشبيه حركت زمين به حركت ابرها خود نكته جالب ديگرى است زيرا حركت سريع زمين را مىرساند و طبق محاسبات دانشمندانكيهان شناس بسرعت سير حركت زمين در حركت وضعى نزديك به (30) سى كيلومتر در هر دقيقه است .
3- «الله الذى رفع السموات بغير عمد ترونها...».
«و سخر الشمس و القمر كل يجرى لا جل مسمى» .
«يدبر الامر يفصل الايات لعلكم بلقاء ربكم توقنون». [6]
(خدائى كه آسمانها را با (ستونى نامرئى) برافراشت. سپس بر عرش استيلا يافت)
(و آفتاب و ماه را مسخر (شما) ساخت. هر يك از اينها تا مدت معلومى به حركت خود ادامه مىدهند).
(خداوند تدبير امور - جهان هستى - مىكند و آيات - خود را براى شما تشريح مىنمايد).
(باشد كه به - رستاخيز - و لقاى پروردگارتان يقين پيدا كنيد).
در آيات شريفه مذكور با توجه به كلمه «عمد» كه جمع عمود و بمعنى «ستون» است و با توجه به اينكه ضمير «ها» در ترونها به مرجع نزديكتر يعنى «عمد» بر مىگردد؛ قسمت اول آيات بالا چنين ترجمه مىگردد كه: «خداوند آسمانها را با ستونى نامرئى برافرت» در اين صورت معلوم است كه: آسمانها ستونى دارد اما قابل مشاهد نيست .
در تفسير «برهان» ذيل آيه حديثى از امام على بن موسى الرضا (ع) نقل شده فرمود:
اليس الله يقول بغير عمد ترونها؟ قلت: بلى - قال: ثم عمد لكن لا ترونها .
آيا خداوند نفرموده «بدون ستونى كه آن رامشاهده كنيد» گفتم آرى چنين است. فرمود: بنابراين ستونى هست و ديده نمىشود .
اين آيه بيش از هزار سال قبل از «نيوتن» و كشف «جاذبه عمومى» توسط او نازل گرديده است در حالى كه حاكى از اين واقعيت است و بيانگر اين قانون عمومى و طبيعى مىباشد كه مورد قبول عموم دانشمندان است .
4- «و الله خلق كل دابة من ماء» [7] خداوند تمام جنبدگان را از آب بيافريد.
«و منهم من يمشى على بطنه». بعضى بر شكم راه مىروند (مانند خزندگان).
«و منهم من يمشى على رجلين» . بعضى بر دو پا راه مىروند (مانند پرندگان).
«و منهم من يمشى على اربع» . و بعضى بر چهار پا راه ميروند (مانند پستانداران).
«يخلق الله ما يشاء ان الله على كل شىء قدير». خداوند هر چه بخواهد مىآفريند زيرا بر همه تواناست .
5- «افلا ينظرون الى الابل كيف خلقت و الى السماء كيف رفعت والى الجبال كيف نصبت والى الارض كيف سطحت فذكر انما انت مذكر» [8]
آيا در آفرينش شتر نمىنگرند كه چگونه خلق شده؟ و در آفرينش آسمان فكر نمىكنند كه چگونه بر افراشته شده؟ و كوها را نمىبينند كه چگونه بر زمين برافراشته گشته؟ و زمين را نمىنگرند كه چگونه گسترده گشته است ؟
در قرآن كريم از زوجيت گياهان در چند مورد سخن به ميان آمده است:
6- «و انزل من السماء ماء فأخرجنا به ازواجا من نبات شتى». [9] و از آسمان آبى فرو فرستاديم و بوسيله آن جفتهائى از گياهان گوناگون رويانديم.
«و انزلنا من السماء ماء فانبتنا فيها من كل زوج كريم». [10] و از آسمان آبى فرستاديم و از هر زوج گياه مفيد و جالب در زمين رويانديم.
«اولم يروا الى الارض كم انبتنا فيها من كل زوج كريم». [11] آيا به زمين نگاه نكردند كه چقدر از هر زوج ومفيد و جالب در آن رويانديم ؟
نمونه تفاسير و كتبى كه جنبه علمى قرآن را متذكر شدهاند به شرح زير است:
1- الاتقان فى علوم القرآن
بخشى را به اين وضوع اختصاص داده و رواياتى را ازصحابه در تأييد نظريات خود بيان مىكند و ايشان به استناد آيه «و نزلنا عليك الكتاب تبيانا لكل شىء» قرآن مجيد را مشتمل بر تمام علوم حتى طب و هيئت و هندسه و صنايع و مانند اينها مىداند و مواردى را بعنوان شاهد مثال يادآور مىگردد.
2- تفسير «طنطاوى» بنام «التاج المرصع بجواهر القرآن و العلوم»
شيخ طنطاوى استاد دارالعلم قاهره شاعر و فيلسوف و نويسنده مصرى در تفسير مذكور كشفيات علمى و جديد و با آيات قرآن كريم منطبق ساخته و در برابر هجوم فرهنگ اروپايى به مصر در انطباق علوم و اكتشافات با قرآن مجيد راه افراد پيموده است .
3- تفسير «كشف السرار النورانية القرآنية»
محمد بن احمد الاسكندرانى از علماى قرآن 13 هجرى صاحب اين تفسير است كه در 3 جلد در مصر چاپ گرديده است .
4- اعجاز القرآن
مرحوم مصطفى رافعى در كتاب «اعجاز القرآن» فصلى را تحت عنوان «قرآن علوم» نگاشته است وى در اين فصل گفته است: برخى از مفسرين در پيرامون معانى و الفاظ قرآن بحث كردهاند و برخى از علما در بعدى كلامى و بحثهاى توحيدى قرآن صحبت نموده و ادله و شواهد عقلى و نظرى در باب ذات و صفات حضرت بارى را طرح كردهاند. برخى در مبادى استنباط احكام و برخى در قصص و اخبار سخن گفتهاند گروهى درباره فرايض وارث و عدهاى نيز در آيات علوم طبيعى قرآن از قبيل شب و روز و ماه و خورشيد و ستارگان و... سخن بميان آوردهاند و گروهى ازمفسرين فصاحت و بلاغت قرآن و سلاست الفاظ را بيان داشتهاند. ايشان ادامه مىدهند كه در قرآن مجيد حقايق بسيارى وجود دارد كه از عصر پيامبر اكرم (صلی الله علیه واله) تاكنون بعضاً روشن گرديده و بسيارى از آن واقعيات و حقايق در اعصار و قرون آينده روشن خواهد گرديد.
5- طبايع الاستبداد و مصارع الاستعباد
نوشته مرحوم عبدالله كواكبى؛ در اين كتاب قرآن كريم را به «شمس العلوم وكنزل الحكمه» توصيف نموده و سپس كشف حركت دائمى زمين را بر اساس آيه «و كل فى فلك يسبحون» [12] و نيز وظايف خورشيد و ماه و بهرهگيرى زمين از آنها را بيان مىدارد و درباره تغييرات و تركيبات شيميائى و لقاح عمومى نباتات و مانند اينها به تفصيل سخن مىگويد. [13]
پىنوشتها:
[1]. دكتر محمد حسين ذهبى: التفسير والمفسرون، ج 2، ص 475.
[2]. همان مدرك، ج 2، ص 475 به نقل از احياء العلوم، ج 3، ص 135.
[3]. سوره فصلت، آيه 53.
[4]. سوره مؤمنون، 12 - 16.
[5]. سوره نمل، آيه 88.
[6]. سوره رعد، آيه 2.
[7]. سوره نور، آيه 45.
[8]. سوره غايشه، آيه 17 - 21.
[9]. سوره طه، آيه 53.
[10]. سوره لقمان، آيه 10.
[11]. سوره شعراء آيه 7.
[12]. سوره يس، آيه 40.
[13]. التفسير و المفسرون، ج 2، ص 498.
منبع:تاريخ تفسير قرآن كريم
