واژه‌ی بصیر در قرآن

«بصیر» در لغت به دو معنا آمده است: ‌1. بینایی با چشم، مخالف ضریر كه بی بهره از چشم است؛ 2. عالم. (1)

كاربردهای بصیر در قرآن

1. انسان برخوردار از چشم

قرآن در قصه یوسف (علیه السلام) و فرستادن پیراهن برای پدرش یعقوب (علیه السلام) می‌فرماید: «اذْهَبُوا بِقَمِیصِی هذَا فَأَلْقُوهُ عَلَى وَجْهِ أَبِی یَأْتِ بَصِیراً» (2) این پیراهن مرا ببرید و بر صورت پدرم بیندازد تا بینا شود و همه نزدیكان خود را نزد من بیاورید. روشن است كه مقصود از «بصیراً» بهره مند شدن یعقوب از بینایی ظاهری است،‌ پس از آنكه در فراق یوسف چشمان خود را از دست داده بود. همین سان است كلام الهی در سوره انسان كه می‌فرماید: «إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِیهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِیعاً بَصِیراً» (3): ما انسان را از نطفه مختلطی آفریدیم. و او را می‌آزماییم پس او را شنوا و بینا قرار دادیم. مرحوم طبرسی می‌نویسد: معنای ایه چنین است: ما به او ابزار شنیدن و دیدن عطا كردیم تا آنكه بر این دو توانایی یابد و تكلیف خویش را بشناسد. (4)

2. از اسماء و صفات الهی به معنای آگاه و عالم

در آیات بسیاری خداوند متعال با صفت بصیر یاد شده است، همانند «... وَ اللَّهُ بَصِیرٌ بِمَا یَعْمَلُونَ‌» (5) و «... إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ» (6) مؤلف المیزان می‌نویسد: بصیر از اسمای حسنای الهی است و معنایش علم به دیدنی‌هاست. پس بصیر یكی از شعبه‌های اسم علیم است. (7) غزالی نوشته است بصیر كسی است كه همه اشیا حتی آنچه زیر خاك پنهان است می‌بیند و خداوند منزه است از آنكه با چشم مادی ببیند یا آنكه صوت‌ها و رنگ‌ها در ذاتش منطبع و منعكس گردد؛ زیرا اینها از لوازم تغیر و حدوث است. بر این اساس دیدن خداوند صفتی است كه با آن تمامی مشخصات دیدنی‌ها روشن می‌شود. بهره بندگان خدا از دیدنِ حسی، همان ظاهر اشیاست، بدون آنكه بر باطن آنها مطلع گردند و بهره انسان از دیدن این است كه اولاً بداند خداوند دیدگان را بدین جهت آفریده است كه در آیات و شگفتی‌های ملكوت و آسمان‌ها دقت كند تا آنكه نگاهش عبرت‌آموز باشد؛ دوم آنكه بداند او در معرض دید و منظر الهی است، پس مراقب باشد كه معصیت وی را انجام ندهد. آن كس كه از بندگان خدا كاری را مخفی می‌كند، در حالی كه همان را از خداوند پنهان نمی‌دارد، نگاه خدا را سبك شمرده است. پس به فرد گنهكار با اینكه می‌داند خداوند او را می‌بیند، باید گفت چقدر جسور است و خسارت پیشه، و آن كس كه گمان دارد خداوند او را نمی‌بیند، چه بسیار كفرپیشه است.
در روایات رسیده از اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) درباره معنای بصیر، بر تنزیه خداوند از صفات مخلوقات تأكید شده است. امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) می‌فرماید: «بصیرٌ لا یوصف بالحاسّه»: خداوند بصیر است؛ اما به حس بینایی توصیف نمی‌شود. (8) امام صادق (علیه السلام) در پاسخ زندیقی كه به آن حضرت عرض كرد آیا خدا شنوا و بیناست، فرمود: خدا شنوا و بیناست. شنواست بدون عضو، بیناست بدون ابزار، بلكه به ذات خود می‌شنود و به ذات خود می‌بیند و اینكه گویم به ذات خود می‌شنود، معنایش این نیست كه شنیدن او چیزی است و ذات او چیز دیگر؛ ولی چون تو از من پرسیدی برای فهمانیدن به تو خواستم آنچه در دل دارم به لفظ آورم. پس می‌گویم خدا می‌شنود به تمام ذاتش؛ ولی نه به آن معنا كه ذاتش جزء داشته باشد، چنان كه تمام و كلیت وجودی ما دارای بعض است، بلكه مقصودم فهمانیدن به تو و تعبیر از ضمیرم بود و بازگشت سخنم به این است كه او شنوا بینا، دانا، آگاه است، بدون آنكه ذات و صفتش اختلاف و كثرت پیدا كند. (9)
در حدیث دیگری محمد بن مسلم از امام باقر (علیه السلام) سؤال می‌كند: افرادی از اهل عراق معتقدند خدا می‌شنود با چیزی غیر آنچه می‌بیند و می‌بیند با وسیله‌ای غیر آنچه می‌شنود. فرمود: دروغ گفتند و از دین منحرف شدند و خدا را تشبیه كردند. خدا برتر از آن است. خدا شنوا و بیناست. می‌شنود به آنچه می‌بیند و دیدنش به همان است كه می‌شنود. (10)

پی‌نوشت‌ها:

1. اسماعیل جوهری، الصحاح، ج2، ص591.
2. یوسف: 93.
3. انسان: 2.
4. فضل بن حسن طبرسی، مجمع البیان، ج9و10، ص615.
5. بقره: 96.
6. بقره: 110.
7. سید محمدحسین طباطبایی، المیزان، ج1، ص229.
8. نهج البلاغه: خطبه 178، ص582.
9. محمد بن یعقوب كلینی، اصول كافی، ج1، ص 108، باب آخر من الباب الاول صفات الذات.
10. همان.

منبع مقاله :
كوثری، عباس، (1394)، فرهنگنامه تحلیلی وجوه و نظائر در قرآن (جلد اول)، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول