تفاسیر شیعی سده‌ی پنجم

تلخیص البیان عن مجازات القرآن، اثر ابوالحسن محمد (359-406 ق) فرزند ابو احمد الحسین از نوادگان ابراهیم مجاب فرزند امام موسی کاظم (علیه‌السلام) معروف به شریف رضی از بزرگان شیعه و ائمه‌ی ادب و جامع کتاب گران‌قدر نهج‌البلاغه (شریف رضی). تفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان عربی در تفسیر آیات قرآن کریم مخصوصاً واژه‌ها و عبارات و تعبیرات مَجازی و کنایی و استعاری است. نخستین شخصی که نسخه‌ی این تفسیر را معرفی نمود علامه نوری (م 1320 ق) بود که چند برگ آن را مشاهده کرده بود. شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعه به نقل از تکمله‌ی سید حسن صدر به این مسأله اشاره دارد. سپس نسخه‌ی کهن و بسیار قدیمی متعلق به قرن ششم هجری جزء مخطوطات کتابخانه‌ی اهدائی سید محمد مشکوة به دانشگاه تهران شناسائی گردید. که از آغاز آن افتادگی دارد که به همان کیفیت و عیناً در سال 1372 ق در تهران به طبع رسید. سپس نسخه‌ی کامل متعلق به قرن سیزدهم هجری در عراق به دست آمد و مجدداً به طور کامل در سال 1375 ق در چاپخانه‌ی المعارف بغداد و مجدداً در بیروت به طبع رسید.
سه تفسیر دیگر اثر مرحوم شریف رضی ذکر شده است که عبارتند از: 1) حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، تفسیری است که به نظر شیخ آقا بزرگ تهرانی بزرگتر از تفسیر تبیان شیخ طوسی و فعلاً چند نسخه از مجلد پنجم آن در کتابخانه‌های ایران و عراق موجود است که نسخه‌ی آستان قدس رضوی به شماره‌ی 1320 از همه قدیمی‌تر است و این نسخه نزد مصنف آن خوانده شده و به خط شریف رضی چنین نوشته شده است: قرئ علی هذا الجزء من اوله الی آخره و صحَّ الا ما اغفل القاری من تصحیحه و... فی شعبان من سنة اثنتین و اربعمائة (402). این نسخه در 1936 م در نجف اشرف به چاپ رسیده است؛ 2) مَجازات القرآن، که مؤلف بزرگوار آن در کتاب دیگر خود به نام المجازات النبویّه) یا (مجازات الآثار الوارده عن رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)) از این تفسیر بسیار نقل نموده است. و ابن خلکان در وفیات الاعیان (416/4) در وصف آن شرحی بیان داشته و تبحر مؤلف آن را در نحو و لغت ستوده است. ولی اکنون نسخه‌ای از آن در دست نیست؛ 3) معانی القرآن، تفسیری بوده در معانی بدیع آیات قرآنی که مورد توجه ابن شهر آشوب در معالم العلماء و ابن خلکان در وفیات الاعیان (42/4) قرار گرفته و از این تفسیر با وصف (یتعذر وجود مثله) یاد کرده‌اند و فعلاً وجود ندارد.

منابع:

تفسیرهای فوق: تاریخ بغداد، 246/2؛ تأسیس الشیعة، 213؛ الدجرات الرفیعة، 466؛ الذریعة، 421/4، 351/19؛ رجال، نجاشی، 325/2؛ ریاض العلماء، 79/5؛ ریحانة الادب، 121/3؛ شذرات الذهب، 182/3؛ لسان المیزان، 141/5؛ معالم العلماء، 51؛ فهرست اهدائی مشکوة، 67/1؛ معجم رجال الحدیث، 19/16؛ معجم المطبوعات، 1123/1؛ مقدمه‌ی حقایق التأویل بقلم عبدالحسین حلی نجفی، 20؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، خانبابامشار، 236/5؛ میزان الاعتدال، 523/3؛ النابس فی القرن الخامس، 164؛ یتیمة الدهر، 116/3؛ وفیات الاعیان، 416/4.
الناسخ و المنسوخ، اثر ابوالقاسم هبة الله (م 410 ق) فرزند سلامة بن نصر ضریر مقعری نحوی بغدادی از مفسران و اکابر قراء شیعه. و خطیب بغدادی (م 436 ق) می‌گوید... کان من احفظ الناس لتفسیر القرآن. این تفسیر در 201 موضوع بحث کرده است و از چندین تفسیر بهره گرفته شده است. کارل بروکلمان در ادب العربی این تفسیر را معرفی کرده است. نسخه‌های این تفسیر در کتابخانه‌های عمومی و خصوصی ایران و مصر و اروپا موجود است که نسخه‌های آستان قدس رضوی (شماره‌ی 1426) و بریطانیا (129) و پاریس (760) و برلین و قاهره از آن جمله‌اند. این تفسیر در سال 1315 ق در حاشیه‌ی اسباب النزول واحدی در مصر به چاپ رسیده و در بیروت تجدید چاپ شده است.
تفسیر دیگری به نام تفسیر ابن سلامة از این مفسر ذکر شده که موجود نیست.

منابع:

الاعلام، زرکلی، 72/8؛ بغیة الوعاة، 323/2؛ الارشاد، یاقوت، 243/7؛ تذکرة الحفاظ، 1051/3؛ الذریعة، 13/24؛ شذرات الذهب، 192/3؛ طبقات القراء، ابن جزری، 351/2؛ طبقات المفسرین، داوودی، 347/2؛ طبقات المفسرین، سیوطی، 42؛ غایة النهایة، 351/2؛ الازهریة، 195/1؛ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستانه قدرس رضوی، 547؛ معجم المطبوعات العربیة و المعربة، 120/1؛ مفسران شیعه، 86؛ النجوم الزاهره، 245/4.
تفسیر المظفر، اثر شیخ ابوالفرج مظفر (ح 310 - ح 410 ق) فرزند علی بن الحسین حمدانی قزوینی از شیوخ امامیه و سفرای حضرت حجت بن الحسن (عجل الله تعالی فرجه الشریف) در قزوین. تفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان عربی و به شیوه‌ی روائی است. گویا نسخه‌ای از این تفسیر در کتابخانه‌ی خصوصی هندوستان مشاهده شده است. سید اعجاز حسین کنتوری (م 1286 ق) در کشف الحجب آن را ضبط کرده ولی محل نسخه را معرفی نکرده است.

منابع:

امل الآمل، 323/2؛ التدوین فی اخبار قزوین، 100/4؛ جامع الرواة، 334/2؛ تعلیقة امل الآمل، 318؛ الذریعة، 314/4؛ ریاض العلماء، 213/5؛ ضیافة الاخوان، 207؛ الفهرست، منتجب الدین، 101؛ کشف الحجب و الاستار، 135؛ معجم رجال الحدیث، 179/18؛ النابس فی القرن الخامس، 93.
الآیات النازله فی امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) = [تفسیر امامة امیر المؤمنین (علیه‌السلام) من القرآن]، اثر ابوعبدالله (م 413 ق) فرزند محمد بن نعمان معروف به شیخ مفید از ائمه‌ی حدیث و شیوخ متکلمین امامیه و رئیس مطلق شیعه در عصر خویش. سید محسن امین عاملی 56 نفر از مشایخ و 195 عنوان از مؤلفات وی را نام برده از جمله تفسیر مذکور است. ابوالعباس نجاشی شاگرد وی این تفسیر را از مفسر روایت می‌نماید. تفسیر آیات قرآن کریم که دلالت بر امامت امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) دارد مورد بحث و تفسیر قرار گرفته است. نسخه‌ای از این تفسیر نزد سید ابن طاووس موجود بود و آن را بر اولاد خویش وقف نموده و تمام آن را در کتاب خود (سعد السعود النفوس منضود) در باب دوم فصل اهل البیت و امامت نقل کرده است.
تفسیرهای دیگری از مؤلفات شیخ مفید نام برده‌اند که هیچ‌یک از آنها موجود نیست و فقط روایاتی در کتب حدیث و رجال از آنها نقل شده و آنها عبارتند از: 1) البیان فی تألیف القرآن؛ 2) البیان فی علوم القرآن؛ 3) تفسیر الکلام فی دلائل القرآن؛ 4) اعجاز القرآن، که در وجوه قرآن است و اکثر کتب شیعه و سنی از آن یاد کرده‌اند؛ 5) الکلام فی حدیث القرآن؛ 6) الکلام فی وجوه اعجاز القرآن؛ 7) النصرة فی فضل القرآن؛ 8) فی تأویل قوله تعالی فاسئلوا اهل الذکر، در بیان و توضیح آیه‌ی مذکور که در دو سوره‌ی قرآن آمده است (نحل، 43؛ انبیاء، 7).

منابع:

اعیان الشیعة، 420/9؛ الاعلام، زرکلی، 21/7؛ تأسیس الشیعه، 336؛ الذریعة، 182/12؛ رجال، نجاشی، 327/2؛ شذرات الذهب، 199/3؛ الشیعة و فنون الاسلام، 27؛ الفهرست، شیخ طوسی، 186؛ الفهرست، ابن ندیم، 332؛ لسان المیزان، 368/5؛ مرآة الجنان، 28/3؛ معجم الدراسات القرآنیة، 24؛ معجم رجال الحدیث، 202/17؛ معجم المؤلفین، عمر رضا کحاله، 306/11؛ مفسران شیعه، 94؛ میزان الاعتدال، 26/4؛ النابس فی القرن الخامس، 186؛ النجوم الزاهرة، 258/4.
الکشف و البیان عن تفسیر القرآن [= تفسیر ثعلبی]، اثر ابواسحاق احمد (م 427 ق) فرزند ابراهیم نیشابوری معروف به ثعالبی یا ثعلبی ادیب نحوی لغوی محدث مقری، متکلم، خطیب و از فقهای زمان خود. ثعالبی تفسیر خود را به شیوه‌ی روائی تألیف نموده است و شامل جمله‌ای از اشارات و معانی لطیف و اعراب کلمات و وجوه قرائات و همچنین اخبار و روایات امامیه و فضائل خاندان عصمت و طهارت (علیهم‌السلام) است. بدین جهت از منابع مهم مفسران شیعه بوده است. چنانکه علامه مجلسی این تفسیر را یکی از مصادر بحارالانوار خود قرار داده است. و نیز حدیث معروف «مَن ماتَ عَلی حُبِّ آلِ محمدٍ...» را از همان تفسیر روایت می‌کنند. امروزه چندین نسخه‌ی نفس از این تفسیر در کتابخانه‌های مختلف جهان معرفی می‌کنند که کهن‌ترین این نسخه‌ها نسخه‌ی ملا محمد صالح برغانی حائری است که تمامی فضائل و روایات این تفسیر در حق خاندان عصمت و طهارت را در تفسیر خود کنزالعرفان نقل نموده است. و از دیگر نسخه‌های آن نسخه‌ی کتابخانه‌ی موزه‌ی بریطانیا به شماره‌ی 821 و واتیکان به شماره‌ی 1394 است. همچنین نسخه‌ای در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی به شماره‌ی 1242 محفوظ است. و نیز این تفسیر توسط ابوبکر محم بن الولید طرطوشی معروف به ابن ابی الدقة تلخیص شده است.
دو تفسیر دیگر برای ابواسحق احمد ثعالبی ذکر کرده‌اند که عبارتند از: 1) تفسیر ثعالبی، تفسیر مزبور در یک جلد به شیوه‌ی روائی تدوین یافته که یک نسخه از آن نزد سید بن طاووس موجود بوده و در کتاب سعد السعود خود از آن بسیار نقل کرده است؛ 2) عرایس المجالس، در شرح قصص قرآن و به زبان عربی است که در چند مجلس و هر مجلس در چند باب ترتیب یافته است. از این تفسیر نسخه‌های قدیمی در کتابخانه‌ی دانشگاه تهران (شماره‌ی 83) و در کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی (شماره‌ی 4144) موجود است. چاپ و نشر این تفسیر نخست در بولاق سپس در بمبئی و مصر و بیروت بارها انجام شده است.

منابع:

اعلام، زرکلی، 212/1؛ انباه الرواة، 119/1؛ بغیة الوعاة، 356/1؛ تاریخ ابن کثیر، 40/12؛ تاریخ الادب العربی، کارل بروکلمان، 152/6؛ البدایة و النهایة، 40/12. تذکرة الحفاظ، 1090/3؛ شذرات الذهب، 230/3؛ طبقات المفسرین، داوودی، 65/1؛ طبقات المفسرین، سیوطی، 5؛ طبقات القراء، ابن جزری، 100/1؛ فهرست کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستانه‌ی قدس رضوی، 432/1؛ الذریعة، 66/18؛ ریحانة الادب، 367/1؛ معجم المؤلفین، عمر رضا کحاله، 60/2؛ الوافی بالوفیات، 307/7؛ وفیات الاعیان، ابن خلکان، 79/1.
تفسیر ابن سینا [= تفسیر شیخ الرئیس ابوعلی سینا]، اثر ابوعلی الحسین (370-428 ق) فرزند عبدالله معروف به شیخ الرئیس و ابن سینا فیلسوف و پزشک نامدار مسلمان (ابن سینا). تفسیرهای کوچک او که به شیوه‌ی حکمی و فلسفی نگاشته شده است و تا عصر حاضر از گزند حوادث روزگار در امان مانده است، بحث در چند سوره‌ی نسبتاً کوچک قرآن کریم است. کهن‌ترین نسخه‌ی شناخته شده تفسیر او در کتابخانه‌ی موقوفه‌ی شیخ محمد صالح برغانی حائری در کربلا است که شامل 1) النیروزیة فی معانی الحروف الهجائیة: ابن سینا در این تفسیر به معنی حروف هجائیه‌ی اوائل بعضی سور قرآن کریم و کشف اسرار و حل غوامض آن پرداخته است و آن را به عنوان تحفه‌ی عید نوروز به امین ابی‌بکر محمد بن عبدالله (عبیدالله) اهدا کرده است و مرتب بر سه فصل می‌باشد الف) ترتیب الموجودات و خاصیة کل مرتبة منها؛ ب) کیفیة الحروف و دلالتها؛ ج) دلالة حروف اوائل السور فی القرآن و نیز نسخه‌ای به شماره‌ی 5945 در کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی محفوظ است و ضمن نه رسائل دیگر در بمبئی به سال 1318 ق تحت عنوان (تسع الرسائل) به اهتمام ملک الکتاب شیرازی چاپ اول گردیده است؛ 2) تفسیر المعوذتین ضمن سوره‌ی الناس و سوره‌ی الفلق که در دهلی و در مصر چاپ گردیده است؛ 3) تفسیر سوره‌ی الاخلاص = سورة التوحید نسخه‌ی مورخه‌ی 743 ق را که ملحق به آخر تفسیر جوامع الجامع طبرسی بوده، و دو نسخه در کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی محفوظ است و مکرراً چاپ شده است. 4) تفسیر سوره‌ی الحمد در مصر به اهتمام محیی الدین صبری الکردی در مجموعه‌ای که شامل 18 رساله است تحت عنوان جامع البدایع چاپ گردیده است. 5) تفسیر سوره‌ی الفلق. دو نسخه‌ی خطی آن در کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی موجود است و ضمن تفسیر سوره‌های الناس و المعوذتین در تهران و دهلی و قاهره به طبع رسیده است. و ضمیمه شرح الهدایة نیز چاپ شده است. 6) تفسیر سوره‌ی الناس نسخه‌ی خطی آن در کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی ضمن سوره‌ی الفلق و تفسیر المعوذتین محفوظ است و در دهلی و قاهره و تهران چاپ سنگی شده و مجدداً ضمن شرح الهدایة ملاصدرا شیرازی چاپ گردیده است. 7) تفسیر سوره‌ی الاعلی دو نسخه‌ی خطی در کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی محفوظ است. شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعة می‌نویسد نسخه‌ی تفسیر سوره‌ی الاعلی و تفسیر سوره‌ی الاخلاص و تفسیر المعوذتین، به خط محمود تبریزی، شاگرد میر صدرالدین دشتکی، در کتابخانه‌ی سید نصر الله تقوی در تهران محفوظ است. 8) تفسیر آیه‌ی «ثُمَّ اسْتَوَى‏ إِلَى السَّماءِ» (آیه‌ی 10 سورة حم السجده) ضمن تفسیر سوره‌ی الناس و تفسیر سوره‌ی الفلق در مجموعة الرسائل در تهران به سال 1313 ق، چاپ سنگی به خط عبدالکریم شیرازی چاپ شده است و همچنین در حاشیه‌ی کتاب شرح الهدایة ملاصدرا شیرازی تجدید طبع گردیده است. 9) تفسیر آیه‌ی دخان ضمن آیه‌ی «اسْتَوَى‏ إِلَى السَّماءِ» ضمن مجموعة الرسائل که شامل 16 رساله است در تهران چاپ سنگی گردیده است.
تأویل الآیات = تفسیر اثبات النبوة و تأویل مافی کلمات الانبیاء من الرموز، اثر شیخ الرئیس ابوعلی سینا شامل تأویل چند آیه از آیات قرآن کریم: آیه‌ی نور؛ آیه‌ی عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى‏؛ تأویل الملک؛ تأویل لثواب و العقاب؛ تأویل آیات الجنة و ابو ابها الثمانیة؛ تأویل آیات النار و ابوابها السبعه؛ تأویل التسعة عشر. ابن سینا با مشرب فلسفی خود به شیوه‌ی کلامی به بیان شرح و تأویل رموز وحی و تفسیر آیات مذکور پرداخته است. نسخه‌ی این تفسیر ضمن مجموعه‌ای از رسائل وی در کتابخانه‌ی شیخ هادی آل کاشف الغطاء در نجف محفوظ است.

منابع:

اعیان الشیعة، 69/6؛ الاعلام، زرکلی، 241/2؛ آداب اللغة، 336/2؛ الذریعة، تحت عناوین فوق؛ شذرات الذهب، 234/3؛ تاریخ حکماء الاسلام، 27؛ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس، 135 چاپ اول و دوم؛ لسان المیزان، 291/2؛ معجم المطبوعات، 127/1؛ معجم الدراسات القرانیه، 86؛ مفسران شیعة، 94؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، خانبابامشار، 779/2؛ میزان الاعتدال، 539/1؛ النابس فی القرن الخامس، 63؛ وفیات الاعیان، ابن خلکان، 157/2.
کفایة التفسیر، اثر ابوعبدالله اسماعیل (361-430 ق) فرزند احمد بن عبدالله الضریر حیری نیشابوری، از مفسران و علمای عصر خود. مفسر از شاگردان ابوالعباس انماطی و مخلدی و ابی هیثم و دیگران و از مشایخ خطیب بغدادی بوده است. صاحب تاریخ نیشابور مفسر را از طبقه‌ی دوم محدثان یاد کرده است. مفسر تفسیر خود را به شیوه‌ی روائی تألیف نموده است. نسخه‌ای نفیس از این تفسیر از اوائل سوره‌ی مریم تا آخر سوره‌ی یس به خط نسخ در سال 506 ق به خط احمد بن حسین بن نعمة الله نگاشته شده و از مخطوطات کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی است (شماره‌ی 1377).

منابع:

تاریخ بغداد، 313/6؛ تاریخ نیشابور، 173؛ تذکرة الحفاظ، 1097/3؛ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی، 466؛ کشف الظنون، 442/1، 1498/2؛ مفسران شیعه، 86.
ما نُزِل من القرآن فی علی (علیه‌السلام) [= تفسیر النّور المشتعل]، اثر حافظ ابو نعیم احمد (334 یا 336-430 ق) فرزند عبدالله بن احمد معروف به ابونعیم اصفهانی از اعاظم علمای اسلام و ثقات حفاظ حدیث و مشاهیر مورخان که مورد وثوق فریقین بوده است. او سر سلسله‌ی خاندان قدیمی و معروف مجلسی در اصفهان است (آل مجلسی). تفسیر ما نزل من القرآن را مورخین در شرح حال مفسر یاد کرده‌اند و نیز جمعی از محدثان آن را روایت می‌کنند و قسمتهائی از آن را در تفسیرهای خویش نقل کرده‌اند. نسخه‌ای از این تفسیر تا مطلع قرن هفتم هجری در دست بوده و ابوحسین یحیی (م 600 ق) معروف به ابن بطریق نسخه‌ای از آن را در اختیار داشته و در تفسیر خویش خصائص الوحی المبین آنچه را که لازم دیده و می‌خواسته نقل نموده است. ولی در فهرستهای چاپی کتابخانه‌های امروزی از این تفسیر یاد نشده است. محقق معاصر شیخ محمد باقر محمودی آنچه را که این بطریق در خصائص الوحی المبین از بخشی از تفسیر ما نُزِل من القران فی علی (علیه‌السلام) ابونعیم اصفهانی استخراج نموده و در کتاب خاصی تحت عنوان النور المشتعل من کتاب ما نزل من القرآن فی علی (علیه‌السلام) آورده است در سیصد و شش صفحه به قطع وزیری به سال 1406 ق توسط وزارت ارشاد اسلامی در تهران به چاپ رسانده است.

منابع:

اعیان الشیع]، 438/2؛ الاعلام، زرکلی، 157/1؛ تذکرة الحفاظ، 257/3؛ شذرات الذهب، 245/3؛ طبقات الشافعیة، 9/7؛ روضات الجنات، 75/1؛ طبقات الکبری، شعرانیع 56/1؛ لسان المیزان، 201/1؛ میزان الاعتدال، 52/1؛ وفیات الاعیان، ابن خلکان، 69/1؛ مقدمه‌ی مانزل من القرآن فی علی (علیه‌السلام)، 5؛ تفسیر النور المشتعل من کتاب ما نزل من القرآن فی علی (علیه‌السلام).
غرر الفرائد و درر القلائد [تفسیر شریف المرتضی]، اثر علم الهدی سید مرتضی یا شریف مرتضی، ابوالقاسم علی (355-436 ق) فرزند ابو احمد الحسین موسوی از نواده‌های ابراهیم مجاب فرزند امام موسی کاظم (علیه‌السلام) از اعاظم علمای شیعه و شیخ طائفه‌ی امامیه و نقیب علویان. ابن عماد حنبلی از وی به عنوان نقیب طالبان و رئیس شیعه در عراق یاد می‌کند. کتاب غررالفرائد و دررالقلائد براساس مجلس به مجلس تألیف گشته است که بخشی از این کتاب در تفسیر آیات قرآن کریم و توضیح مشکلات آیات و تأویل و تفسیر قرآن کریم و شرح احادیث معضله است. سید اعجاز حسین هندی کنتوری در کتاب خود کشف الحجب به نقل از سید سعید گانپوری می‌نویسد که سید شیف مرتضی این کتاب را در راه حجاز بر شاگردان خود املاء کرده و لذا مراعات تنظیم و ترتیب در این کتاب نشده است. یکی از شیوخ مصر درباره‌ی این کتاب می‌گوید «... من در کتاب غررالفرائد و دررالقلائد به مسائلی برخورد کرده‌ام که هرگز در کتب سیبوبه و سایرین ندیده‌ام...». شیخ آقابزرگ تهرانی در الذریعة می‌نویسد این کتاب به نامهای مختلفی شهرت دارد از جمله الامالی، تفسیر شریف مرتضی، مجالس التأویلات، مجالس کشف الآیات، مجالس الشریف المرتضی. این کتاب نفیس دارای هشتاد مجلس درس است. محمد ابوالفضل ابراهیم در سال 1373 ق / 1454 م این کتاب را تحت عنوان امالی المرتضی تحقیق و در مصر توسط دار احیاء الکتب العربیه در دو مجلد به چاپ رسانده است و مکرراً افست گردیده و آخرین افست توسط کتابخانه‌ی مرعشی قم به عمل آمده است. گفتنی است که نزدیک به نیمی از امالی در تفسیر و شرح آیات دشوار قرآنی است.
تفاسیر دیگری از علم الهدی شریف مرتضی نام برده‌اند که آنها عبارتند از: 1) المحکم و المتشابه، شریف مرتضی عمده گفته‌های خود را درین تفسیر از نوشته‌های نعمانی معروف به ابوزینب اخذ کرده است. حر عاملی و شیخ یوسف بحرانی نوشته‌اند که تفسیر المحکم و المتشابه رساله‌ای است که کلیه‌ی آن منقول از تفسیر نعمانی است. مرحوم مجلسی در بحارالانوار (1/93-97) درباره‌ی این تفسیر بدون ذکر نام علم الهدی می‌نویسد: (باب ماوُرِد عن امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) فی اصناف آیات القرآن و انواعها و تفسیر آیاتة بروایة النعمانی و هی منفردة مدونة کثیر الفوائد نذکرها من فاتحتها الی خاتمتها). این تفسیر در 1312 ق در تهران چاپ سنگی شده است. 2) الموضح عن وجه اعجاز القرآن، که نامهای دیگر آن الصرفة فی اعجاز القرآن یا المعرفة فی اعجاز القرآن ذکر شده است. سید مرتضی در این تفسیر نظری بر رد گفته‌های فرقه‌ی حشویه داشته و آن را درباره‌ی اعجاز قرآن کریم و کلمات آن و وجهه‌ی ادبی قرآن نگاشته است که فعلاً نسخه‌ای از آن در دست نیست. 3) تفسیر سورة الحمد، یا تفسیر سوره‌ی فاتحه، این تفسیر شامل سوره‌ی فاتحه و قسمتی از سوره‌ی بقره و نیز آیات 151 سوره‌ی انعام و 70 سوره‌ی اسراء و 93 سوره‌ی مائده می‌باشد ولی موجود نیست.

منابع:

امل الآمل، 182/2؛ الاعلام، 278/4؛ انباه الرواة، 249/2؛ تتمة الیتیمة، 53؛ الذریعة، 42/16؛ بغیة الوعاة، 162/2؛ شذرات الذهب، 256/3؛ رجال، نجاشی، 102/2؛ لسان المیزان، 223/4؛ لؤلؤ البحرین، 313؛ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستانه‌ی قدس رضوی، 419؛ کشف الظنون، 748/1؛ مقدمه‌ی دیوان شریف مرتضی، مقدمه‌ی امالی المرتضی؛ معجم رجال الحدیث، 370/11؛ مفسران شیعه، 93؛ میزان الاعتدال، 223/2؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، خانبابامشار، 213/4؛ کشف الحجب و الاستار، 392؛ النابس فی القرن الخامس، 120؛ تأسیس الشیعة، 214، 303.
التحصیل فی مختصر التفصیل، از ابوالعباس احمد (م 440 ق) فرزند عمار مهدوی تمیمی مقری اندلسی از مفسران شیعه و نحویان وقّراء. مفسر اصلاً از شهر مهدیه قیروان که بدست المهدی خلیفه فاطمی (297-322 ق) تأسیس گردید و مرکز اسماعیلیه بود می‌باشد. تفسیر بزرگ وی به نام التفصیل الجامع لعلوم التنزیل در اندلس شهرت عظیم و رواج زیادی یافت. این امر باعث گردید به خاطر تشیع مفسر جمعی از مخالفین او نزد حاکم اندلسی از وی سعایت کرده و گفتند این تفسیر از آن ابوالعباس نیست و از دیگری می‌باشد که به خود نسبت داده است. حاکم اندلسی آن تفسیر را از وی گرفت و از مفسر خواست که مجدداً تفسیر دیگری را تألیف نماید او مشغول تألیف تفسیر التحصیل فی مختصر التفصیل گردید که در واقع مختصر تفسیر بزرگ اوست. شیوه‌ی مفسر در این تفسیر پس از ذکر آیات قرآن کریم، به معنی و تفسیر کلمات و آیات و ذکر متشابه و بعد قراءات و اعراب کلمات قرآن کریم می‌پردازد. و تفسیری است نافع و اکثر مورخان آن را ستوده‌اند و طبقات المفسرین از این تفسیر به نیکی نام برده و آن را از تفاسیر مهم و محققانه به شمار آورده‌اند. نسخه‌های نفیس و متعددی امروزه از این تفسیر در کتابخانه‌های عمومی و خصوصی محفوظ می‌باشد از جمله نفیس‌ترین نسخه‌ی آن در کتابخانه‌ی الرباط به شماره 89 محفوظ است. که نسخه‌ای قدیمی و سالم می‌باشد و نیز مجلد چهارم آن در کتابخانه‌ی دارالکتب مصر و دیگر کتابخانه‌هاست. مفسر دارای آثار قرآن‌پژوهی دیگر نیز هست از جمله الهدایة فی القراءآت السبع؛ التیسیر فی القراءآت.

منابع:

الاعلام، زرکلی، 184/1؛ انباه الرواة علی انباه النحاة، 91/1؛ بغیة الوعاة، 351/1؛ تلخیص ابن مکتوم، 15؛ طبقات القراء، ابن جزری، 92/1؛ طبقات، ابن قاضی شبهه، 227/1؛ طبقات المفسرین، داوودی، 56/1؛ طبقات المفسرین، سیوطی، 5؛ فهرست دارالکتب، 36/1؛ فهرست الخدیویة، 127/1؛ فهرست مخطوطات الریاضی، 53/1، 147/5؛ کشف الظنون، 459/1؛ معجم المؤلفین، عمر رضا کحاله، 27/2؛ النابس فی القرن الخامس، 21؛ الوافی بالوفیات، 257/7؛ هدیة العارفین، 75/1.
تفسیر ابوالفتح دیلمی [= تفسیر القرآن الکریم]، اثر امام ابوالفتح الناصر (شهید 444 ق) فرزند حسین بن محمد از احفاد امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) معروف به دیلمی از مشاهیر ائمه‌ی زیدیه. تفسیر مورد بحث به زبان عربی در چهار جلد بزرگ شامل تفسیر تمام قرآن کریم به شیوه‌ی روائی و کلامی است. مفسر پس از ذکر آیات به شرح و تفسیر و بیان غرائب آنها می‌پردازد. جلد اول و دوم این تفسیر مکتوب به سال 1046 ق، به شماره 89 در کتابخانه‌ی الجامع الکبیر صنعاء موجود است.
دو تفسیر دیگر از ابوالفتح الناصر دیلمی ذکر کرده‌اند به شرح ذیل: 1) العهد الاکید فی تفسیر قرآن المجید، که به شیوه‌ی روائی و کلامی نوشته شده است. 2) البرهان فی تفسیر غریب القرآن، که آن نیز به شیوه‌ی روائی و کلامی تدوین گردیده است. از هر دو تفسیر فوق گویا نسخه‌هائی در کتابخانه‌های خصوصی یمن مشاهده شده است.

منابع:

الاعلام، 347/7؛ الذریعة، 255/4؛ ریحانة الادب، 250/2؛ کشف الظنون، 1724/2؛ معجم المؤلفین، 69/13؛ المقتطف من تاریخ الیمن، 65، 111؛ مؤلفات الزیدیة، 313/1.
التبیان فی تفسیر القرآن، اثر شیخ ابوجعفر محمد (خراسان 385 - نجف 460 ق) فرزند حسن بن علی طوسی معروف به شیخ الطائفه و شیخ طوسی از ارکان طائفه‌ی جعفریه و ائمه‌ی مفسران امامیه (آل شیخ طوسی، شیخ طوسی محمد بن حسن). تفسیر مورد بحث در ده جلد به زبان عربی شامل تفسیر قرآن کریم از آغاز تا انجام است و نیز این نخستین تفسیر معتبر و مفصل شیعی است که در آن تمام علوم قرآن مجید را یکجا جمع و گردآوری نموده است که شامل قرائت و اعراب و اسباب نزول و معانی مختلفه و قصص و اعتقادات دینی و ناسخ و منسوخ و وجوه ادبی و نقل روایات و احادیث از ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) و فقه و حکمت و عرفان و کلام و بحثهای تاریخی و همچنین نقل شواهد شعری که هنگام تفسیر آیه از شعرای جاهلیت و صدر اسلام و قرون بعدی استناد کرده و از مسائل عقلی نیز بهره‌ی بسیار گرفته است. و با بحثهای لغوی و نحوی اقوال نحویان معروف را چون ابو عی فارسی و خلیل و زجاج و مبرد و سیبویه و ثعلب را نقادانه نقل می‌کند و در فصل قراآت با ذکر آراء قرّاء چون کسائی و اعمش و عاصم و حمزه و حفص نظر خویش را بیان نموره و به داوری می‌پردازد. این تفسیر به ترتیب سوره‌های قرآن کریم از سوره‌ی الحمد آغاز شده و تا سوره‌ی الناس در ده جلد پایان یافته است. مفسر در آغاز هر سوره نام آن و علت تسمیه‌ی سوره را بیان می‌نماید. سپس مکی یا مدنی بودن آن را یاد می‌کند و چنانچه ناسخ و منسوخ یا نکته‌ی مهم دیگری درباره‌ی آن لازم باشد شرح می‌دهد و بعد آیات قرآن کریم را یکایک ذکر نموده و به تفسیر و شرح قرائت و معانی واژه‌ها با شاهد آوردن از اشعار عربی و جنبه‌ی دستوری و نحوی و صرفی با استدلال به گفته‌ی بزرگان و سپس به شرح و تفسیر معنی کلی آیه با نقل نظرات مفسران فریقین سنی و شیعه و گاهی رد و ایرادها و حل مشکلات بر مبنای افکار استوار خویش و مشرب اصولی و اجتهاد خود می‌پردازد. و از مشهورترین مفسران فریقین سنی و شیعه مانند: ابن عباس، مجاهد، عبدالله بن مسعود، سعید بن جُبیر، قتاده، ضحاک بن مزاحم، اسماعیل سدی، علی بن عیسی رمّانی، عطاء بن ابی ریاح، یحیی یبن زیاد فراء، حسن بصری، ابوعلی محمد بن عبدالوهاب جبّائی، ابراهیم زجاج، ابوالقاسم عبدالله بن احمد بلخی، عبدالرحمن بن زید، ربیع بن انس، ابوعبید جرّاح، عامر بن عبدالله، محمد بن جریر طبری، رفیع بن مهران ابوالعالیه، عبدالملک بن عبدالعزیز بن جُرَیج و غیره نقل قول می‌نماید. بهاءالدین خرمشاهی در مقاله‌ی خود به کنگره جهانی هزاره‌ی شیخ مفید درباره‌ی این تفسیر چنین یاد کرده است «تفسیر تبیان یکی از تفاسیر عمده‌ی قرآن و یکی از سه چهار تفسیر مهم و قدیم شیعه به شمار می‌آید...» و بعد به شرح حال مفسر می‌پردازد و گفتار امین الاسلام شیخ طبرسی را نقل می‌کند و سپس به شرح شیوه و سبک این تفسیر می‌پردازد که عبارتند از: 1) در نقل شواهدی شعری برخلاف طبری انتقادی عمل می‌کند و هر شعری را به صرف اینکه سروده‌ی شاعری از عصر جاهلیت است قابل استناد نمی‌داند و اصولاً به شعرای صدر اول اسلام و قرون بعدی بیشتر اعتناء دارد. 2) در نقل احادیث نیز محتاط‌تر از طبری است و نقل بدون نقد کمتر دارد و منقولات همه‌ی مفسران صحابه یا صحابه و تابعینی را که احادیث تفسیری دارند به دیده‌ی صحت و اعتبار نمی‌نگرد و اقوال کسانی چون ابوصالح و سُدّی و کلبی و ابن کیسان و ابن اسحاق را نمی‌پذیرد و حتی در قبول بعضی از احادیث ابن عباس تردید دارد و به جای احادیث بسیاری از صحابه احادیث مروی از ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) را مناط اعتبار و عمل می‌داند. 3) تفسیر او بیش از تفسیر طبری جنبه‌ی عقلی دارد چنان که به ابو علی جُبّائی که در تفسیر آیه‌ی بیست و دوم از سوره‌ی بقره «الَّذِى جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِرَاشاً» می‌گوید زمین گسترده و صاف و غیر کروی است ایراد می‌گیرد و با قاطعیّت سخن از کرویّت زمین سخن می‌گوید (البته گفتنی است که حکمای یونان باستان از جمله فیثاغورس به کرویت زمین پی برده بودند ولی اثبات علمی آن در قرون بعد انجام گرفت). 4) به بحث‌های لغوی و نحوی اهمیت می‌دهد و اقوال نحویان بزرگی چون سیبویه، خلیل، ابو عمرو کسائی، قُطروب، فرّاء، اصمعی، ثعلب، مبرد، زجاج و ابوعلی فارسی را نقادانه نقل می‌کند. 5) به اختلاف قرآاَت و نقد آنها نیز اهمیت می‌دهد و غالباً آراء عاصم، کسانی خلف، حمزه، اعمش، نافع و حفص را نقادانه نقل و درباره‌ی آنها داوری می‌کند. 6) در این تفسیر بحث‌های کلامی و رد بر مخالفان از جمله وعیدیّه، تناسخیه، حشویّه خوارج، مشبّهه، مُرجئه، معتزله و غلاة بسیار است. امروزه از این تفسیر نسخه‌های نفیس و کهن بسیاری در کتابخانه‌های عمومی و خصوصی در دست می‌باشد. این تفسیر نخست در سالهای 1360-1365 ق در دو مجلد رحلی در تهران چاپ سنکی گردید. سپس در نجف اشرف بین سالهای 1376 تا 1383 ق با مقدمه‌ی مفصل شیخ آقا بزرگ تهرانی در ده جلد به قطع وزیری مجدد طبع گشت و بعد در بیروت توسط دار احیاء التراث العربی مکرراً افست گردیده است.

منابع:

التبیان فی تفسیر القرآن؛ الذریعة، 328/3؛ 184/20؛ «سهم ایرانیان در تفسیر قرآن»؛ فهرست کتابهای اهدائی به دانشگاه تهران، 201/1؛ فهرست الفبائی آستان قدس رضوی، 102؛ فهرست مدرسه‌ی سپهسالار، 66/1؛ فهرست کتابخانه‌ی مرعشیه‌ی قم، 103/1، 102/3، 274، 7/10، 56؛ فهرست کتابخانه‌ی ملک، 106/1؛ فهرست کتابخانه‌ی مجلس، 69/3؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، خانبابا مشار، 402/5؛ مقدمه‌ی التبیان، به قلم آقا بزرگ تهرانی؛ النابس فی قرن الخامس، 161.
تفسیر ابویعلی جعفری = تفسیر جعفری، از شریف ابویعلی (م 463 ق) فرزند حسن بن حمزه جعفری طالبی از علمای امامیه و از مشایخ اجازات. ابویعلی داماد استادش شیخ مفید بود و پس از وفات استاد ریاست شیعه‌ی امامیه به او منتهی گردید و نیز غسل استاد دیگرش علم الهدی با وی بود. مفسر از تبار جعفر طیار است ابن عنبه در عمدة الطالب از قول ابن طباطبا این مطلب را تذکر داده است (عمدة الطالب، 44، دایرة المعارف تشیع، 158/1، 456/3). این تفسیر به شیوه‌ی روائی و کلامی می‌باشد و شاگرد مفسر حسین نصر حلوانی در نزهة الناظر و تنبیه الخاطر از تفسیر ابویعلی نقل کرده است. شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعه می‌نویسد چون قسمتی از تفسیر ابویعلی بنام و امضاء وی در حاشیه‌ی کتاب شاگردش حسین بن محمد حلوانی بود و بعضی از فضلا هنگام استنساخ آن را در متن کتاب اضافه نموده‌اند این موضوع باعث گشته است که جمعی از اکابر علما مانند صاحب ریاض و میرزا حسین نوری آن را از تألیفات مفسر بدانند. سید عبدالکریم بن طاووس در آخر باب ششم از کتاب خود فرحة الغری (43) می‌گوید (به خط ابویعلی جعفری داماد شیخ مفید و جانشین وی دیدم...) سپس حدیث را نقل کرده است و این می‌رساند که نسخه‌ی خط مؤلف از تفسیر مذکور تا اواسط قرن هفتم هچری در دست بوده است.

منابع:

جامع الرواة، 91/2؛ الذریعة، 258/4، 127/24؛ رجال، ابن داوود، 304؛ رجال، نجاشی، 333/2؛ ریاض العلماء، 82/2؛ الخلاصة، علامه حلی، 164؛ لسان المیزان، 135/5؛ معجم رجال الحدیث، 211/15؛ مفسران شیعة، 95؛ تنقیح المقال، 101/3؛ النابس فی قرن الخامس، 159.
اسباب النزول، از ابوالحسن علی (398-468 ق) فرزند احمد معروف به واحدی نیشابوری امام مفسرین و از علمای نحو و لغت. تفسیر اسباب النزول که به شیوه‌ی روائی است آغاز آن سوره‌ی فاتحة و پایان آن سوره‌ی الناس است و مفسر از هر سوره سبب نزول بعضی آیات آن را که بدست آورده است یاد کرده و همچنین آیاتی را که در شأن حضرت علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) نازل گردیده ذکر کرده است. از این کتاب نسخه‌ی مورخ 718 ق در کتابخانه‌ی کاتب این سطور در قزوین و نسخه‌ی مورخه 994 ق به شماره 1438 ثبت در کتابخانه آستان قدس رضوی محفوظ است. این تفسیر در 1315 ق در حاشیه‌ی الناسخ و المنسوخ ابن سلامه به چاپ رسیده است سپس مکرراً چاپ و افست گردیده است.
تفسیرهای دیگری از واحدی نیشابوری نقل کرده‌اند که عبارتند از: 1) تفسیر النبی، که با احادیث و روایاتی که سند آن به حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌رسد تفسیر کرده است. 2) نفی التحریف عن القرآن الشریف، به شیوه‌ی روائی و در رد اقوال کسانی که عقیده به تحریف قرآن دارند. 3) تفسیر الوسیط = تفسیر واحدی، در چهار مجلد به زبان عربی که نسخه‌هائی از آن در دست است. از جمله نسخه‌ی کتابخانه‌ی آستان قدس رضوی (شماره‌ی 1430) وقف شده‌ی نادرشاه افشار (1145 ق). 4) تفسیر البسیط، در شانزده مجلد که در مقدمه‌ی آن واحدی کلیه‌ی مشایخ خود را ذکر کرده و از آنها تجلیل کرده است مخصوصاً استادش ثعلبی را که علوم قرآن و تفسیر را از او فراگرفته است. 5) تفسیر الوجیز، در یک مجلد مختصرتر از دو تفسیر فوق. نسخه‌ای از آن در کتابخانه‌ی مدرسه‌ی سپهسالار (شماره‌ی 2062) مؤرخه‌ی 757 ق به نام تفسیر واحدی و نسخه‌ی دیگر در کتابخانه‌ی ملک تهران (شماره 5214) ثبت شده است.

منابع:

الازهریه، 411/1؛ الاعلام زرکلی، 255/4؛ انباه الرواة، 233/2؛ البدایة و النهایة، 114/12؛ بغیة الوعاة، 145/2؛ تاریخ ابن الاثیر، 123/8؛ تاریخ ابی الفدا، 192/2؛ تاریخ ابن کثیر، 114/12؛ تاریخ نیشابور، محمودی، 585؛ دمیة القصر، 203؛ الذریعة، 319/4؛ شذرات الذهب، 330/3؛ طبقات القراء ابن جزری، 523/1؛ طبقات المفسرین داوودی، 387/1؛ طبقات المفسرین سیوطی، 23؛ کشف الظنون، 460/1 به بعد؛ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی، 43؛ القرآن الکریم فی عالم الترجمة و النشر، 35؛ مرآة الجنان، 96/2؛ معجم الادباء، 257/12؛ المختصر فی اخبار البشر، 192/2؛ معجم المطبوعات الیان سرکیس، 1905/2؛ معجم المؤلفین، عمر رضا کحاله، 26/7؛ مفسران شیعه، 91؛ النابس فی القرن الخامس، 118؛ النجوم الزاهره، 104/6؛ هدیة العارفین، 692/1؛ وفیات الاعیان، ابن خلکان، 303/3؛ طبقات الشافعیه، 240/5؛ طبقات النحاة، ابن قاضی شهبة، 135/2؛ العبر، 267/3.
منبع مقاله :
تهیه و تنظیم: دائرةالمعارف تشیع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، چاپ اول