فراغت و بهره وری
نويسنده: لیلا علوی مقدّم
تمدّن، محصول اوقات فراغت ملّت هاست، مردمانی که خور و خواب و شکار و غارت، همه ی شب و روز آنها را پر کرده بود، هیچ تمدّنی نیافریدند. ظروف مقاوم تر، جامه های ظریف تر، معماری ماناتر، شعر زیباتر، ماشین ها، کتاب ها، ارتباطات، اختراعات، اکتشافات و ... همه ی وسایل رفاهی بشر، زاییده ی اوقات فراغت اویند.
ویل دورانت(1)
در ارائه یک تعریف علمی از «اوقات فراغت»، دکتر «جی، بی، نیش» در کتاب «فلسفه ی فراغت و تفریحات سالم»، این گونه اظهار نظر می نماید: «فراغت، مربوط به اوقاتی از زندگی انسان می شود که از کار کردن، آزاد است و در خواب هم نیست». (3)
دکتر غلامعلی افروز معتقد است که:
«منظور از اوقات فراغت، فرصت و زمانی است که انسان مسئولیت پذیر، هیچ گونه تکلیف یا کار موظفی را عهده دار نبوده، زمان در اختیار اوست که با میل و انگیزه ی شخصی به امر خاصی بپردازد. به دیگر سخن، فراغت، زمانی است که پس از به انجام رساندن کار و تکلیف موظّف روزانه، باقی مانده است و انسان، فرصت می یابد که با رغبت و علاقه و انگیزه ی شخصی، فعالیت یا برنامه ی خاصی را انتخاب و پیگیری نماید». (4)
اوژه «اوقات فراغت» را چنین تعریف می کند :
«منظور از اوقات فراغت، وقت صرف شده برای سرگرمی ها، تفریحات و فعالیت هایی است که افراد به هنگام آسودگی از کار عادی با شوق و رغبت، به سوی آنها رو می آورند». (5)
گروه بین المللی جامعه شناسی، تعریف زیر را از «اوقات فراغت» ارائه کرده است:
«وقت صرف شده برای مجموعه ای از اشتغالات، که فرد با رضایت خاطر، به قصد استراحت، یا برای تفریح و یا به منظور توسعه آگاهی ها یا فراگیری غیر انتفاعی و مشارکت اجتماعی، داوطلبانه و بعد از رهایی از الزامات شغلی، خانوادگی و اجتماعی به آنها می پردازد».(6)
دومازیه، (7) جامعه شناس فرانسوی و مؤلف کتاب به سوی تمدّن فراغت، معتقد است:
فعالیت های اوقات فراغت (فوق برنامه ) ،مجموعه فعالیت هایی است که شخص ، پس از رهایی از تعهدات وتکالیف شغلی، خانوادگی واجتماعی، با میل واشتیاق به آن می پردازد و غرضش استراحت ، تفریح ، توسعه ی دانش ، به کمال رساندن شخصیت خویش، به ظهور رساندن استعدادها وخلاقیت ها، و سرانجام، مشارکت آزادانه در اجتماع است. (8)
کن براون (جامعه شناس)، اضافه می کند که:
وقت فراغت صرفاً وقتی نیست که صرف کار نشود، بلکه فعالیت هایی مانند مسافرت برای کار، مراقبت شخصی، کارهای خانه، خرید، مراقبت از بچه و خوابیدن، همه از امور ضروری اند که اکثر جامعه شناسان، آنها را به عنوان «فراغت» نمی شناسند. (9)
اکنون با بررسی این تعاریف می توان به این نکات اشاره کرد:
1- در ارائه تعریف «اوقات فراغت» عده ای صاحب نظران به «ویژگی های اوقات فراغت» اشاره نموده و عده ای دیگر «اهداف اوقات فراغت» و گروهی «آثار و نتایج اوقات فراغت» را مورد توجه قرار داده اند.
2- از میان تعاریف ارائده شده، تعریف دومازیه تقریباً «جامع ترین تعریف برای اوقات فراغت» (10) است، که در آن، علاوه بر ویژگی های «اوقات فراغت» به کارکردها و نتایج آن نیز اشاره شده است.
استنیر می گوید: بهره وری، میزان و معیار عملکرد و یا قدرت و توان موجود در تولید کالا و خدمات است.
استیگل معتقد است که: بهره وری را می توان همان نسبت میان بازده و عملیات تولیدی مشخّص و معیّن دانست.
ماندل، اشاره می کند که: بهره وری به مفهوم نسبت بین «بازده تولید» و «واحد منابع مصرف شده» است که با یک نسبت مشابه در دوره ی دیگر، مقایسه می شود.
بهره وری برابر است با خارج قسمت خروجی (میزان تولید) بر یکی از (یا کلّ) عوامل تولید.
دیویس، تغییر به دست آمده در شکل محصول (در ازای منابع مصرف شده در مسیر تولید آن) را بهره وری می نامد. (11)
تعریف «بهره ور»: با توجه به تعاریفی که گذشت، یک سؤال اساسی مطرح می شود که: چه انسانی با چه ویژگی هایی می تواند یک فرد بهره ور باشد؟
سه ویژگی اساسی را برای یک فرد بهره ور می توان مورد شناسایی قرار داد.
نارضایتی خلّاق نسبت به دستاوردهای زندگی باعث می شود که ما همواره با خود، شعار زیر را زمزمه کنیم و بر اساس آن، عمل کنیم: «امروز بهتر از دیروز وفردا بهتر از امروز!».
راه کارهای متعدّدی برای پرورش استعداد و خلّاقیت وجود دارد؛ امّا در این جا تنها به یکی از آنها (13) اشاره می کنیم که می گوید:
خلّاقیت، نتیجه ی پاسخگویی به پرسش های زیر، در مواجهه با هر پدیده (شخص،چیز، روند برای تبدیل آن به پدیده ی بهتر و مطلوب تر است:
1- چه چیزی را می توان جایگزین کرد؟
2- چه چیزی را می توان با آن ترکیب کرد؟
3- چه چیز دیگری مثل این است؟
4- چرخش جدید؟ تغییر معنا، رنگ، صدا، رایحه، شکل، اندام؟ تغییرات دیگر؟
5- چه چیز بیفزاییم؟ زمان بیشتر؟ تکرار بیشتر؟ قوی تر؟ بلندتر؟ طولانی تر؟ ضخیم تر؟...
6- راه های جدید استفاده ازهمین که هست؟ کاربردهای دیگرش، اگر تغییراتی در آن داده شود؟
7- چه چیزی را حذف کنیم؟ چه چیزی را کم یا کوچک کنیم؟
8- جابه جا کردن اجزا و آرایش دوباره؟ الگوهای دیگر؟ (14)
دومازیه معتقد است که هنگامی که فعالیت فراغت، بخشی از کار شخصی (مانند ورزشکاران حرفه ای)، زندگی خانوادگی (گردش روز تعطیل) و یا وظایف مذهبی یا سیاسی (شرکت در یک اجتماع مذهبی یا تقویت حزب سیاسی) می شود، حتی اگر همان رضامندی قبلی را بدهد، ماهیت آن تغییر خواهد کرد.
1- رفع خستگی: فراغت به فرد، فرصت می دهد که خستگی کارها و تکالیف را از تن بیرون کند.
2- تفریح و سرگرمی: به وسیله سرگرمی، فضاهای جدیدی گشوده می شود که در آنها فرد می تواند از رنج روزانه ی یک سری وظایف محدود وعادی و نیز کارهای تکراری و محیط یکنواخت فرار کند، تا به رکود یا شکنندگی روانی دچار نشود.
3- رشد و تعالی شخصیت: فراغت، فرد را قادر می سازد تا از کارهای روزمرّه ی کلیشه ای که او را مجبور به پذیرش الزامات سازمان های اصلی اجتماعی می کنند، رهایی یابد، به کشف و اختراع و ابتکار دست بزند و اندیشه، محیط و افراد مرتبط با خود را متحوّل کند.
فراغت، در واقعی ترین مفهوم کلمه، هر سه ی این کارکردهای اساسی را برآورده ساخته، نیاز انسان را که با هر یک از آنها مرتبط است، ارضا می کند. (16)
بر همین اساس، از دیدگاه اکثر جامعه شناسان، اوقات فراغت، صرفاً وقتی نیست که فرد به کار مشغول نباشد؛ بلکه وقتی است که در آن، فرد از الزامات عملی آزاد باشد و فعالیتی است که فرد، آزادانه انتخاب می کند و موجب رشد استعدادها و آرامش و خشنودی او می گردد. (17)
صاحب نظران بر این عقیده اند که یأس انسان بعد از هر شکست، به مراتب، تأثیرات ویرانگرش بیشتر از خود شکست است. کسی در برابر شکست، تسلیم می شود که به توانایی ها و نیروهای درونی خویش ایمان ندارد. برای ایجاد روحیه ی خودباوری و تلقین مثبت در خویش، ابزاری لازم است تا بتوان با استفاده از آن، به این روحیه ی شکوفاگر رسید. بهترین ابزار و بستر برای ایجاد انگیزه و روحیه ی خودباوری، فعالیت های اوقات فراغت اند که شخص در جریان آنها می تواند در کمال آرامش و آسودگی، نیات درونی خویش را به منصه ی ظهور برساند و به تمرین ایجاد و تقویت این روحیه بپردازد.
معمولاً در افرادی که در کار و اشتغال روزانه ی خود انگیزه و رغبت لازم را ندارند وازروی اجبار و اکراه به انجام آن می پردازند، به مرور زمان، نوعی ناراحتی روانی و عصبی و نیز عدم رضایت و دلزدگی ناشی از کار مداوم و یکنواخت به وجود می آید که شایسته است جهت رفع این معضل- که در خارج از محیط کار و اشتغال و بر روی روان انسان نیز اثرات سوء و گاه مخرّب برجای می گذارد- اقدام لازم و مقتضی انجام دهند. بهترین اقدام در این زمینه، روی آوردن به فعالیت های متنوّع اوقات فراغت، مطابق ذوق و سلیقه ی شخصی است، تا بعد از یک تمدّد اعصاب و راحتی روان، مجدداً تمرکز اعصاب یافته، به کار و فعالیت بپردازند.
بررسی های متخصصان تربیت بدنی نشان داده است که بسیاری از ناراحتی های جسمی (مانند: اسهال، یبوست، ناراحتی های معده، کوفتگی عضلات، سردرد و ناراحتی های پوستی)، ریشه ی روانی(از قبیل: ترس، خشم، نگرانی و ناامیدی) دارند. از آثار و نتایج فعالیت های اوقات فراغت، جبران صدمات جسمی و روانی ناشی از هیجانات مداوم کار و نیز رهانیدن انسان از کسالت ناشی از یکنواختی انجام وظایف روزانه است.
اشباع، یک پدیده روان شناختی است که می تواند موجب ترک کامل یک رفتار شود. در چنین مواردی ضروری است فرد، جهت دوری از تکرار تنوّع در کار ایجاد نماید. بهترین کاری که شخص می تواند در چنین مواقعی به انجام برساند، برنامه ریزی برای فراغت است، تا از این طریق، قوای جسمانی خود را بازسازی کند و بتواند هم از نظرجسمانی و هم از نظر روحی و روانی برای شروع مجدّد کار، آماده شود. از این طریق، هم ضریب موفقیّت و کارآمدی فعالیت وی افزایش می یابد. و هم خللی در میزان انگیزه و ذوق و شوق وی برای انجام دادن آن فعالیت مستمر، ایجاد نگردد.
در اثر فعالیت های سالم، از جمله: کتاب خوانی، فعالیت های هنری، شرکت کردن در اردوهای جمعی، انجام دادن فعالیت های جسمانی و ورزشی، انجام دادن فعالیت های فوق برنامه ی عملی وذوقی و ... نه تنها از فرصت های بیکاری و بعضاً تمایل به بزهکاری های اجتماعی کاسته می شود، بلکه فرهنگ عمومی اشاعه می یابد و توسعه ی فرهنگی ونشاط و سرزندگی در جامعه افزایش خواهد یافت.
جهت تأمین فضای لازم برای رشد خلّاقیت، لازم است فرد در شرایطی قرار گیرد که ضمن مواجه شدن با مسئله به دنبال یافتن راه حل آن باشد. دومازیه، جامعه شناس فرانسوی، معتقد است که یکی از اهداف و نتایج فعالیت های اوقات فراغت، به ظهور رساندن استعدادها و خلّاقیت های فرد است. (18) دنیس کیور- که مطالعات زیادی در زمینه ی اوقات فراغت انجام داده است- می گوید: اوقات فراغت، فرصتی به فرد می دهند تا انرژی خود را آزاد کند و به خلّاقیت و خود شکوفایی نایل شود. (19)
برخی کارکردهای دیگر برنامه های اوقات فراغت (فعالیت های فوق برنامه)، عبارت اند از: سیر و سفر در سرزمین ها و عبرت گرفتن از تاریخ پیشینیان، شناخت طبیعت و حفظ آن و بهره گیری از آن، تحکیم خانواده و صله ی رحم و تعمیق پیوندهای خویشاوندی، رویکرد به هنر و هنرآموزی و لذّت بردن از آثار هنری، آموختن کمک های اوّلیه ی پزشکی و فوریت های امدادی و بهداشت فردی و اجتماعی، آشنایی با حقوق فردی و اجتماعی و آیین شهروندی و نظام مدنی، شناخت آسیب های اجتماعی (که عمدتاً تاشی از بهره ی صحیح نگرفتن از اوقات فراغت اند) و راه های مصون ماندن از آنها، دیدن آموزش های دفاع نظامی وغیر نظامی (بسیج نظامی، امدادی، بهداشتی وفرهنگی)، شادی آفرینی و برگزاری آیین ها (جشن ها، همایش ها ومراسم سوگواری)، فعالیت های خیریّه ی اجتماعی در محلّه ومدرسه و دانشگاه و شهر، و ...(20)
در پایان، همان جمله ی نخست این نوشتار را تکرار می کنم که: تمدّن، محصول اوقات فراغت ملّت هاست...
ویل دورانت(1)
وقت فراغت، چه وقتی است؟
در ارائه یک تعریف علمی از «اوقات فراغت»، دکتر «جی، بی، نیش» در کتاب «فلسفه ی فراغت و تفریحات سالم»، این گونه اظهار نظر می نماید: «فراغت، مربوط به اوقاتی از زندگی انسان می شود که از کار کردن، آزاد است و در خواب هم نیست». (3)
دکتر غلامعلی افروز معتقد است که:
«منظور از اوقات فراغت، فرصت و زمانی است که انسان مسئولیت پذیر، هیچ گونه تکلیف یا کار موظفی را عهده دار نبوده، زمان در اختیار اوست که با میل و انگیزه ی شخصی به امر خاصی بپردازد. به دیگر سخن، فراغت، زمانی است که پس از به انجام رساندن کار و تکلیف موظّف روزانه، باقی مانده است و انسان، فرصت می یابد که با رغبت و علاقه و انگیزه ی شخصی، فعالیت یا برنامه ی خاصی را انتخاب و پیگیری نماید». (4)
اوژه «اوقات فراغت» را چنین تعریف می کند :
«منظور از اوقات فراغت، وقت صرف شده برای سرگرمی ها، تفریحات و فعالیت هایی است که افراد به هنگام آسودگی از کار عادی با شوق و رغبت، به سوی آنها رو می آورند». (5)
گروه بین المللی جامعه شناسی، تعریف زیر را از «اوقات فراغت» ارائه کرده است:
«وقت صرف شده برای مجموعه ای از اشتغالات، که فرد با رضایت خاطر، به قصد استراحت، یا برای تفریح و یا به منظور توسعه آگاهی ها یا فراگیری غیر انتفاعی و مشارکت اجتماعی، داوطلبانه و بعد از رهایی از الزامات شغلی، خانوادگی و اجتماعی به آنها می پردازد».(6)
دومازیه، (7) جامعه شناس فرانسوی و مؤلف کتاب به سوی تمدّن فراغت، معتقد است:
فعالیت های اوقات فراغت (فوق برنامه ) ،مجموعه فعالیت هایی است که شخص ، پس از رهایی از تعهدات وتکالیف شغلی، خانوادگی واجتماعی، با میل واشتیاق به آن می پردازد و غرضش استراحت ، تفریح ، توسعه ی دانش ، به کمال رساندن شخصیت خویش، به ظهور رساندن استعدادها وخلاقیت ها، و سرانجام، مشارکت آزادانه در اجتماع است. (8)
کن براون (جامعه شناس)، اضافه می کند که:
وقت فراغت صرفاً وقتی نیست که صرف کار نشود، بلکه فعالیت هایی مانند مسافرت برای کار، مراقبت شخصی، کارهای خانه، خرید، مراقبت از بچه و خوابیدن، همه از امور ضروری اند که اکثر جامعه شناسان، آنها را به عنوان «فراغت» نمی شناسند. (9)
اکنون با بررسی این تعاریف می توان به این نکات اشاره کرد:
1- در ارائه تعریف «اوقات فراغت» عده ای صاحب نظران به «ویژگی های اوقات فراغت» اشاره نموده و عده ای دیگر «اهداف اوقات فراغت» و گروهی «آثار و نتایج اوقات فراغت» را مورد توجه قرار داده اند.
2- از میان تعاریف ارائده شده، تعریف دومازیه تقریباً «جامع ترین تعریف برای اوقات فراغت» (10) است، که در آن، علاوه بر ویژگی های «اوقات فراغت» به کارکردها و نتایج آن نیز اشاره شده است.
بهره وری چیست؟ بهره ور کیست؟
استنیر می گوید: بهره وری، میزان و معیار عملکرد و یا قدرت و توان موجود در تولید کالا و خدمات است.
استیگل معتقد است که: بهره وری را می توان همان نسبت میان بازده و عملیات تولیدی مشخّص و معیّن دانست.
ماندل، اشاره می کند که: بهره وری به مفهوم نسبت بین «بازده تولید» و «واحد منابع مصرف شده» است که با یک نسبت مشابه در دوره ی دیگر، مقایسه می شود.
بهره وری برابر است با خارج قسمت خروجی (میزان تولید) بر یکی از (یا کلّ) عوامل تولید.
دیویس، تغییر به دست آمده در شکل محصول (در ازای منابع مصرف شده در مسیر تولید آن) را بهره وری می نامد. (11)
تعریف «بهره ور»: با توجه به تعاریفی که گذشت، یک سؤال اساسی مطرح می شود که: چه انسانی با چه ویژگی هایی می تواند یک فرد بهره ور باشد؟
سه ویژگی اساسی را برای یک فرد بهره ور می توان مورد شناسایی قرار داد.
الف) نارضایتی خلّاق:
نارضایتی خلّاق نسبت به دستاوردهای زندگی باعث می شود که ما همواره با خود، شعار زیر را زمزمه کنیم و بر اساس آن، عمل کنیم: «امروز بهتر از دیروز وفردا بهتر از امروز!».
ب) نگرش مثبت:
ج) خلّاقیت (توانایی تجسّم، پیش بینی و ایجاد ایده)
راه کارهای متعدّدی برای پرورش استعداد و خلّاقیت وجود دارد؛ امّا در این جا تنها به یکی از آنها (13) اشاره می کنیم که می گوید:
خلّاقیت، نتیجه ی پاسخگویی به پرسش های زیر، در مواجهه با هر پدیده (شخص،چیز، روند برای تبدیل آن به پدیده ی بهتر و مطلوب تر است:
1- چه چیزی را می توان جایگزین کرد؟
2- چه چیزی را می توان با آن ترکیب کرد؟
3- چه چیز دیگری مثل این است؟
4- چرخش جدید؟ تغییر معنا، رنگ، صدا، رایحه، شکل، اندام؟ تغییرات دیگر؟
5- چه چیز بیفزاییم؟ زمان بیشتر؟ تکرار بیشتر؟ قوی تر؟ بلندتر؟ طولانی تر؟ ضخیم تر؟...
6- راه های جدید استفاده ازهمین که هست؟ کاربردهای دیگرش، اگر تغییراتی در آن داده شود؟
7- چه چیزی را حذف کنیم؟ چه چیزی را کم یا کوچک کنیم؟
8- جابه جا کردن اجزا و آرایش دوباره؟ الگوهای دیگر؟ (14)
ویژگی های اساسی «فراغت»
الف) رها بودن از وظایف
دومازیه معتقد است که هنگامی که فعالیت فراغت، بخشی از کار شخصی (مانند ورزشکاران حرفه ای)، زندگی خانوادگی (گردش روز تعطیل) و یا وظایف مذهبی یا سیاسی (شرکت در یک اجتماع مذهبی یا تقویت حزب سیاسی) می شود، حتی اگر همان رضامندی قبلی را بدهد، ماهیت آن تغییر خواهد کرد.
ب) هدف و جهت مادّی نداشتن
پ) احساس خشنودی
ت) تحقّق توانایی ها و رشد استعدادها
کار کردهای اصلی «فراغت»
1- رفع خستگی: فراغت به فرد، فرصت می دهد که خستگی کارها و تکالیف را از تن بیرون کند.
2- تفریح و سرگرمی: به وسیله سرگرمی، فضاهای جدیدی گشوده می شود که در آنها فرد می تواند از رنج روزانه ی یک سری وظایف محدود وعادی و نیز کارهای تکراری و محیط یکنواخت فرار کند، تا به رکود یا شکنندگی روانی دچار نشود.
3- رشد و تعالی شخصیت: فراغت، فرد را قادر می سازد تا از کارهای روزمرّه ی کلیشه ای که او را مجبور به پذیرش الزامات سازمان های اصلی اجتماعی می کنند، رهایی یابد، به کشف و اختراع و ابتکار دست بزند و اندیشه، محیط و افراد مرتبط با خود را متحوّل کند.
فراغت، در واقعی ترین مفهوم کلمه، هر سه ی این کارکردهای اساسی را برآورده ساخته، نیاز انسان را که با هر یک از آنها مرتبط است، ارضا می کند. (16)
بر همین اساس، از دیدگاه اکثر جامعه شناسان، اوقات فراغت، صرفاً وقتی نیست که فرد به کار مشغول نباشد؛ بلکه وقتی است که در آن، فرد از الزامات عملی آزاد باشد و فعالیتی است که فرد، آزادانه انتخاب می کند و موجب رشد استعدادها و آرامش و خشنودی او می گردد. (17)
تنوّع کارکرد و گستردگی فعالیت های اوقات فراغت
1) کسب اعتماد به نفس
صاحب نظران بر این عقیده اند که یأس انسان بعد از هر شکست، به مراتب، تأثیرات ویرانگرش بیشتر از خود شکست است. کسی در برابر شکست، تسلیم می شود که به توانایی ها و نیروهای درونی خویش ایمان ندارد. برای ایجاد روحیه ی خودباوری و تلقین مثبت در خویش، ابزاری لازم است تا بتوان با استفاده از آن، به این روحیه ی شکوفاگر رسید. بهترین ابزار و بستر برای ایجاد انگیزه و روحیه ی خودباوری، فعالیت های اوقات فراغت اند که شخص در جریان آنها می تواند در کمال آرامش و آسودگی، نیات درونی خویش را به منصه ی ظهور برساند و به تمرین ایجاد و تقویت این روحیه بپردازد.
2) یافتن درک سیاسی
3) راهیابی تدریجی به فضاهای اقتصادی
4) شناخت مقتضیات زمان
5) تفریح و گردش وسرگرمی
6) تحرّک جسمی و حفظ ورزیدگی
7) رسیدن به آرامش
معمولاً در افرادی که در کار و اشتغال روزانه ی خود انگیزه و رغبت لازم را ندارند وازروی اجبار و اکراه به انجام آن می پردازند، به مرور زمان، نوعی ناراحتی روانی و عصبی و نیز عدم رضایت و دلزدگی ناشی از کار مداوم و یکنواخت به وجود می آید که شایسته است جهت رفع این معضل- که در خارج از محیط کار و اشتغال و بر روی روان انسان نیز اثرات سوء و گاه مخرّب برجای می گذارد- اقدام لازم و مقتضی انجام دهند. بهترین اقدام در این زمینه، روی آوردن به فعالیت های متنوّع اوقات فراغت، مطابق ذوق و سلیقه ی شخصی است، تا بعد از یک تمدّد اعصاب و راحتی روان، مجدداً تمرکز اعصاب یافته، به کار و فعالیت بپردازند.
8) بهداشت روانی
بررسی های متخصصان تربیت بدنی نشان داده است که بسیاری از ناراحتی های جسمی (مانند: اسهال، یبوست، ناراحتی های معده، کوفتگی عضلات، سردرد و ناراحتی های پوستی)، ریشه ی روانی(از قبیل: ترس، خشم، نگرانی و ناامیدی) دارند. از آثار و نتایج فعالیت های اوقات فراغت، جبران صدمات جسمی و روانی ناشی از هیجانات مداوم کار و نیز رهانیدن انسان از کسالت ناشی از یکنواختی انجام وظایف روزانه است.
9) خودسازی معنوی
10) تجدید قوا
اشباع، یک پدیده روان شناختی است که می تواند موجب ترک کامل یک رفتار شود. در چنین مواردی ضروری است فرد، جهت دوری از تکرار تنوّع در کار ایجاد نماید. بهترین کاری که شخص می تواند در چنین مواقعی به انجام برساند، برنامه ریزی برای فراغت است، تا از این طریق، قوای جسمانی خود را بازسازی کند و بتواند هم از نظرجسمانی و هم از نظر روحی و روانی برای شروع مجدّد کار، آماده شود. از این طریق، هم ضریب موفقیّت و کارآمدی فعالیت وی افزایش می یابد. و هم خللی در میزان انگیزه و ذوق و شوق وی برای انجام دادن آن فعالیت مستمر، ایجاد نگردد.
11) کسب ضریب بالای موفقیّت در آموزش
12) داشتن برنامه برای تعطیلات
13) تمرین حیات اجتماعی
14) ارتقای مهارت های شناختی
15) بازشناسی و بازسازی شخصیّت
16) آموختن فرهنگ عمومی
در اثر فعالیت های سالم، از جمله: کتاب خوانی، فعالیت های هنری، شرکت کردن در اردوهای جمعی، انجام دادن فعالیت های جسمانی و ورزشی، انجام دادن فعالیت های فوق برنامه ی عملی وذوقی و ... نه تنها از فرصت های بیکاری و بعضاً تمایل به بزهکاری های اجتماعی کاسته می شود، بلکه فرهنگ عمومی اشاعه می یابد و توسعه ی فرهنگی ونشاط و سرزندگی در جامعه افزایش خواهد یافت.
17) شکوفایی خلّاقیت ها
جهت تأمین فضای لازم برای رشد خلّاقیت، لازم است فرد در شرایطی قرار گیرد که ضمن مواجه شدن با مسئله به دنبال یافتن راه حل آن باشد. دومازیه، جامعه شناس فرانسوی، معتقد است که یکی از اهداف و نتایج فعالیت های اوقات فراغت، به ظهور رساندن استعدادها و خلّاقیت های فرد است. (18) دنیس کیور- که مطالعات زیادی در زمینه ی اوقات فراغت انجام داده است- می گوید: اوقات فراغت، فرصتی به فرد می دهند تا انرژی خود را آزاد کند و به خلّاقیت و خود شکوفایی نایل شود. (19)
برخی کارکردهای دیگر برنامه های اوقات فراغت (فعالیت های فوق برنامه)، عبارت اند از: سیر و سفر در سرزمین ها و عبرت گرفتن از تاریخ پیشینیان، شناخت طبیعت و حفظ آن و بهره گیری از آن، تحکیم خانواده و صله ی رحم و تعمیق پیوندهای خویشاوندی، رویکرد به هنر و هنرآموزی و لذّت بردن از آثار هنری، آموختن کمک های اوّلیه ی پزشکی و فوریت های امدادی و بهداشت فردی و اجتماعی، آشنایی با حقوق فردی و اجتماعی و آیین شهروندی و نظام مدنی، شناخت آسیب های اجتماعی (که عمدتاً تاشی از بهره ی صحیح نگرفتن از اوقات فراغت اند) و راه های مصون ماندن از آنها، دیدن آموزش های دفاع نظامی وغیر نظامی (بسیج نظامی، امدادی، بهداشتی وفرهنگی)، شادی آفرینی و برگزاری آیین ها (جشن ها، همایش ها ومراسم سوگواری)، فعالیت های خیریّه ی اجتماعی در محلّه ومدرسه و دانشگاه و شهر، و ...(20)
در پایان، همان جمله ی نخست این نوشتار را تکرار می کنم که: تمدّن، محصول اوقات فراغت ملّت هاست...
پي نوشت ها :
1. تاریخ تمدّن، ویل و آریل دورانت، تهران: انقلاب اسلامی، ج 1، ص 38(مقدّمه).
2. «چگونگی گذراندن اوقات فراغت»، باقر یوسفی، فصل نامه ی مدیریت در آموزش و پرورش، ش 13، ص 77.
3. همان جا.
4. «هنگامه های فراغت، زمینه ساز بهداشت روانی و بستر خلاقیت ها»، غلامعلی افروز،پیوند، ش 142 (تابستان 1370)، ص 124.
5. «خانواده و ضرورت توجه به اوقات فراغت فرزندان»، علیرضا عصاره،پیوند، ش 225(تابستان 1377)، ص 30.
6. «چگونگی گذراندن اوقات فراغت»، ص 77.
7. فرهنگ علوم اجتماعی، آلن بیرو، ترجمه: باقر ساروخانی، انتشارات کیهان، ص 203.
8. «خانواده و ضرورت توجه به اوقات فراغت فرزندان»، ص 30.
9. فرهنگ علوم اجتماعی، ص 204.
10. بنگرید به: جامعه شناسی فراغت، مجید زاهدی اصل، دفتر همکاری حوزه ودانشگاه، جزوه ی 31، ص 5.
11. پژوهشی در اوقات فراغت (ویژه ی معلمان)، حسینعلی کوهستانی و علی اصغر خلیل زاده، مشهد: تیهو، ص 113-114.
12. همان، ص 119-120.
13. این روش، به عنوان مدل scammper که نام اختصاری آن است، شناخته می شود.
14. «هنگامه های فراغت...»، ص 128-129؛پژوهشی در اوقات فراغت، ص 120-121.
15. جامعه شناسی اوقات فراغت، فرنگیس اردلان، تهران: دانشکده ی علوم اجتماعی دانشگاه تهران، 1354، ص 2 (نقل از : همشهری، سال هفتم، ش 2878، صفحه ی اجتماعی).
16. فرهنگ علوم اجتماعی، ص 203.
17. همان، ص 204-205.
18. «چگونگی گذران اوقات فراغت»، ص 77.
19. همان، ص 81.
20. یک منبع بسیار سودمند برای آشنایی با کارکردهای متنوع برنامه ها ی اوقات فراغت، کتاب جوانان و تجربه ی زندگی در اوقات فراغت است که از سوی «سازمان ملی جوانان» تهیه و توسط نشر اسپید (تهران/1379) منتشر شده است. در این کتاب، فهرستی از صدها فعالیت فوق برنامه به صورت دسته بندی شده، به جوانان و نهادهای مدنی مرتبط با آنان ، معرفی شده است.
