نویسنده: عباس كوثری
«اصبح» برگرفته از ماده «صبح» ضد «امساء» است و به معنای وارد بامداد شدن و صبح كردن است. (1) ابن فارس در مقاییس می‌نویسد: معنای اصلی آن رنگ سرخ است و بدین جهت به سپیده‌دمان صبح گفته‌اند؛ زیرا در آن زمان، در افق سرخی پدیدار می‌شود. (2) همچنین به معنای بیداری از غفلت است كه گاه گفته می‌شود: «اصبح»؛ یعنی از خواب غفلت بیدار شد، چنان كه به فرد خوابیده پس از بیدار شدن گفته می‌شود «اصبح»؛ یعنی بیدار شد. (3) همچنین به معنای صیرورت و تغییر از یك حالت به حالتی دیگر آمده است (4) كه در این صورت لازم خواهد بود نه متعدی. (5)
همچنین در سوره قلم می‌فرماید: «فَطَافَ عَلَیْهَا طَائِفٌ مِنْ رَبِّکَ وَ هُمْ نَائِمُونَ *فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ * فَتَنَادَوْا مُصْبِحِینَ *أَنِ اغْدُوا عَلَى حَرْثِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صَارِمِینَ» (7): پس عذابی فراگیر [شب هنگام] بر باغ آنان فرود آمد؛ در حالی كه همه در خواب بودند و آن باغ سرسبز همچون شب سیاه و ظلمانی شد. صبحگاهان یكدیگر را صدا زدند كه به سوی كشتزار و باغ خود حركت كنید، اگر قصد چیدن میوه‌ها را دارید.
كلمات «اغدوا» و «نائمون» قرینه بر این است كه مقصود از «مصبحین» سپیده‌دمان و هنگام صبح است. در نتیجه آنان موقع نزول عذاب خواب بودند: «وَ هُمْ نَائِمُونَ» بعد از بیدار شدن یكدیگر را به هنگام صبح برای چیدن میوه‌ها و محصول كشتزار صدا زدند تا اینكه در این زمان فقرا به سراغ آنان نیایند: «فَتَنَادَوْا مُصْبِحِینَ ... أَنْ لاَ یَدْخُلَنَّهَا الْیَوْمَ عَلَیْکُمْ مِسْکِینٌ»؛ اما ناگهان باغ خود را به صورت سرزمینی ظلمانی و سوخته همانند خاكستر مشاهده كردند: «فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ».
كوثری، عباس، (1394)، فرهنگنامه تحلیلی وجوه و نظائر در قرآن (جلد اول)، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول
كاربردهای اصباح در قرآن
1. وارد شدن در سپیده صبح
خداوند در سوره روم می‌فرماید: «فَسُبْحَانَ اللَّهِ حِینَ تُمْسُونَ وَ حِینَ تُصْبِحُونَ *وَ لَهُ الْحَمْدُ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ عَشِیّاً وَ حِینَ تُظْهِرُونَ» (6). جمله «تصبحون» به قرینه‌ی «تمسون»، «عشیاً» و «تظهرون» به معنای وارد شدن در صبح است.همچنین در سوره قلم می‌فرماید: «فَطَافَ عَلَیْهَا طَائِفٌ مِنْ رَبِّکَ وَ هُمْ نَائِمُونَ *فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ * فَتَنَادَوْا مُصْبِحِینَ *أَنِ اغْدُوا عَلَى حَرْثِکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صَارِمِینَ» (7): پس عذابی فراگیر [شب هنگام] بر باغ آنان فرود آمد؛ در حالی كه همه در خواب بودند و آن باغ سرسبز همچون شب سیاه و ظلمانی شد. صبحگاهان یكدیگر را صدا زدند كه به سوی كشتزار و باغ خود حركت كنید، اگر قصد چیدن میوه‌ها را دارید.
كلمات «اغدوا» و «نائمون» قرینه بر این است كه مقصود از «مصبحین» سپیده‌دمان و هنگام صبح است. در نتیجه آنان موقع نزول عذاب خواب بودند: «وَ هُمْ نَائِمُونَ» بعد از بیدار شدن یكدیگر را به هنگام صبح برای چیدن میوه‌ها و محصول كشتزار صدا زدند تا اینكه در این زمان فقرا به سراغ آنان نیایند: «فَتَنَادَوْا مُصْبِحِینَ ... أَنْ لاَ یَدْخُلَنَّهَا الْیَوْمَ عَلَیْکُمْ مِسْکِینٌ»؛ اما ناگهان باغ خود را به صورت سرزمینی ظلمانی و سوخته همانند خاكستر مشاهده كردند: «فَأَصْبَحَتْ کَالصَّرِیمِ».
2. صیرورت
در بسیاری از موارد، كلمه «اصبح» به معنای صار و صیرورت آمده است. علامه طباطبایی ذیل آیه «فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِیهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخَاسِرِینَ» می‌نویسد: برخی از كلمه‌ی «اصبح» این‌گونه استفاده كرده‌اند كه قتل هابیل به دست قابیل، شبانه اتفاق افتاده است و لكن پاسخ این است كه اگرچه «اصبح» به حسب معنای اصلی‌اش دلالت بر این معنا دارد، عرف عرب كلمه «اصبح» را به معنای «صار» استعمال كرده است و در قرآن موارد بسیاری هست كه به همین معناست، مثل «فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَاناً» (8) و «فَیُصْبِحُوا عَلَى مَا أَسَرُّوا فِی أَنْفُسِهِمْ نَادِمِینَ» (9)و (10).پی‌نوشت‌ها:
1. احمد فیومی؛ المصباح المنیر، ج1و2، ص331.
2. ابن فارس؛ معجم مقاییس اللغة، ج3، ص328.
3. محمود زمخشری، اساس البلاغة، ص24.
4. لویس معلوف، المنجد، ص414.
5. محمدحسن مصطفوی، التحقیق، ج5 و6، ص179.
6. روم: 17-18.
7. قلم: 19-22.
8. آل عمران: 103.
9. مائده: 52.
10. سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان، ج5، ص306.
كوثری، عباس، (1394)، فرهنگنامه تحلیلی وجوه و نظائر در قرآن (جلد اول)، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول
