تفاسیر شیعی سده‌ی چهاردهم

آیات الوصول الی علم الاصول، از سید معزالدین مهدی یا محمد مهدی (1222-1300 ق) فرزند سید حسن حسینی قزوینی حلی، از علما و فقهای امامیه، از شاگردان شیخ مرتضی انصاری و میرزای شیرازی. تفسیر مورد بحث در نوع خود کم‌نظیر است. مؤلف مطالب اصولیه از مباحث الفاظ و ادله‌ی عقلیه را با آیات قرآن کریم تطبیق نموده و برای هر مطلبی به یکی از آیات قرآن مجید استشهاد کرده است. و نیز تفسیر آیات قرآن را با علم اصول آمیخته است. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف در کتابخانه‌ی آل قزوینی در حله موجود است.
سید معزالدین علاوه بر کتاب آیات المتوسمین در حکمت الهی تفسیرهای زیر را نیز تألیف نموده است: 1) تفسیر سورة الاخلاص، در بیان و تفسیر آیات سوره‌ی اخلاص که با بهره‌گیری از روایات ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) بحث و تأویل نموده است؛ 2) تفسیر سورة القدر، به همان سبک و به شیوه‌ی کلامی آیات سوره را بحث کرده است؛ 3) تفسیر سورة الفاتحة، با بهره از احادیث به تفسیر آیات سوره پرداخته است.

منابع:

احسن الودیعه، 85/1؛ الاعلام، 114/7؛ اعیان الشیعة، 145/10؛ الذریعة، 49/1؛ ریحانة الادب، 455/4؛ شخصیت شیخ انصاری، 314؛ فوائد الرضویه، 674؛ مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، 475؛ معجم رجال الفکر و الادب فی النجف، 349؛ معجم المؤلفین، 26/13؛ معجم المؤلفین العراقیین، کورکیس عواد، 247/3؛ مستدرک الوسائل، 400/3؛ هدیة العارفین، 485/2؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 390/6؛ دائرةالمعارف الاسلامیة الشیعیه، 265/5؛ مفسران شیعة، 176.
لؤلؤة البحرین، اثر شیخ محسن (م ح 1300 ق) فرزند شیخ محمد رفیع رشتی قزوینی متخلص به عاصی، از علما و فقهای حوزه‌ی قزوین. این تفسیر در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی و استدلالی شامل بخشی از قرآن کریم می‌باشد مؤلف این اثر را به تفسیر آیةالکرسی و سورة القدر اختصاص داده و با بهره‌گیری از روایات و احادیث خاندان عصمت و نبوت (علیهم‌السلام) به تفسیر و تأویل آیات پرداخته است. اهداء کتاب به ناصرالدین شاه قاجار است. نسخه‌ی عصر مؤلف نزد کاتب این سطور در قزوین موجود می‌باشد.
شیخ محسن قزوینی تفسیر دیگری به نام مستطرفات المقال فی تفسیر سورة الزلزال، در یک مجلد به زبان عربی و به شیوه‌ی کلامی و استدلالی دارد که در آن سوره‌ی الزلزال را با رعایت نکات ادبی و فلسفی به درخواست عده‌ای از فضلا تألیف نموده است. در مقدمه‌ی آن می‌گوید که این رساله بعد از 123 رساله‌ی تألیف شده‌ی او در 1267 ق در قریه‌ی ابراهیم‌آباد قزوین خاتمه یافته است. نسخه‌ی اصل این تفسیر به خط مؤلف در کتابخانه‌ی آیةالله مرعشی (شماره‌ی 2695) محفوظ است.

منابع:

الذریعة، 378/18؛ فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه‌ی آیةالله مرعشی قم، 241/7؛ معجم الدراسات القرآنیة عند الشیعة الامامیة، 254.
مفصل البیان فی علم القرآن، از شیخ ملا آقا محمد (1225-1300 ق) معروف به تهرانی ساوجبلاغی، حکیم متأله از علمای عصر خویش. تفسیر مورد بحث ترجمه و شرح مفصل فارسی است در ده مجلد بر تفسیر مجمع البیان لعلوم القرآن ابوعلی طبرسی (م 548 ق) که مفسر هنگام ترجمه‌ی فارسی اضافاتی به آن الحاق نموده است. وی در مقدمه می‌گوید: در ثلث آخر عمر چنان میل قلبی بهم رسانیدم که این کتاب مبارک میمون را که موسوم است به مجمع البیان در تفسیر کلام ملک علام که شیخ المشایخ طبرسی (رحمه الله) بعربی تفسیر نموده بوده که افصح و ابلغ تفاسیر است از بابت نزول و نظم و قرائت و لغت و اعراب و معنی جامع بود به لغت پارسی شرح نمایم بلکه بعضی از عوام‌الناس‌اند از لغت عربی عاری‌اند فی الجمله تمتعی بردارند... به تاریخ 1294 از اول تا جزو شانزدهم آن را به قدر القوة شرح پارسی نوشتم و از سوره‌ی یس تا خاتمه‌ی قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ امید از حضرت... و این کتاب موسوم نمودم به مُفصل البیان فی علم القرآن... تم فی غرة شهر جمادی الثانی سنة 1294. سه مجلد اصل به خط مؤلف از مخطوطات اهدائی آقای مشکاة به دانشگاه تهران به شماره‌ی 39 و 40 و 41 موجود است.

منابع:

الذریعة، 370/21؛ فهرست اهدائی مشکوة به کتابخانه‌ی دانشگاه تهران، 219/1؛ طبقات اعلام الشیعة، 151/1؛ معجم الدراسات القرآنیه، 284؛ معجم المؤلفین، 303/2؛ فهرست نسخه‌های خطی فارسی، 60/1.
تفسیر بهائی، اثر مولوی بهاءالدین هندی (زنده ح 301 ق)، از علمای شیعه در هندوستان. تفسیر مورد بحث در دو مجلد به زبان فارسی و عربی به شیوه‌ی کلامی و روائی شامل تمام قرآن کریم از سوره‌ی الحمد لغایت سوره‌ی الناس. مؤلف در این اثر پس از ذکر آیه و ترجمه‌ی فارسی به سبک کلامی و استدلالی و با بهره از روایات و احادیث خاندان عصمت و نبوت (علیهم‌السلام) به تفسیر و تأویل آیه می‌پردازد و مجلد اول که شامل تفسیر نصف قرآن است در حاشیه‌ی مجلد اول تفسیر لوامع التنزیل به سال 1301 ق در هندوستان طبع گردیده است.

منابع:

الذریعة، 265/4؛ معجم الدراسات القرآنیة عندالشیعة الامامیه، 80.
توشیح التفسیر فی قواعد التفسیر و التأویل، اثر میرزا محمد (1234-1302 ق) فرزند سلیمان معروف به تنکابنی و صاحب قصص العلماء، از علمای مطلع امامیه (تنکابنی میرزا محمد). تفسیر مورد بحث در دو مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی و استدلالی شامل بخشی از قرآن کریم. مؤلف در مقدمه‌ی خویش می‌نویسد غرض از تألیف این تفسیر نگاشتن تفسیر خالی نبود و می‌خواهم اثبات نمایم علم حاصل از سخنان باری تعالی که در قرآن کریم آمده است یک معجزه از معجزات خاتم الاانبیاء محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌باشد لذا مجلد اول را اختصاص دادم به قواعد تفسیر. و مجلد دوم: شامل تفسیر سوره‌ی الحمد و سی آیه از سوره‌ی بقره می‌باشد. این تفسیر در چاپخانه‌ی سیدالشهداء (علیه‌السلام) به سال 1411 ق در قم طبع گردیده است.
مؤلف دارای مجموعه‌ای از مجلدات و رسائل متعدد در تفسیر و علوم قرآن کریم است از جمله‌ی آن‌ها: تفسیر تنکابنی در هشتادا هزار بیت که شامل بخشی از قرآن است، و تفسیر آیه‌ی الامانة: إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّماوَاتِ...؛ آیه‌ی 72 از سوره‌ی الاحزاب؛ آیه‌ی 96 سوره‌ی آل عمران: إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ...؛ آیه‌ی 16 سوره آل عمران: شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لاَ إِلهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلاَئِكَةُ...؛ تفسیر سوره‌ی الاعلی؛ سوره‌ی الضُحی در هزار بیت؛ سوره‌ی الفیل در هزار بیت، و سه تفسیر بر سوره‌ی القدر: یکی در هزار بیت و دومی مفصلاً در دو هزار بیت و سوم در سه هزار بیت، که به نام فرهاد میرزا معتمدالدوله تألیف نموده است؛ تفسیر سوره‌ی النصر در هزار بیت و غیره.

منابع:

الذریعة، 4 / تحت عناوین فوق؛ مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، 434؛ معجم رجال الفکر، 93؛ هدیة العارفین، 392/2.&&
الرق المنشور و لوامع الظهور فی تفسیر آیة النور، اثر سید حسین (م 1307 ق) فرزند سید مرتضی طباطبائی یزدی، از متکلمین شیعه و خطباء بلندآوازه در کشورهای اسلامی از هندوستان و ایران و عراق. تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی شامل آیة النور. مؤلف در این اثر با بهره از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) به تفسیر و تأویل آیه‌ی نور پرداخته و آن را بر هیجده لمعة ترتیب داده است. این کتاب در 1300 ق در تبریز طبع گردیده است.

منابع:

الذریعة، 246/11؛ 334/4؛ 368/18؛ معجم الدراسات القرآنیه، 169؛ نقباء البشر، 656/2.
تفسیر اصفهانی، از شیخ محمد حسین (1266-1308 ق) فرزند شیخ محمد باقر ایوانکیفی اصفهانی، از علماء و مدرسین حوزه‌ی نجف اشرف. تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی حکمی شامل بخش از قرآن کریم از آغاز قرآن سوره‌ی الحمد لغایت آیه‌ی 23 سوره‌ی بقره می‌باشد. مؤلف با مشرب حکمی و اصولی و بهره از روایات ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) به تفسیر و تأویل آیات پرداخته است. شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعه و طبقات اعلام الشیعه در وصف این تفسیر می‌نویسد مشحون به تحقیقات است چنانچه به اتمام می‌رسید جامع علوم قرآن بود. این تفسیر با مقدمه‌ی برادرش حاج آقا نورالله ابتدا در 1313 ق و سپس در 1317 ق در تهران طبع گردیده است.

منابع:

الذریعة، 271/4، معجم رجال الفکر، 36؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 706/2؛ نقباء البشر، 539/2.
کشف التنزیل فی التفسیر و التاویل، از سید محمد (م ح 1310 ق) فرزند سید عبدالغفار رضوی کاشانی، از علما و فقیه اصولی. تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی و ادبی شامل تمام قرآن کریم از سوره‌ی الحمد لغایت سوره‌ی الناس است که با بهره از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) و اقوال مفسرین متقدمین شیعه آیات قرآن را تأویل نموده است. حفید وی سید حسین (م 1385 ق) در کتاب خود (العندبیل) فی التمییز بین الصحیح و العلیل به شرح حال مؤلف پرداخته و این تفسیر را از مؤلفات او نام برده است. نسخه‌ی اصلی به خط مؤلف نزد حفید وی سید محمد رضوی کاشانی صاحب تفسیر بهجة التنزیل فی التفسیر و التاویل موجود است. (بهجة التنزیل) موجود است.

منابع:

الذریعه، 24/18؛ معجم الدراسات القرآنیه، 244؛ نقباء البشر، 669/4.
احسن القصص، از علی محمد (1260-1312 ق) فرزند سید محمد بن سید دلدار علی نقوی لکنهوی معروف به تاج العلماء، از ائمه‌ی فتوی و تقلید در هندوستان و از علما و مفسرین شیعه. تفسیر مورد بحث عربی و در شرح و بیان سوره‌ی یوسف است که مفسر با مذاق حکمی و کلامی خویش به شیوه‌ای دلپذیر به شرح و تأویل و تفسیر آیات سوره‌ی یوسف پرداخته است این کتاب در هندوستان به سال 1305 ق چاپ شده است.
از تاج العلماء دو تفسیر دیگر یاد کرده‌اند: 1) انوارالانظار، در شرح و تفسیر سوره‌ی نور؛ 2) ترجمة القرآن، در دو مجلد ترجمه‌ی قرآن به زبان اردو که در هندوستان چاپ و منتشر گردیده است.

منابع:

احسن الودیعة، 201/1؛ اعیان الشیعة، 310/8؛ الذریعة، 288/1، 345/4؛ مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، 342؛ معجم الدراسات القرآنیه، 12؛ مفسران شیعة، 200؛ نقباءالبشر، 1624/4؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، خانبابامشار، 596/4.
کنز التفاسیر فی تفسیر المفردات القرآنیة، اثر شیخ علی (1242-1315 ق) فرزند مولی شیخ جعفر استرآبادی حائری تهرانی معروف به شریعتمدار، از علمای امامیه و حکیم متأله. تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی و ادبی شامل بخشی از قرآن کریم است. مؤلف در این اثر خود به تفسیر مفردات و کلمات غریب و متشابه و مشکلات به سبک ادبی و نحوی پرداخته است.
شریعتمدار استرآبادی آثار دیگری بدین شرح دارد: 1) نثر الدرر الایتام، در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی استدلالی و روائی شامل تفسیر بخشی از قرآن است. مؤلف در این اثر خود آیات احکام قرآن را گردآوری نموده است و به ترتیب کتب فقهیه از طهارت لغایت دیات با بهره از روایات و احادیث خاندان عصمت (علیهم‌السلام) به شرح و بسط پرداخته است؛ 2) الدرر الایتام: در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی استدلالی و روائی تلخیصی است از کتاب نثرالدرر الایتام؛ 3) دررالاحکام، این تفسیر ضمن پانزده کتاب دیگر می‌باشد که هر یک از آن‌ها اختصاص به یک علم از علوم است. کتاب اول در نحو و کتاب دهم در علم تفسیر و مؤلف بحث خویش را به کلیات علم تفسیر و قرآن مجید اختصاص داده و کلمات متشابه و غریب را تقسیر نموده است. کتاب یازدهم در تجوید و نحو قرآن می‌باشد؛ 4) تجوید التنزیل فی علم الترتیل، در یک مجلد شامل بخشی از قران کریم می‌باشد. مؤلف اثر خویش را به علم ترتیل و قراءآت قرآن مجید اختصاص داده و نیز گاهی به نحو و اعراب بعضی از کلمات می‌پردازد. نسخه‌ی اصلی آثار فوق که برشمردیم در تهران نزد احفاد شریعتمدار محفوظ است.

منابع:

الذریعة، تحت عناوین فوق، ریحانة الادب، 210/3؛ معجم الدراسات القرآنیة، 157؛ مفسران شیعه، 183؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 161/4.
تفسیر صفی علیشاه، اثر حاج میرزا حسن (1251-1316 ق) فرزند محمد باقر اصفهانی معروف به صفی علیشاه، از اقطاب سلسله‌ی نعمت اللهی و سرسلسله‌ی صفی علیشاهی. تفسیر مورد بحث در دو مجلد به زبان فارسی و شیوه‌ی عرفانی و ادبی شامل تمام قرآن در بحر رمل مسدس بر وزن مثنوی مولوی است. مؤلف در تاریخ نظم آن چنین سروده است:

تاریخ من ارطلب کنی خود گویم *** تفسیر صفی هادی گمراهانم (1307 ق)

این تفسیر را نزد صوفیان و عارفان پایگاهی است و در محافل و خانقاه‌های خویش آن را می‌خوانند و بسیار از ابیات آن را از بر می‌کنند. این تفسیر نخست در 1308 ق در تهران در دو مجلد طبع گردید سپس در سالهای 1317 و 1318 و 1324 ق تجدید چاپ شده است.
صفی علیشاه تفسیر دیگری به نام تفسیر سوره‌ی یوسف تألیف نموده است. و آن را در یک مجلد به زبان فارسی به شیوه‌ی عرفانی و بر مذاق اهل تصوف نثراً تفسیر و تأویل نموده که در 1320 ق در تهران چاپ سنگی گردیده است.

منابع:

الذریعة، 279/4؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 517/2؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی، 1395/1؛ مفسران شیعه، 186؛ تفسیر و تفاسیر جدید، 179.
تفسیر صالحی، اثر شیخ محمد علی صالحی (م 1319 ق) فرزند شیخ محمد صالح برغانی قزوینی، از علما و متکلمین امامیه و اساتید فقه و اصول حوزه‌ی قزوین. تفسیر مورد بحث شامل مجموعه‌ای از رسائل به زبان عربی و فارسی، در بخشی از قرآن کریم است. مؤلف در این اثر بعضی از آیات و سوره‌های مورد نظر خود را عنوان کرده سپس با مشرب ملایم متشرعه به رد شیخیه و بابیه پرداخته و اعتقادات خود را به سبک کلامی و فلسفی با بهره از روایات خاندان عصمت و طهارت (علیهم‌السلام) بیان کرده است. این تفسیر از جمله‌ی تفسیرهایی است که مشاجرات و برخوردهای عقائد تند قرن سیزدهم هجری را منعکس می‌کند و تاریخ تألیف آنها از 1263 ق لغایت 1266 ق می‌باشد. از جمله سوره‌هایی که مؤلف عنوان کرده است: سوره‌ی الحمد، سوره‌ی الاخلاص، سوره‌ی الاعلی، سوره‌ی الرحمن، سوره‌ی القدر و غیره و از جمله آیاتی که در رد شیخیه و بابیه عنوان کرده آیه‌ی: فَلَمَّا رَأى الْقَمَرَ بَازِغاً قَالَ هذَا رَبِّی... است. این تفسیر به فارسی و در رد سید علیمحمد باب است که صریح اقوال او را با روایات و به سبک استدلالی رد کرده است و نیز تفسیر آیه‌ی مودة از سوره‌ی شوری: قُل لاَ أَسْأَلُكُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَى و تفسیر آیه‌ی نور: اللَّهُ نُورُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ... و غیره. این مجموعه از مخطوطات موقوفه‌ی پدرش شیخ محمد صالح برغانی حائری در کربلا موجود است.

منبع:

مقدمه‌ی موسوعة البرغانی فی فقه الشیعه، 52/1.
النص الجلی فی امامة مولانا علی، مفسر شیخ ملاحسین (م 1320 ق) فرزند باقر بروجردی، از علمای عصر خود (بروجردی، حسین). این تفسیر در شرح و بیان چهل آیه از قرآن کریم که در شأن حضرت علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) نازل گردیده است و مؤلف پس از استخراج آیات مذکور به شرح و بیان ادله‌ی وارده بر تنصیص امامت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) با اسانید فریقین سنی و شیعه مبادرت کرده و آن را بر یک مقدمه و چهل آیه منظم کرد که توسط فرزندش نورالدین بروجردی در 1320 ق در 300 صفحه در تهران و مجدداً در سال 1330 ق توسط چاپخانه‌ی میرزا عباس تجدید چاپ و انتشار یافت.

منابع:

تاریخ بروجرد، 489/2؛ الذریعة، تحت عناوین ذکر شده است؛ الکرام البررة، 380/1؛ الماثر و الآثار، 173؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، خانبابامشار، 706/2؛ معجم الدراسات القرآنیة، 303؛ مفسران شیعه، 201.
اسرار التنزیل، از شیخ مولی حسین (م 1320 ق) فرزند باقر بروجردی، از علما و فقهای متأله.
مولی حسین بروجردی سه تفسیر تألیف نموده است بدین شرح: 1) تفسیر کبیر بروجردی، در چند مجلد به زبان عربی از تمام قرآن به شیوه‌ی کلامی و با بهره از احادیث ائمه‌ی اطهار (علیه‌السلام)؛ 2) اسرار التنزیل، که تلخیصی است از تفسیر کبیر یاد شده؛ 3) النص الجلی فی امامة علی (علیه‌السلام)، که در 1320 ق در تهران به چاپ رسیده است.

منابع:

تاریخ بروجرد، 489/2؛ الذریعة، 43/2؛ الکرام البررة، 380/1؛ الماثر و الآثار، 173؛ معجم الدراسات القرآنیة، 16؛ مفسران شیعه، 201؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، خانبابامشار، 706/2.
تفسیر آیه‌ی نور، اثر شیخ هادی تهرانی (1253-1321 ق) فرزند محمدامین تهرانی نجفی، از علما و ائمه‌ی فتوی که صاحب آراء فلسفی خاص بود. این تفسیر در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی حکمی اختصاص به تفسیر آیه‌ی 35 سوره‌ی نور اللَّهُ نُورُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ... یافته است. در تهران در 1319 ق چاپ سنگی گردیده است.

منابع:

احسن الودیعه، 166/1؛ اعیان الشیعة، 233/10؛ الذریعة، 334/4؛ تفسیر و تفاسیر جدید، 174؛ الاعلام، 127/7؛ معجم رجال الفکر، 295؛ معجم المؤلفین، 84/12؛ مفسران شیعه، 195؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 709/6.
آیات الائمه، از سید محمدعلی (م 1321 ق) فرزند سید مهدی حسینی تهرانی لاریجانی نیاکی معروف به تیرفروش، حکیم متأله، از علمای تهران. این تفسیر به زبان فارسی در یک مجلد، در شرح و بیان و تأویل آیات قرآنی که مربوط به امامت و ولایت و فضائل امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) و ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) و خاندان عصمت و طهارت می‌باشد. و از طریق روایات و کلام به بحث پرداخته است. این کتاب در 1316 ق در تهران در 1342 صفحه چاپ سنگی گردیده است.

منابع:

الذریعة، 40/1؛ الماثر و آثار، 159؛ معجم الدراسات القرآنیة، 5؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، خانبابا مشار، 424/4؛ نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، 1544/4؛ مفسران شیعة، 183.
توضیح الآیات، از مولی محمدتقی (1226-1321 ق) فرزند محمد حسین کاشانی تهرانی، از علمای شیعه و فقیه محقق. این تفسیر در بیان و شرح بعضی از آیات قرآن کریم است که بعضی از مؤمنین از مؤلف تفسیر آن را درخواست نموده‌اند. و همچنین مفسر آیه‌ی: رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَرَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ را با بهره از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) تفسیر و تأویل نموده است. این کتاب در 1297 و 1301 ق در تهران به چاپ رسیده است.
مولی محمدتقی کاشانی تفسیر دیگری به نام ایضاح المشتبهات به شیوه‌ی نحوی و ادبی در مشکلات و متشابهات آیات قرآن تألیف نموده است و هر دو کتاب به زبان فارسی می‌باشد.

منابع:

الاعلام، 63/6؛ اعیان الشیعة، 193/9؛ الذریعة، 289/4؛ معجم الدراسات القرآنیه، 116؛ معجم رجال الفکر و الادب فی النجف خلال الف عام، 361؛ مفسران شیعة، 199؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، خانبابا مشار، 212/2؛ نقباء البشر، 253/1؛ هدیة العارفین، 392/2؛ المأثر و الآثار، 170؛ فوائد الرضویه، 437.
تفسیر القرآن الحکیم، اثر میرمحمد کریم (زنده 1322 ق) فرزند میر جعفر علوی حسینی موسوی، از علما و مفسرین امامیه. این تفسیر در سه مجلد به زبان عربی و به شیوه‌ی استدلالی شامل تمامی قرآن کریم از آغاز لغایت انجام آن است. مؤلف پس از ذکر آیه به تفسیر و تأویل می‌پردازد. مؤلف از منابع تفسیری مانند: مجمع البیان، کشاف زمخشری، تفسیر کبیر فخر رازی، انوار التنزیل بیضاوی و لباب التأویل فی معانی التنزیل بهره گرفته است. مؤلف روش خویش را در مقدمه چنین می‌نویسد... ضمناً ذیل هر یک از آیات خلاصه و تأویل آن را اضافه کردم تا فهم مقصود برای نوآموزان آسانتر شده و تأویلات ناروای دیگر را بتوانند در برابر آیات شخصاً بسنجند. این تفسیر توسط آقای صادق نویری به فارسی ترجمه و در سه مجلد به چاپ رسیده است.

منبع:

تفسیر القرآن الحکیم علوی.
برهان البیان، از سید ابوالقاسم (1249-1324 ق) فرزند حسین بن نقی رضوی لاهوری، از متکلمین و علمای امامیه در هندوستان. در این تفسیر مؤلف به شرح و تأویل آیه‌ی استخلاف از سوره‌ی نور پرداخته و نیز بحث خویش را اختصاص به خلافت و امامت امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) به استناد آیات قرآن داده است شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعة آن را به زبان اردو دانسته و می‌نویسد در هندوستان به چاپ رسیده است. خانبابا مشار در کتاب مؤلفین کتب چاپی آن را به عربی ضبط کرده است.
سید ابوالقاسم رضوی لاهوری مؤلف کتاب دیگری به نام لوامع التنزیل و سواطع التأویل است و آن به زبان فارسی در 30 جلد و هر جلد برای یک جزء از قرآن به شیوه‌ی کلامی و با بهره از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) تأویل شده است و تا جلد 16 در لاهور چاپ گردیده است.

منابع:

تذکرة بی‌بها فی تاریخ العلماء، 39؛ تذکره‌ی علمای امامیه‌ی پاکستان، 16؛ الذریعة، 94/3؛ مشاهیر کشمیر، 108؛ معجم الدراسات القرآنیة، 41؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، خانبابا مشار، 252/1؛ نقباء البشر، 66/1.
جلاء الضمیر فی حل مشکلات آیة التطهیر، اثر شیخ محمد علی بحرانی (م ح 1325 ق) از احفاد شیخ یوسف بحرانی صاحب حدائق الطرائق، از علمای اخباریه و فقیه محدث. این تفسیر در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی روائی شامل آیه‌ی تطهیر است. مؤلف در این اثر به تفسیر آیه‌ی 33 سوره‌ی احزاب: إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً با مشرب اخباری خود و بهره از روایات و احادیث خاندان عصمت و طهارت (علیهم‌السلام) به تفسیر و تأویل آیه پرداخته است و نیز از کتاب سلاسل الحدید جدش شیخ یوسف بحرانی نقل می‌کند. این تفسیر در 1325 ق در بمبئی طبع گردیده است.

منابع:

الذریعة، 124/5؛ معجم الدراسات القرآنیة عند الشیعة الامامیة، 124؛ نقباء البشر، 1355/4.
جواهر الایمان فی ترجمة تفسیر القرآن، اثر شیخ محمد باقر (م ح 1326 ق) فرزند حاج اسماعیل تاجر سیرجانی، معروف به سلطان العلماء، از علمای امامیه و جامع علوم و فنون اسلامی. تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان فارسی و شیوه روائی ترجمه‌ای است از تفسیر امام حسن عسکری (علیه‌السلام) به فارسی و در 1320 ق در بمبئی چاپ سنگی گردیده است.

منابع:

الذریعة، 264/5؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 14/2؛ نقباء البشر، 187/1.
ناسخ التفاسیر و ناصر النحاریر، اثر شیخ علی اکبر (1270-1326 ق) فرزند میرزا شیر محمد همدانی، عالم مجتهد ملقب به صدر الاسلام. این تفسیر در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی لغوی شامل تمام قرآن کریم است. مؤلف کلمات قرآن را به ترتیب حروف الفبائی آورده به تفسیر کلمات قرآن پرداخته است. در مقدمه‌ی خود می‌نویسد تمام منابع وی از کتب شیعه است و از تفاسیر سنی نقل نمی‌کند سپس حدود بیست کتاب را که از آنها بهره‌گیری نموده و از مآخذ وی می‌باشد نام می‌برد. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف (شماره 2469) در کتابخانه‌ی دانشگاه تهران موجود است.

منابع:

الذریعة، 5/24؛ اعیان الشیعة، 171/8؛ معجم رجال الفکر، 466؛ معجم الدراسات القرآنیة، 299؛ معجم المؤلفین، 40/7.
روضة الامثال، از مولی احمد (1327 ق) فرزند عبدالله کوزکنانی تبریزی نجفی، از فقها و محققین شیعی. مؤلف آیات امثال قرآن کریم را استخراج کرده و به تفسیر و تأویل آن‌ها پرداخته و در مقدمه‌ی گفتار خود شعب بلاغت و فائدة تمثیل را مورد توجه قرار داده و سپس به تفسیر آیات مورد نظر خویش پرداخته است این کتاب در 1325 ق به چاپ رسیده است.

منابع:

آثار الحجة، 110/1؛ الذریعة، 347/2، 288/11؛ معجم رجال الفکر و الادب فی النجف، 382؛ نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، 109/1.
تأویل الآیات الباهرة فی فضائل العترة الطاهرة، اثر شیخ محمدتقی (1262-1332 ق) معروف به آقا نجفی اصفهانی و مسجد شاهی فرزند شیخ محمدباقر ایوانکیفی تهرانی، از علما و ائمه‌ی فتوی و تقلید در اصفهان. تأویل الآیات در یک مجلد به زبان فارسی و شیوه‌ی کلامی و روائی شامل بخشی از قرآن کریم است مؤلف آیات قرآن را که در فضائل و شأن حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) و خاندان عصمت و طهارت (علیهم‌السلام) نازل گردیده گردآوری نموده و با بهره از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) به تفسیر و تأویل می‌پردازد. این تفسیر در 1291 ق در تهران به قطع وزیری چاپ سنگی گردیده است.
آقا نجفی اصفهانی دو تفسیر دیگر بدین شرح دارد؛ 1) اسرار الآیات، در یک جلد به زبان فارسی و شیوه‌ی کلامی و ادبی شامل بخشی از آیات قرآن؛ 2) خواص الآیات، شرح و ترجمه‌ی الدرالنظیم فی خواص القرآن العظیم، در یک جلد به زبان فارسی و به شیوه‌ی کلامی شامل تفسیر تمام قرآن به ترتیب سوره‌ها در ترجمه و شرح تفسیر الدرالنظیم ابوالسعادات یافعی تمیمی است. اگرچه مؤلف صریحاً بیان نکرده است که ترجمه‌ی تفسیر یافعی است ولی اشاره می‌کند که آن چه را درین کتاب یاد می‌کند منقول از کتب اهل عرفان و خواص سوره‌ها برحسب ترتیب الدرالنظیم یافعی است. این کتاب در 1299 ق در بمبئی چاپ شده است.

منابع:

اعیان الشیعه، 196/9؛ تذکرة القبور یا دانشمندان اصفهان، 16؛ الذریعة، 38/2؛ 303/3، 270/7؛ فوائد الرضویه، 438؛ شخصیت شیخ انصاری، 361؛ المآثر و الآثار، 161؛ مکارم الآثار، 1009/3؛ معجم الدراسات القرآنیة، 49؛ معجم رجال الفکر، 295؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 198/2؛ نقباء البشر، 247/1.
ضیاء التفاسیر، اثر سید امیر محمد صادق (م 1333 ق) فرزند امیر ابوالقاسم خوانساری موسوی، از علما و محدثین شیعه. تفسیر مورد بحث در یک مجلد بزرگ به زبان فارسی و شیوه‌ی روائی و استدلالی شامل تمامی قرآن کریم از آغاز لغایت انجام آن می‌باشد. مؤلف پس از ذکر هر آیه، ترجمه‌ی مختصر فارسی آن را آورده سپس با بهره از روایات و احادیث ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) به تفسیر و تأویل می‌پردازد. این تفسیر در 1299 ق در تهران به قطع رحلی چاپ سنگی گردیده است.

منابع:

الذریعة، 278/4؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی، 3424/3؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 503/3.
ترجمة القرآن فی شرایط الایمان، از سید محمد تقی (1265-1333 ق) فرزند سید میررضا حسینی قزوینی معروف به تقوی، از ائمه‌ی فتوی و تقلید و فقهای عصر خویش (تقوی، سید محمد تقی). این تفسیر فارسی شامل پانصد آیه از آیات قرآن کریم است که مؤلف بر مذاق خود آنها را از قرآن مجید انتخاب نموده است و اکثر آنها در حالات اجتماعی مسلمین و کیفیت معامله‌ی مسلمین با کفار و معاشرت با یکدیگر است. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف نزد فرزند ارشد وی سید جواد تقوی می‌باشد.

منابع:

اعیان الشیعة، 196/9؛ الذریعة، 123/4؛ شجره‌ی اجداد، زندگینامه‌ی احفاد سید محمد تقی، 123؛ مینودر، 191/2؛ نقباء البشر، 256/1؛ شخصیت شیخ انصاری، 360؛ معجم رجال الفکر فی النجف، 350.
آفتاب درخشنده، اثر مؤیدالاسلام میرزا محمد حسن (1287-1335 ق) فرزند میرزا علی جابری اصفهانی، تفسیر مورد بحث به فارسی است و به کلیات قرآن کریم و اثبات معجزات قرآنیه می‌پردازد این اثر در 1302 ش در اصفهان چاپ سنگی گردیده است.

منابع:

الذریعة، 36/1؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، خانبابا مشار، 610/2-612.
نورالهدی، اثر سید عبدالحسین کمونه (1268-1336 ق) فرزند سید علی ثابت آل کمونه نجفی، از علمای نجف اشرف. (آل کمونه). تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی استدلالی شامل آیه‌ی نور. مؤلف این اثر را به تفسیر آیه‌ی نور اختصاص داده و به سبک استدلالی و بهره از روایات و احادیث خاندان عصمت و نبوت (علیهم‌السلام) به تفسیر این آیه پرداخته است. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف در کتابخانه‌ی وی در نجف موجود است.

منابع:

الذریعة، 387/24؛ معجم رجال الفکر فی النجف، 380؛ معجم الدراسات القرانیه، 310؛ نقباء البشر، 1053/3؛ مصفی المقال، 218.
آیات الاحکام فشندی، از شیخ محمد علی مشهور به شیخ حمزه علی (1267-1338 ق) فرزند شیخ محمدتقی فشندی قزوینی، از علما و ائمه‌ی تقلید قزوین. مؤلف، آیات احکام قرآن کریم را که بیش از 300 آیه می‌شود استخراج نموده و به شرح و بیان احکام فقهی مذکور پرداخته و براساس کتب فقهیه ترتیب داده است که آغاز آن از کتاب طهارت و پایان در کتاب قضا و شهادات است. نسخه‌ی خط مؤلف از مخطوطات کتابخانه‌ی کاتب این سطور (عبدالحسین شهیدی صالحی) می‌باشد.

منابع:

مستدرکات اعیان الشیعة، حسن امین، 303/2؛ موسوعة البرغانی فی فقه الشیعة، 21/1؛ مینودر، 343؛ نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، 682/2.
علوم القران، اثر سید محمد هارون (م 1339 ق) حسینی زنجیفوری (= زنگی پوری) هندی، از علمای امامیه در هندوستان. این کتاب به زبان اردوست و مؤلف به تفسیر آیات قرآن کریم که دلالت در علوم و فنون علمیه است اشاره کرده و پس از استخراج آنها از قرآن مبسوطاً تفسیر و تأویل نموده است. این کتاب در هندوستان به چاپ رسیده است.
حسینی زنجیفوری سه کتاب دیگر تألیف کرده است: 1) توحید القرآن، درین کتاب آیات توحید کلیةً از قرآن استخراج و به زبان اردو شرح و تفسیر شده است. این کتاب در هندوستان چاپ شده است؛ 2) امامة القرآن، مؤلف آیات قرآن مربوط به امامت حضرت علی بن ابی‌طالب و ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) را استخراج کرده و به زبان اردو ترجمه و تفسیر نموده است. این کتاب در هندوستان به طبع رسیده است؛ 3) خلاصة التفاسیر، به زبان عربی و خلاصه‌ای از سه کتاب: توحید القرآن، امامة القرآن و علوم القرآن است.

منابع:

الذریعة الی تصانیف الشیعة، 327/15؛ معجم الدراسات القرآنیة عند الشیعة الامامیة، 201.
بوارق القهر فی تفسیر سورة الدهر، اثر شیخ حبیب الله شریف (1262-1340 ق) فرزند شیخ علی کاشانی، از علما و ائمه‌ی فتوی. این تفسیر در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی و استدلالی شامل بخشی از قرآن کریم است. مؤلف این اثر را به سوره‌ی مبارکه‌ی الدهر اختصاص داده است و پس از ذکر آیه، به تفسیر و تأویل آن می‌پردازد.
مؤلف اثرات متعدد دیگری از خود به یادگار گذاشته است که سید جواد شُبّر در کتاب خود ادب الطف و شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعة به تفسیرهای سوره‌ی اخلاص، سوره‌ی فاتحه، سوره‌ی فتح، سوره‌ی اعلی، سوره‌ی کوثر و سوره‌ی ملک اشاره کرده‌اند.

منابع:

ادب الطف او شعراء الحسین (علیه‌السلام)، 46/9؛ الذریعة، 339/4؛ و مستدرکات الذریعة، 109/26؛ مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، 120؛ نقباء البشر، 360/1.
آیات النازلة فی شأن علی (علیه‌السلام)، اثر سید عبدالحسین (1264-1324 ق) فرزند سید عبدالله موسوی لاری، از علمای فارس. این تفسیر در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی و روائی شامل آیاتی از قران که در فضائل و شأن حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب و خاندان عصمت و نبوت (علیهم‌السلام) نازل گشته است. مؤلف با بهره از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) و منابع کهن به تفسیر و تأویل آنها پرداخته است. این کتاب در 1319 ق در شیراز چاپ سنگی شده است.
سید عبدالحسین چهار اثر دیگر تألیف نموده است بدین شرح: 1) الآیات النازلة فی ذم الظلم و الجور یا تفسیر آیات الظالمین، در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی شامل بیش از چهارصد آیه از قرآن که در ذم ظلم و جور و غاصبین حقوق آل محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل گردیده است. مؤلف با بهره از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) و منابع دیگر آنها را تفسیر و تأویل نموده است. این تفسیر در 1314 ق چاپ سنگی شده است؛ 2) التنزیل فی بعض المتشابهات، در یک مجلد به زبان عربی که در آن آیات متشابهات قرآن را گردآوری نموده سپس به تفسیر و تأویل آنها به سبک لغوی و ادبی با بهره از روایات و احادیث ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) پرداخته است. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف نزد فرزندش سید علی معروف به آیةاللاهی در لار موجود است؛ 3) المحکم و المتشابه، در یک مجلد به زبان عربی و به شیوه‌ی ادبی که مؤلف در آن آیات محکم و متشابه را از قرآن مجید گردآوری نموده سپس به سبک ادبی و کلامی و با بهره از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) و منابع متقدمین به تفسیر و تأویل آنها پرداخته است. اصل به خط مؤلف نزد فرزندش در لار موجود است؛ 4) قراءة اهل البیت (علیهم‌السلام)، در یک مجلد به زبان عربی و شیوه ادبی مؤلف در این اثر قراآت قرآن را که از طریق ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) رسیده است با اشاره به نحو و لغت شرح و بیان نموده است. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف نزد فرزندش در لار موجود است.

منابع:

دانشمندان و سخن‌سرایان فارسی، 578/3؛ الذریعه، 48/1؛ معارف الرجال، 37/2؛ معجم الدراسات القرانیه، 8؛ معجم رجال الفکر فی النجف، 388؛ مفسران شیعه، 200؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 751/3؛ نقباء البشر، 1048/3.
الجمان الحسان فی احکام القرآن، اثر سید محمود (متولد 1345 ق) فرزند سید مهدی دهسرخی اصفهانی، از علما و اصولیین امامیه. تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربی شامل بخشی از قرآن کریم است. مؤلف آیات احکام را جمع کرده سپس با بهره از روایات ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) به سبک استدلالی به بحث فقهی آیات پرداخته است. این تفسیر ابتدا در تهران در 1378 ق چاپ سنگی گردیده سپس در نجف تجدید طبع شده است.

منابع:

معجم الدراسات القرآنیة عندالشیعة الامامیة، 124؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 32/6.
البیان فی تفسیر بعض سورالقرآن، از سید عبدعلی معروف به سید ابوتراب (1217-1346 ق) فرزند سید ابوالقاسم موسوی خوانساری نجفی، از ائمه‌ی فتوی و تقلید و مدرسین حوزه علمیه‌ی نجف. مؤلف با انتخاب بعضی از سوره‌های قرآن کریم و بهره از روایات خاندان عصمت و نبوت (علیهم‌السلام) به تفسیر آیات سوره‌های مذکور پرداخته است. نسخه‌ی اصلی به خط مؤلف را شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتابخانه‌ی مفسر در نجف اشرف مشاهده نموده است.
سید عبدعلی کتاب دیگری به نام لب الالباب فی تفسیر احکام الکتاب دارد که آیات الاحکام را از قرآن استخراج کرده و آنها را با بهره‌گیری از روایات و احادیث اهل بیت (علیهم‌السلام) و به ترتیب کتب فقهیه - از طهارت تا دیات - مرتب کرده و بحث و تفسیر نموده است. نسخه‌ی آن به خط مؤلف در کتابخانه‌ی وی در نجف دیده شده است.

منابع:

احسن الودیعه، 3/2؛ اعیان الشیعة، 29/8؛ الذریعة، 172/3؛ ریحانة الادب، 187/3؛ مصفی المقال، 24؛ معجم الدراسات القرآنیة، 44؛ معجم رجال الفکر و الادب فی النجف، 172؛ مفسران شیعه، 199؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، خانبابا مشار، 122/1؛ نقباء البشر، 27/1.
آیات الحجة و الرجعة، اثر شیخ محمدعلی (زنده در 1350 ق) فرزند شیخ حسن علی همدانی حائری، از محققین و فقیه اصولی. این تفسیر به دو مسأله‌ی حجت و رجعت اختصاص داده شده است که مؤلف 313 آیه از قرآن کریم به تعداد اصحاب و انصار حضرت حجت بن الحسن (عجل الله تعالی فرجه الشریف) هنگام ظهور وی و همچنین به عدد اصحاب حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) در جنگ بدر را شرح و تفسیر کرده و به همان ترتیب سوره‌ها و آیات در قرآن تنظیم نموده سپس با بیان وافی و رسا و ذکر نکات دقیق و تحقیقات ظریف و بهره از روایات ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) به بیان آیات مذکور پرداخته است و دارای فهرست منظمی است که محل آیه و سوره‌ای را که در آن کلمه‌ی حضرت حجت (عجل الله تعالی فرجه الشریف) تأویل گردیده معین می‌دارد.

منابع:

الذریعة الی تصانیف الشیعة، 47/1؛ معجم الدراسات القرآنیة عندالشیعة الامامیة، 6؛ مفسران شیعه، 183.
کشف الحجاب عن وجوه اعجاز بعض آیات الکتاب، اثر شیخ مصطفی (زنده 1350 ق) فرزند شیخ مرتضی خوئی، از علمای معاصرین. تفسیر مورد بحث شامل بعضی از آیات قرآن که مورد ایراد واقع شده می‌باشد. مؤلف آن را در رد اعترافات و اشکالات به شیوه‌ی کلامی و به زبان عربی در یک مجلد تدوین نموده است. این کتاب در 1366 ق در مشهد چاپ شده است.

منابع:

الذریعة، 25/18؛ معجم الدراسات القرآنیة، 245؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 238/6.
تفسیر کاشانی، از شیخ سلیمان (م ب 1350 ق) فرزند ابوالقاسم کاشانی، عالم فقیه. تفسیر مورد بحث به زبان عربی و فارسی است. مؤلف پس از ذکر قطعه‌ای از آیات قرآن کریم با ترجمه و تفسیر اجمالی به فارسی آیات مذکور را به عربی تفسیر می‌نماید و نیز تحت عنوان فصل فی التفسیر و التنزیل، فصل فی بیان الالفاظ، فصل فی خواص الایات، آن را مرتب نموده و با بهره از روایات و احادیث خاندان عصمت (علیهم‌السلام) از تفاسیر دیگر نیز گاهی نقل می‌کند: جلد اول از آغاز قرآن تا سوره‌ی اعراف را دربردارد. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف از مخطوطات کتابخانه‌ی آیةالله مرعشی در قم (شماره 6810) محفوظ است.

منبع:

فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه‌ی آیةالله مرعشی قم، 9/18-10.
خلاصة التفاسیر، اثر شیخ محمود تهرانی (زنده 1352 ق) از دانشمندان معاصر. تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان فارسی و شیوه‌ی ادبی شامل تمام قرآن کریم است که بیشتر به ترجمه شباهت دارد. در یک صفحه آیات قرآن را آورده و در مقابل آن ترجمه‌ی فارسی و بعضی توضیحات لازم داده است. این کتاب در 1352 ق به تصحیح مرحوم شعرانی در تهران طبع و منتشر شده است.

منابع:

الذریعة، 220/7؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی، 1903/2؛ معجم الدراسات القرآنیة عندالشیعة الامامیة، 150؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 52/6.
مقتنیات الدرر، اثر سید علی (1270-1353 ق) فرزند سید حسین موسوی لاریجانی حائری مشهور به حائری، از ائمه‌ی فتوی و مفسرین امامیه. تفسیر مورد بحث به زبان عربی و تمامی قرآن کریم در دوازده جلد است. مؤلف پس از ذکر آیه‌ی شریفه‌ی قرآن به تفسیر آیه می‌پردازد و عمده‌ی شرح و بیانات وی مستند به روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) می‌باشد و از تفسیرهای کهن و نقل اقوال ابن عباس بهره گرفته است. این تفسیر در الذریعة سهواً تفسیر فارسی معرفی گردیده است که جلد اول آن در 1337 ش آغاز و جلد دوازدهم یعنی تمامی دوره در 1341 ش توسط دارالکتب الاسلامی از چاپ خارج گشته است. نام کامل آن (مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر) است.
حائری دارای تفسیر دیگری به فارسی است که برای شاگردان خود در تهران بیان نموده و اکنون مخطوط می‌باشد.

منابع:

الذریعة، 35/22؛ معجم الدراسات القرآنیة عندالشیعة الامامیه، 286؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 178/4؛ نقباء البشر، 1422/4.
انوار القرآن، از سید راحت حسین (1297-1355 ق) فرزند سید ظاهر حسین رضوی کوپال پوری هندی؛ از اعیان علمای شیعه. این تفسیر به زبان اردو در چند جلد بزرگ است و قسمتهایی از آن در مجله‌ی الشمس که در هندوستان منتشر می‌شد در 1355 ق به چاپ رسیده است و سبک مفسر کلامی روائی با بهره‌گیری از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) می‌باشد.

منابع:

الذریعه، 438/2؛ معجم الدراسات القرآنیة، 33؛ معجم رجال الفکر و الادب فی النجف، 469؛ نقباء البشر، 716/2.
قاموس غریب القرآن، اثر شیخ میرزا محمد (م 1355 ق) فرزند شیخ میرزا حسین خلیلی تهرانی، از علما و ادبای امامیه (آل خلیلی). این تفسیر در یک مجلد بزرگ به زبان عربی و به شیوه‌ی لغوی و ادبی شامل بخشی از قرآن کریم است. مؤلف اثر خویش را بر حروف الفبائی ترتیب داده و بعد به ترتیب سوره‌های قرآن در سه فصل تنظیم نموده نخست نام سوره را یاد می‌کند و بعد کلمات غریب و الفاظ مشکله‌ی سوره‌ی مذکور را ذکر نموده و مشهورترین تفسیر و معروف‌ترین معانی کلمات را یادآوری می‌کند و نیز در حواشی آن تعلیقات مفید و نفیسی افزوده است. این کتاب را تفسیر کبیر خلیلی نیز می‌نامند.
میرزا محمد خلیل تهرانی اثر دیگری نیز دارد که آن را غریب القرآن یا تفسیر صغیر خلیلی نامیده‌اند. این کتاب تلخیصی است از تفسیر کبیر مفسر که برای سهولت متن مطالب آن را خلاصه کرده است. هر دو تفسیر از نظر صاحب الذریعة گذشته است. نسخه‌ی اصل آن به خط مؤلف در کتابخانه‌ی وی در نجف اشرف موجود می‌باشد.

منابع:

الذریعة، 17/17؛ شعراء الغری، 453/10-464؛ ماضی النجف و حاضرها، 244/2-246؛ معجم رجال الفکر، 166؛ معجم الدراسات القرآنیة عندالشیعة الامامیه، 223.
آیات ظهور، اثر شیخ علیقلی دهخوار قانی (م 1355 ق) از خطباء مشهور آذربایجان، ادیب و شاعر شیعی. تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان فارسی و به شیوه استدلالی و ادبی شامل بخشی از قرآن کریم است. مؤلف در این اثر 110 آیه از آیات قرآن را که در شأن ظهور حضرت حجت بن الحسن (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و رجعت ایشان نازل گردیده است گردآوری نموده سپس با بهره از روایات و احادیث خاندان عصمت و نبوت (علیهم‌السلام) و ذکر اشعار خویش تفسیر و تأویل کرده است. مؤلف این کتاب را که در 1350 ق تدوین نموده در حاشیه‌ی قصیده‌ی غدیریه‌ی خود در 1351 ق به طبع رسانده است.

منابع:

دانشمندان آذربایجان، 281؛ مستدرکات الذریعة، 18/26؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 574/4؛ نقباء البشر، 1617/4.
ناسخ التفاسیر، اثر سید محمد عصار (1266-1356 ق) فرزند سید محمود حسینی لواسانی مشهور به عصار، از علما و افاضل عصر خویش پدر سید کاظم عصار. این تفسیر در سه مجلد به زبان فارسی و به شیوه روائی و استدلالی شامل تمام قرآن کریم است. مؤلف نخست آیه‌ی شریفه را آورده سپس به ترجمه‌ی فارسی آن پرداخته و بعد به تناسب سوره، آیات را یاد می‌کند و با بهره از روایات و احادیث خاندان عصمت و طهارت (علیهم‌السلام) به تفسیر و تأویل آنها مبادرت نموده است. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف (شماره 1560) ثبت دفتر کتابخانه‌ی مرکزی آسان قدس رضوی می‌باشد.

منابع:

الذریعة، 5/24؛ فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس، 574؛ معجم الدراسات القرآنیة عندالشیعة الامامیه، 299؛ مفسران شیعه، 189.
تفسیر کیوان، اثر ملا عباسعلی (1277-1357 ق) فرزند شیخ ملا اسماعیل قزوینی معروف به کیوان، حکیم عارف شیعی. این تفسیر در چهار مجلد به زبان فارسی و به شیوه‌ی کلامی و حکمی شامل تمام قرآن کریم. مؤلف خود در مقدمه‌ی آن می‌نویسد: «استناد و استدلال این تفسیر فقط بر مدلول لفظی آیه است نه به حدیث و خبر اعم از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) یا حدیث به معنی اخص و از ائمه‌ی اثنی عشر (علیهم‌السلام) و نیز این تفسیر نه اینکه بر مبنای تفسیر صافی واصفی و تفسیر برهان است که اکثراً آیات را به اخبار و احادیث ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) و گاهی از حضرت پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و نه براساس حکمت و عرفان مانند تفسیر صدرالمتألهین شیرازی و یا تأویلات محیی‌الدین اعرابی و یا نیشابوری و غیره باشد.» تفسیر کیوان را می‌توان مستدرکی بر تفسیرهای گذشتگان به حساب آورد مگر در وجوه مشترک مانند اعراب و ترکیب جمله‌ها و لغات و لوازم مشترکه که هیچ تفسیر از آن مستثنا نیست و نمی‌توان خالی از آنها باشد. زمان نزول هر یک از مکررات قرآن را کیوان خیلی دور از هم می‌داند و می‌گوید که عیب ندارد و گوینده را از فصاحت و بلاغت نمی‌اندازد که یک مطلبی را که گفته برای قومی دو سال دیگر برای قوم دیگر همان مطلب را به همان عبارت بگوید بلکه بی‌فاصله‌ی دو سال نیز زیرا عوض شدن مخاطب مجوز تکرار لفظی و معنوی است. مؤلف پس از ذکر مقدمه‌ای کوتاه که شامل اقسام هنر مفسرین است به تفسیر بسمله و بعد تفسیر سوره‌ی الحمد پرداخته و نیز بحث خویش را تحت عنوان بیان اول، و بیان دوم تفسیر خویش بیان می‌کند و نیز قسمتی از تفسیرخود را بین الهلالین به عربی یاد کرده است. این تفسیر در تهران از 1310 لغایت 1315 ش در چهار مجلد طبع گردیده است.
ملا عباسعلی کیوان تفسیر دیگری در سه مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی عرفانی و کلامی شامل تمام قرآن کریم دارد که از سوره‌ی الحمد آغاز کرده و به سوره‌ی الناس ختم کرده است. مؤلف این اثر را کتاب ثمرة الحیاة یا میوه‌ی زندگانی در شرح حال خویش ذکر نموده است. نسخه‌ی خط مؤلف نزد احفاد وی موجود است.

منابع:

ثمرة الحیاة یا میوه‌ی زندگانی، 10 و اکثر صفحات؛ مستدرکات الذریعة، 221/26؛ تفسیر کیوان چهار مجلد؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 693/3؛ مینودر، 227/2؛ نقباءالبشر، 1016/3
آیات البینات، از شیخ یوسف (1291-1357 ق) فرزند احمد گیلانی نجفی، از علمای گیلان ادیب و شاعر. تفسیر مورد بحث در بیان و تفسیر شصت آیه از قرآن کریم است که اختصاص به فضائل امیرالمؤمنین علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام) و ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) دارد. این کتاب در رشت به سال 1331 ق طبع شده است.

منابع:

تاریخ علما و شعرای گیلان، 110؛ الذریعة 47/1؛ مفسران شیعة، 200؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، حانبابا مشار، 901/6؛ معجم رجال الفکر فی النجف، 112.
کرائم القرآن، اثر سید ابوالقاسم تبریزی (1286-1362 ق) فرزند سید محمدرضا حائری طباطبائی معروف به علامه، از علمای حائر شریف. این تفسیر در یک مجلد به زبان عربی شامل بخشی از قرآن است. مؤلف در این اثر به شیوه‌ی کلامی و بهره‌گیری از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام)، بعضی از آیات را که مورد توجه و نظرش بوده است تأویل و تفسیر کرده است. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف نزد فرزندش سید صادق طبیب معروف به علامه در کربلا موجود است.
علامه تبریزی چند تفسیر دیگر بر قرآن نوشته است از آن جمله: آداب القرائة: در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی ادبی شامل بخشی از قرآن. مؤلف به ذکر قراءات و تجوید و تفسیر بعضی از کلمات غریب و مشکل قرآن پرداخته است. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف در کتابخانه‌ی وی نزد فرزندش سید صادق طبیب در کربلا موجود است.

منابع:

معجم الدراسات القرآنیة عندالشیعة الامامیة، 242؛ نقباء البشر، 66/1-68.
انوارالبیان فی تفسیر القرآن، اثر مولوی غلام علی (1283-1367 ق) فرزند حاج اسماعیل بهاونکری هندی، از علمای مجاهد شیعه در هندوستان. وی اکثر عمر خویش را به مبارزه و جهاد و دفاع از تشیع گذراند. مؤلفات وی از یکصد و بیست مجلد بیشتر است و اکثر آنها به چاپ رسیده از جمله در فنون قرآن و تفسیر. همچنین مجله‌ای به نام راه نجاة به گجراتی منتشر می‌کرد که حاوی نشر فرهنگ خاندان عصمت و نبوت بوده. تفسیر وی به گجراتی در سه مجلد و با بهره‌گیری از احادیث و روایات ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) تألیف گردیده و در هندوستان به چاپ رسیده است. مولوی غلام علی اثر دیگری به نام قصص الانبیاء دارد که شامل بخشی از قرآن و شرح و بیان داستانهای پیامبران از حضرت آدم تا رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌باشد که با بهره‌گیری از روایات و احادیث ائمه طاهرین (علیهم‌السلام) تألیف نموده است. این کتاب در سه مجلد در هندوستان به چاپ رسیده است.

منابع:

الذریعة، 421/2؛ معجم الدراسات القرآنیه عند الشیعة الامامیة، 32؛ نقباء البشر، 1659/4.
تفسیر خراسانی حائری؛ اثر سید میرزا هادی (1297-1368 ق) فرزند سید علی بن بجستانی معروف به خراسانی حائری، از متکلمان و مراجع تقلید شیعه و مشاهیر مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی کربلا (بجستانی، سید هادی). مؤلف از مفسران شیعه است که چهار اثر در علوم تفسیر نگاشته است و آنها به شرح زیر است:
1) البیان فی تفسیر القرآن، در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی ادبی شامل بخشی از قرآن. مؤلف در مقدمه‌ی خود می‌نویسد مقصود از تألیف این تفسیر عرض معنی و تفسیر الفاظ و لغات و لغات و اعراب می‌باشد و نسخه‌ی موجود قسمتی از قرآن است؛ 2) تفسیر الکبیر، در چند مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی مؤلف در این اثر خود تمامی وجوه تفسیر آیه را با بهره‌گیری از روایات و احادیث ائمه اطهار (علیهم‌السلام) نگاشته است و مجلد اول از آغاز قرآن کریم تا سوره مبارکه هود می‌باشد؛ 3) تفسیر الوسیط، در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی ادبی و روائی دارای مقدمه و ظاهراً مؤلف موفق به اتمام آن نگشته است. مؤلف در تفسیر هر آیه جوانب ادبی آیه را از لغت و اعراب و سایر موارد ذکر نموده و از روایات ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) بهره گرفته است؛ 4) تکمله بر تفسیر القمی، در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی روائی، شامل بخشی از قرآن. مؤلف در این اثر خود که در نوع خویش بی‌نظیر است روایات و احادیث عامه را که موافق با روایات علی بن ابراهیم قمی در تفسیر اوست گردآوری نموده و تکمله‌ای بر تفسیر قمی از طرق عامه نگاشته است. تمامی تفسیرهای چهارگانه‌ی مفسر به خط مؤلف نزد سبط وی سید حسین جلالی در کربلا محفوظ بوده و امروزه نسخه‌های مذکور نزد سید محمدرضا جلالی از محققین معاصر موجود است.

منابع:

احسن الودیعة، 215/1؛ الاعلام، 59/8؛ الذریعة، 46/6؛ معارف الرجال، 232/3؛ معجم المؤلفین، 216/13.
محمد و القرآن، اثر شیخ کاظم (1302-1369 ق) فرزند سلمان حلی کاظمی آل نوح، از خطبای منبر حسینی و متکلمان امامیه (آل نوح). تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربی شامل بخشی از قرآن کریم است. مؤلف در این اثر آیاتی از قرآن مجید را که در شأن رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نازل گردیده گردآوری نموده سپس به سبک کلامی و ادبی و بهره‌گیری از روایات و احادیث به تفسیر و تأویل می‌پردازد. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف در کتابخانه او در کاظمین موجود است و در سال 1936 م در بغداد طبع گردیده است.

منابع:

الذریعة، 156/20؛ اعیان الشیعة، 10/9؛ الاعلام، 215/5؛ معجم المؤلفین العراقیین، 26/3؛ معجم الدراسات القرآنیة عندالشیعة الامامیة، 264.
القرآن و العترة، اثر شیخ محمدعلی شاه آبادی (اصفهان 1292- تهران 1369 ق) فرزند شیخ محمد جواد اصفهانی معروف به شاه آبادی، از ائمه‌ی فتوی و تقلید و مدرسین فلسفه در تهران. وی از جمله علمای امامیه است که چند اثر در علوم قرآن و فنون تفسیر از خود باقی گذاشته است: 1) القرآن و العترة، این تفسیر در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی استدلالی و روائی شامل بخشی از قرآن. مؤلف در اثر خویش آیاتی از قرآن را که در فضائل خاندان عترت و طهارت (علیهم‌السلام) نازل گردیده است گردآوری نموده سپس با مشرب حکمی خود و سبک استدلالی و بهره‌گیری از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) به تفسیر و تأویل آنها می‌پردازد. این اثر در سال 1368 ق در تهران طبع گردیده است؛ 2) الانسان و الفطرة، در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی استدلالی که در آن آیه‌ی «فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ» را عنوان نموده و به اثبات توحید با مشرب فلسفی و بهره از روایات و احادیث خاندان عصمت و طهارت (علیهم‌السلام) پرداخته است. و این تفسیر در سا ل 1368 ق چاپ سنگی گردیده است؛ 3) الایمان و الرجعة، در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی حکمی و استدلالی مؤلف آیه‌ی «إِذَا وَقَعَ الْقَوْلُ عَلَیْهِمْ أَخْرَجْنَا لَهُمْ دَابَّةً...» را عنوان نموده و با سبک فلسفی و استدلالی و بهره‌گیری از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) بحث زیبائی را در رجعت یاد کرده است. این اثر ضمن مجموعه‌ی تفسیرهای یاد شده در سال 1368 ق در تهران طبع گردیده است.

منابع:

ریحانة الادب، 167/3؛ مفسران شیعه، 202؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 173/4.
التبیان فی معانی القرآن، اثر سید حسین عرب باغی (م 1369 ق) فرزند سید نصرالله موسوی عرب باغی ارومی تبریزی، از علمای کثر التألیف قرن چهاردهم. بیش از هشتاد اثر از خود به یادگار گذاشته است (خانبابا مشار هفتاد و هشت عنوان کتب چاپی وی را ضبط کرده است). تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان فارسی به شیوه‌ی کلامی و استدلالی شامل تمامی قرآن کریم است. شیخ آقابزرگ تهرانی در الذریعة آن را از کتب مطبوع وی ذکر نموده است. همچنین در علوم قرآن کتاب دیگری به نام دلائل القرآن دارد در یک مجلد به زبان فارسی در رد مقاله‌ی همدانی و در سال 1345 ق در تبریز طبع گردیده است.

منابع:

الذریعة، مستدرکات، 151/26؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 904/2؛ نقباء البشر، 664/2.
تحفة الاخوان فی نقد کتاب آلاءالرحمن فی تفسیر القرآن، اثر شیخ ضیاءالدین عبدالحسین (1315-1370 ق) فرزند شیخ محمد صادق خاصی کاظمی، از محققان و علمای خاندان آل خاصی (آل خاصی). وی از جمله محققین شیعه است که چند تفسیر در علوم قرآن و فنون تفسیر از خود باقی گذاشته و اکثر آنها براساس استدراک و نقد است و آنها عبارتند از: 1) تحفة الاخوان فی نقد کتاب آلاءالرحمن در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی استدلالی شامل بخشی از قرآن کریم. مؤلف اثر خویش را در استدراکات و حواشی و تعلیقات و همچنین نقد و تحلیل بر تفسیر آلآءالرحمن شیخ محمد جواد بلاغی (1282-1352 ق) قرار داده است نسخه‌ی اصل به خط مؤلف در کتابخانه‌ی وی در کاظمین محفوظ است؛ 2) النقد الجمیل علی تفسیر انوارالتنزیل: در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی استدلالی شامل بخشی از قرآن است. مؤلف در این اثر مستدرکاتی بر حواشی شیخ بهائی بر تفسیر انوارالتنزیل ابی سعید عبدالله بیضاوی (م 685 ق) نگاشته و همچنین نقد و تحلیلی بر سخنان بیضاوی دارد. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف در کتابخانه‌ی مؤلف در کاظمین موجود است؛ 3) حواشی و تعلیقات بر تفسیر تنزیه القرآن عن المطاعن، تألیف عبدالجبار معتزلی در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی استدلالی شامل بخشی از قران کریم. مؤلف در این اثر نقد و تحلیل نفیسی بر تفسیر تنزیه القرآن عن المطاعن نگاشته است.

منابع:

مستدرکات اعیان الشیعة، 51/1؛ موسوعة الغتباب المقدمة، قسم الکاظمین، 90/3؛ معجم الدراسات القرآنیة عندالشیعة الامامیة، 305.
نفحات الرحمان فی تفسیر القرآن، اثر شیخ محمد نهاوندی (زنده در 1370 ق) فرزند شیخ عبدالرحیم تهرانی نهاوندی خراسانی. این تفسیر در چهار مجلد به زبان عربی و فارسی شامل تمامی قرآن کریم از آغاز تا انجام است. دارای مقدمه‌ی مبسوط در چهل طرفه. مؤلف ابتدا بحث خویش را به کلیات قرآن مجید اختصاص داده سپس به تفسیر از سوره‌ی الحمد شروع نموده است. شیوه‌ی او استدلالی است و از روایات و احادیث خاندان نبوت و طهارت (علیهم‌السلام) نیز بهره گرفته است. این تفسیر بین سالهای 1357-1370 ق در تهران به چاپ سنگی و قطع رحلی طبع گردیده است.

منابع:

الذریعة، 247/24؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی، 5262/5؛ معجم الدراسات القرآنیة عندالشیعة الامامیة، 305.
نورالعرفان و کشف اسرار الفرقان، اثر شیخ محمد (متولد 1301 ق - زنده در 1370 ق) فرزند محمد جعفر غروی گلپایگانی، از علما و افاضل عصر خویش. تفسیر مورد بحث در چهار مجلد به زبان فارسی و شیوه‌ی استدلالی شامل مجموعه‌ای از سوره‌های کوچک قرآنی است که در تهران چاپ و منتشر گردیده است.
آثار دیگری در تفسیر از غروی گلپایگانی به شرح ذیل وجود دارد: 1) تفسیر سوره‌ی بقره؛ 2) تفسیر سوره‌ی آل عمران و نساء؛ 3) تفسیر سوره‌های مائده و انعام و اعراف. تفسیرهای فوق در تهران چاپ و منتشر گردیده است؛ 4) تفسیر سوره‌ی حمد به زبان فارسی و شیوه‌ی استدلالی در قم طبع گردیده است؛ 5) تفسیر پنج سوره که در نماز خوانده می‌شود: توحید، حمد، نباء، اعلی، نصر توسط مؤسسه‌ی دینیه‌ی سنقر طبع گردیده است. مؤلف به سبک استدلالی و بهره از روایات و احادیث خاندان عصمت و طهارت به تفسیر و تأویل سوره‌های یاد شده پرداخته است.

منابع:

تفسیر و تفاسیر جدید، 176، 191، 204؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی، 1391/1، 5334/5.
التبیین فی شرح آیات المواعظ و البراهین، اثر شیخ میرزا ابوتراب قزوینی شهیدی (1278-1357 ق) فرزند میرزا ابوالقاسم بن شهید ثالث، از علمای امامیه و مفسران شیعه و مراجع تقلید در تهران. تفسیر مذکور در پنج مجلد بزرگ فارسی است. جزء اول آن از سوره‌ی فاتحة الکتاب تا آخر سوره‌ی نساء و جزء دوم از اول سوره‌ی مائده تا آخر سوره‌ی یونس و جزء سوم از اول سوره‌ی هود تا آخر سوره‌ی حج و جزء چهارم از اول سوره‌ی مؤمنون تا آخر سوره‌ی زمر و جزء پنجم از اول سوره‌ی مؤمن تا آخر قرآن می‌باشد. مفسر در تفسیر خود از شیوه‌ی تفسیر قرآن به قرآن، و نیز روایات استفاده کرده است و سعی کرده در بعضی از موارد مطالب فلسفی را با معارف آیات و روایات عجین نماید. تفسیر مذکور جامع است بین حکمت و فلسفه و کلام و روایات و تفسیر قرآن با قرآن. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف در کتابخانه عبدالحسین شهید صالحی در قزوین محفوظ است. آقا بزرگ تهرانی آن را در الذریعة یاد نکرده است اما در شرح حال مفسر در نقباء البشر می‌نویسد هنگام ملاقاتش با مفسر در تهران آن را نزد وی مشاهده نموده است. میرزا ابوتراب شهیدی اثر دیگری به نام تفسیر آیه‌ی نور دارد که در 1331 ش در تهران به چاپ رسیده است.

منابع:

مستدرکات اعیان الشیعة حسن امین، 5/3؛ معجم الدراسات القرآنیة، 53؛ معجم رجال الفکر و الادب، 260؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، خانبابا مشار، 125/1؛ نقباء البشر فی القرن الرابع عشر، 28/1.
الفرقان فی تفسیر القرآن، اثر سید علی نقی (م ح 1357 ق) فرزند ابوالحسن نقوی لکنهوی هندی، از علمای شیعه در هندوستان. این تفسیر در یک مجلد به زبان عربی شامل تمام قرآن کریم است. مؤلف در این اثر پس از ذکر آیات قرآن به شیوه‌ی استدلالی و بهره‌گیری از روایات و احادیث خاندان نبوت (علیهم‌السلام) به تفسیر و تأویل پرداخته و مقدمه‌ای در بیش از یکصد صفحه به آن نگاشته است. سپس به تفسیر سوره‌ی الحمد می‌پردازد. این اثر در مجله‌ی ماهانه‌ی الرضوان لکنهو به تدریج تا ذی الحجة سال 1353 ق به طبع رسیده است. همچنین نسخه‌ی اصل به خط مؤلف نزد فرزندانش در لکنهو موجود است.

منابع:

الذریعة، 174/16؛ معجم الدراسات القرآنیة عندالشیعة الامامیة، 213.
تنزیل الآیات الباهرة فضل العترة الطاهرة، اثر سید عبدالحسین شرف الدین (1290-1377 ق) فرزند سید یوسف موسوی، از متکلمین امامیه و صاحب کتاب گران‌قدر المراجعات. تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی و استدلالی شامل بخشی از قرآن کریم است. مؤلف در اثر خویش آیات نازل شده در شأن حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) و خاندان عصمت و طهارت (علیهم‌السلام) را که شامل یکصد آیه می‌باشد از قران گردآوری نموده و با تکیه به صحاح و کتب عامه در اثبات فضائل و امامت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) تفسیر نموده است. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف در کتابخانه‌ی مؤلف در صور موجود است. اثر قرآن‌پژوهی دیگر او تفسیر آیة المودة (سوره شوری آیه‌ی 22) «قُل لاَ أَسْأَلُكُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبَى» که در مجله‌ی العرفان صیدا طبع گردیده است.

منابع:

اعیان الشیعة، 457/7؛ تکملة امل الآمل، 256؛ الذریعة، 333/4، 455؛ مجله‌ی تراثنا، شماره‌ی چهارم، سال اول، بهار سال 1406 ق، 52.
آیة التطهیر فی الخمسة اهل الکساء، اثر سید محیی الدین موسوی غریفی (زنده در سال 1377 ق) از علمای شیعه در قرن چهاردهم هجری. این تفسیر در یک جلد به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی شامل شرح آیة تطهیر است. مؤلف در این اثر به تفسیر آیه‌ی 33 سوره‌ی احزاب (إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً) به سبک استدلالی با بهره‌گیری از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) پرداخته و اثبات نموده است که این آیه در حق پنج تن آل عباء (علیهم‌السلام) نازل گردیده است. این اثر در سال 1377 ق در نجف اشرف چاپخانه‌ی العلمیه طبع گردیده است.

منبع:

مجله‌ی تراثنا شماره‌ی چهارم، سال اول، بهار 1406 ق، 51.
تفسیر جابری، اثر شیخ محمد حسن (شیراز 1287 - اصفهان 1376 ق) فرزند علی بن محمود جابری انصاری اصفهانی، از علمای اصفهان. تفسیر مورد بحث در دو مجلد به زبان فارسی و شیوه‌ی استدلالی شامل بخشی از قرآن کریم است. مؤلف در این اثر به تفسیر سوره‌ی حمد و قسمتی از سوره‌ی بقره پرداخته است بدین ترتیب که پس از ذکر آیه به سبک استدلالی و بهره از روایات و احادیث خاندان عصمت و نبوت (علیهم‌السلام) به تفسیر و تأویل آیه می‌پردازد. مجلد اول در اصفهان (سال 1327 ش) در پانصد صفحه و مجلد دوم در 366 صفحه طبع گردیده است.

منابع:

تفسیر و تفاسیر جدید، 175؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی، 1388/1؛ نقباء البشر، 415/1.
آیة التطهیر، اثر سید محمد سعید (1333-1378 ق) فرزند سید ناصر حسین بن سید حامد حسین آل صاحب عبقات، از علمای شیعه در هندوستان (آل صاحب عبقات) این تفسیر در یک مجلد به زبان عربی شامل شرح آیه‌ی 33 سوره‌ی احزاب (إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیراً) است. مؤلف به شیوه‌ی کلامی و با بهره‌گیری از روایات و احادیث عامه به تفسیر می‌پردازد. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف در کتابخانه‌ی صاحب عبقات در هندوستان موجود است.
اثر دیگر او تفسیر آیة الولایة در یک مجلد به زبان عربی. مؤلف در این اثر به تفسیر آیه‌ی ولایت به سبک کلامی و با بهره‌گیری از روایات و احادیث عامه پرداخته، خلافت و امامت حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) را اثبات نموده است. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف در کتابخانه‌ی صاحب عبقات در هندوستان موجود است.

منابع:

مقدمه‌ی عبقات، 149/1-151؛ معجم الدراسات القرآنیة عند الشیعة الامامیة، 10.
کانون عفت قرآن، اثر شیخ محمد باقر کمره‌ای (1323 ق - زنده در 1415 ق) فرزند احمد کمره‌ای خمینی، از علمای محقق معاصر. مؤلف تفسیرهای گوناگون مختلف بر چند سوره از قرآن کریم نگاشته است که دو تفسیر از آن میان به طبع رسیده است یکی به نام کانون عفت قرآن و دومی به نام کانون حکمت قرآن. 1) کانون عفت قرآن، در یک مجلد به زبان فارسی شامل تفسیر سوره‌ی مبارکه یوسف است. مؤلف پس از ذکر آیات به سبک کلامی و بهره‌گیری از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) به تفسیر و تأویل می‌پردازد. این اثر در سال 1324 ش در تهران در 285 صفحه طبع گردیده است؛ 2) کانون حکمت قرآن، در یک مجلد به زبان فارسی شامل تفسیر سوره‌ی لقمان است. مؤلف پس از ذکر آیه به سبک کلامی و روائی و با بهره‌گیری از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) به تفسیر و تأویل می‌پردازد. این اثر در سال 1323 ش در تهران طبع گردیده است.

منابع:

الذریعة، 258/17؛ معجم الدراسات القرآنیة، 240؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 12/2؛ تفسیر و تفاسیر جدید، 179.
تفسیر اردوبادی، اثر شیخ محمد علی (1312-1380 ق) فرزند میرزا ابوالقاسم اردوبادی تبریزی نجفی، از علمای معاصر. این تفسیر در یک مجلد به زبان عربی است. مؤلف در اواخر عمر خویش به تفسیر قرآن مجید پرداخت و اجل به او مهلت نداد که آن را به اتمام برساند. فقط یک مجلد را پایان داد. این اثر آخرین تألیفات اوست. و آن را به سبک کلامی و ادبی دارای شواهد شعر و بیان اعراب و لغت و تفسیر کلمات غریب و با استفاده از روایات ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) نگاشته است. نسخه‌ی اصل به خط وی در کتابخانه‌ی او در نجف اشرف موجود است.
اثر دیگر این مؤلف تفسیر سوره‌ی اخلاص، در یک رساله‌ی مختصر به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی است. این تفسیر در مجله‌ی تراثنا (شماره‌ی چهارم، سال اول بهار سنه 1406، 199-208) با تحقیق و مقدمه‌ی شیخ جعفر بن شیخ عباس حائری به طبع رسیده است.

منابع:

معجم الدراسات القرآنیة عندالشیعة الامامیة، 87؛ نقباء البشر، 1332/4؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 121-122.
اللآلی الحسان فی تفسیر القرآن، اثر شیخ حسن مطر خویبراوی ناصری (1328 - زنده در 1380 ق)، از علمای معاصر شیعه جنوب عراق صاحب کتاب الاجتهاد و التقلید که در 1958 م در نجف طبع گردیده است. این تفسیر در دو مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی و ادبی شامل تمام قرآن کریم است. مؤلف از روایات و احادیث خاندان عصمت و طهارت (علیهم‌السلام) در تفسیر خویش استفاده کرده است. این اثر در سال 1967-1968 م در نجف اشرف طبع گردیده است.

منابع:

معجم الدراسات القرآنیة، 249؛ معجم المؤلفین العراقیین، 332/1.
تفسیر سوره‌ی نور، اثر شیخ میرزا خلیل (1317 ق) فرزند ابی طالب صمیره‌ی کمره‌ای. این تفسیر در دو مجلد به زبان فارسی و شیوه‌ی کلامی شامل بخشی از قرآن کریم است. مؤلف این اثر خویش را اختصاص به تفسیر و تأویل سوره‌ی نور داده است. او پس از ذکر هر آیه به ترجمه‌ی فارسی می‌پردازد سپس به سبک کلامی و استدلالی و با استفاده از روایات و احادیث خاندان عصمت و نبوت (علیهم‌السلام) آیه را تفسیر و تأویل می‌کند. این تفسیر در تهران به سال 1325 ش طبع گردیده است.

منابع:

الذریعة، المستدرکات، 219/26؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 32/3-35؛ تفسیر و تفاسیر جدید، 182.
مواهب الرحمن فی تفسیر القرآن، اثر سید مرتضی (زنده در 1381 ق) فرزند سید احمد موسوی مشهور به مستنبط غروی. این تفسیر در سی مجلد به زبان فارسی شامل تمام قرآن به شیوه‌ی استدلالی است. مؤلف در این اثر هر یک جزء از قرآن مجید را در یک مجلد تفسیر نموده است و مجلد سی‌ام آن که شامل سوره‌های کوچک است به سبک استدلالی و با استناد به روایات ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) تدوین شده است. مجلد آخر این اثر در تبریز به سال 1381 ق به قطع وزیری طبع گردیده است.

منابع:

فهرست کتابهای چاپی فارسی، 5047/4؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی و عربی، 149/6.
تفسیر خالصی، اثر شیخ محمد (1308-1383 ق) فرزند شیخ مهدی بن شیخ حسین خالصی کاظمی، از متکلمین شیعه (آل خالصی). این تفسیر شامل چند رساله و کتاب به زبان فارسی و عربی به شیوه‌ی استدلالی و کلامی است و بخشی از قرآن کریم را دربردارد. این اثر در تهران به سال 1323 ش طبع گردیده است.
اثر قرآن‌پژوهی دیگر همین مؤلف تفسیر الهدی و الشفاء فی تفسیر آیات رب الارض و السماء نام دارد. در یک جلد به زبان فارسی به سبک استدلالی و کلامی که در تهران در 1325 ش طبع گردیده است.

منابع:

الذریعة، 204/25؛ معجم الدراسات القرآنیة عندالشیعة الامامیة، 311؛ موسوعة العتبات المقدسة، قسم الکاظمین، 90/3؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 449/5؛ تفسیر و تفاسیر جدید، 197.
حقیقة الابداع فی تفسیر کلمة الاسترجاع، اثر سید عبدالله (1300-1384 ق) فرزند سید حسن برهان سبزواری (= برهان، سید عبدالله). تفسیر مورد بحث در شرح و بیان آیه‌ی 156 سوریه‌ی بقرة (الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلّهِ وإِنّا إِلَیهِ رَاجِعُونَ) می‌باشد که مفسر مبسوطاً به تفسیر این آیه‌ی کریمه پرداخته است. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف در کتابخانه‌ی مفسر در سبزوار محفوظ است.
برهان سبزواری دارای تفسیرهای دیگری است به شرح ذیل: 1) آیة الخلافة، در بیان و تفسیر آیه‌ی سی‌ام از سوره‌ی بقره «وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلاَئِكَةِ إِنِّی جَاعِلٌ فِی الأَرْضِ خَلِیفَةً قَالُوا...» که با بهره‌گیری از روایات به تفسیر این آیه پرداخته و موارد زیادی از مطالبی را که میرزا حسین علوی سبزواری متعرض آنها نشده است استدراک نموده است؛ 2) الجوهر الفرید فی اسرار سورة التوحید، در بیان و شرح سوره‌ی توحید که به طور مبسوط به تفسیر سوره‌ی توحید پرداخته است؛ 3) غایة الافاده فی اسرار الشهادة، در تفسیر و بیان آیه‌ی «شَهِدَ اللّهُ أَنَّهُ لاَ إِلهَ إِلَّا هُوَ...». نسخه‌ی اصل به خط مؤلف در کتابخانه‌ی وی در سبزوار محفوظ است.

منابع:

الذریعة، 47/7؛ گنجینه‌ی دانشمندان، 314/5؛ نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر، 1196/3؛ معجم الدراسات القرآنیه، 128؛ مفسران شیعه، 184.
بیان السعادة، تفسیر عرفانی شیعی به زابن عربی که عنوان کاملش «بیان السعادة فی مقامات العبادة» و تألیف عارف قرن چهاردهم هجری حاج سلطانمحمد گنابادی ملقب به سلطانعلیشاه از اقطاب سلسله‌ی نعمة اللهیه است. این اثر دومین تألیف مؤلف است و اساس آن مانند سایر تفاسیر شیعی استشهاد به اخبار ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) است ولی در عین حال فقط اقتصار به احادیث نشده، رموز و اشارات و لطائف عارفانه همراه با بحوث فلسفی نیز در جای مناسب آن ذکر شده (التفسیر و المفسرون، 199/2) در حالیکه از نکات کلامی و احکام فقهی نیز غفلت نشده است. از نظر فلسفی، مؤلف غالباً از روش ملاصدرا و استاد خویش حاج ملاهادی سبزواری پیروی کرده است. بطور کلی این تفسیر از جهات عدیده امتیازات خاص خود را دارد که اهمّ آنها عبارتند از: 1- مؤلف بین آیات قرآنی که بترتیب یکدیگر واقع شده، از حیث معنی نیز ارتباط قرار داده است؛ 2- همه‌ی آیاتی که مربوط به اصول عقاید و کفر و ایمان است به مقام ولایت تفسیر شده و کفر به خدا را غالباً به کفر به مقام ولایت و همچنین ایمان را نسبت به ولایت تعبیر و تفسیر نموده، بلکه کلمه‌ی رب که استعمال می‌شود دو تعبیر برای آن قرار داده: ربّ مطلق که مقام الوهیت است و ربّ مضاف که عبارت از مقام ولایت باشد؛ 3- موضوعات مشکله و مطالبی که از نظر کلامی و عرفانی مورد اشکال است، مانند مسأله‌ی معراج و معاد را که اختلافات زیادی بین دانشمندان اسلامی در باب آن واقع شده، با بیان عرفانی و فلسفی شرح و حل شده است؛ 4- در بیشتر موارد سعی شده بین اخبار مختلفه که در تفسیر یک آیه ذکر شده جمع و تطبیق شود، مانند شجره‌ی منهیه که اخبار در آن باب مختلف است و مؤلف طوری آنرا تفسیر نموده و از آیات و اخبار استنباط کرده که با همه‌ی اقوال وفق می‌دهد. تفسیر با خطبه‌ای شروع می‌شود که مؤلف در آن عقاید دینی خود را بطور تفصیل ذکر نموده است. پس از خطبه یک مقدمه نوشته که مشتمل بر چهارده فصل به عدد چهارده معصوم (علیهم‌السلام) است. و حقیقت علم و مراتب تنزّلات قران و ظهورات مختلفه‌ی آن را در عوالم مختلفه‌ی طولی و آخرین ظهور آن در لباس لفظ و صورت و همچنین معنی تفسیر به رأی و سپس آنچه دانستن آن برای شخص مفسّر لازم است را مشروحاً ذکر نموده، آنگاه تفسیر قرآن مجید را شروع کرده است. تألیف این تفسیر در سال 1311 قمری به اتمام رسید و چاپ اول آن در سال 1314 قمری در دو جلد منتشر شد این تفسیر در سال 1385 قمری مجدداً در چهار جلد بصورت منقّحی به طبع رسید. توضیحات جدیدی به صورت سه کتاب مجزّا به نام‌های رهنمای سعادت، قرآن مجید و سه داستان اسرارآمیز عرفانی، و سه گروه تابناک از دریای پرفیض کلام الهی به چاپ رسیده و در بیروت چاپ شده است.

منابع:

در خود مقاله ذکر شده است [این مقاله به قلم شهرام پازوکی است].
تفسیر اثنی عشری، اثر سید جسین (1318-1384 ق) فرزند حاج آقا احمد حسینی شاه عبدالعظیمی معروف به اثنی عشری. تفسیر مورد بحث در چهارده مجلد به زبان فارسی و شیوه‌ی کلامی و استدلالی شامل تمامی قرآن کریم است. مؤلف در مقدمه‌ی خویش می‌نویسد که اصل این تفسیر بر چهار اصطلاح استوار است که قبل از آغاز لازم است با معنی آنها آشنا شد: تنزیل، تأویل، ترجمه و تفسیر. او پس از بیان معنی لغوی و اصطلاحی آنها مطالبی را که لازم است خوانندگان این تفسیر بدانند در ده فصل ذکر نموده و آنها عبارت است از: 1) تمسک به قرآن؛ 2) حاملان قرآن؛ 3) منع تغسیر قرآن به رأی؛ 4) سبب نزول قرآن؛ 5) کیفیت نزول قرآن؛ 6) اعجاز قرآن؛ 7) اسامی قرآن؛ 8) ثواب قرائت قرآن؛ 9) آداب تلاوت قرآن؛ 10) نوادر و مطالب. مؤلف در این اثر پس از ذکر آیه به صورت شبه جمله یا جمله‌ی کامل آیه را به فارسی ترجمه نموده سپس آن را مبسوطاً معنی و تفسیر می‌کند و همچنین به شرح فصاحت و بلاغت و اعجاز آیه از نظر ادبی و جهات دیگر نیز توجه دارد و همچنین از نظر فلسفی و عرفانی و کلامی و فقهی نیز به آیات می‌نگرد. در آغاز تفسیر هر سوره، نامها و ثواب قرائت سوره و خواص آن را یاد می‌کند و پس از ذکر 5 آیه آن را به شیوه‌ی مزجی تفسیر می‌کند. منابع او اکثراً مآخذ شیعی است. مانند تفسیر مجمع البیان، تفسیر منهج الصادقین، تفسیر برهان، تفسیر صافی، تفسیر نورالثقلین، کتب اربعه، بحارالانوار، وسایل الشیعه و سایر کتب حدیث. این تفسیر در چهارده جلد در حیات مؤلف توسط شرکت سهامی طبع کتاب در تهران طبع و سپس توسط انتشارات کلینی تجدید طبع گردیده است.

منابع:

تفسیر اثنی عشری؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی، 1386/1؛ گنجینه‌ی دانشمندان، 617/4؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 691/2.
بلوغ منی الجنان، اثر شیخ محمدرضا (1303-1385 ق) فرزند شیخ قاسم خزرجی نجفی از برجستگان سلسله‌ی آل غراوی (آل غراوی) و از شاگردان سید محمد کاظم طباطبائی یزدی. تفسیر مورد بحث به فارسی و به شیوه‌ی ادبی است.
مؤلف آثار مختلف دیگری نظماً و نثراً از خود باقی گذاشته است به نامهای: موهبة الرحمن فی تفسیر القرآن، الخیرات الحسان فی تفسیر القرآن. نسخه‌های اصل این تفسیرها به خط مؤلف در کتابخانه‌ی وی در نجف اشرف محفوظ است.

منابع:

ادب الطف او شعراء الحسین، 188/10؛ الذریعة، 149/3؛ شعراء الغری، 398/8؛ مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال، 177؛ معارف الرجال، 286/2؛ معجم الدراسات القرآنیة عندالشیعة الامامیة، 42؛ معجم رجال الفکر، 321؛ نقباء البشر، 767/2.
تفسیر جامع، اثر سید ابراهیم (زنده در 1385 ق) فرزند سید محمد حسین بروجردی، از علما و مفسران شیعه در عصر خویش. این تفسیر در هفت مجلد به زبان فارسی و شیوه‌ی روائی شامل تمامی قرآن کریم است. مؤلف در اثر خویش پس از ذکر آیه‌ی نخست به ترجمه‌ی فارسی آن می‌پردازد سپس روایات و احادیث وارده از طریق خاندان عصمت و طهارت (علیهم‌السلام) را ذیل هر آیه ذکر نموده و هنگام تفسیر آیات احکام و آیات قصص قرآن به طور مبسوط به تفسیر و بیان فقه و حکم آیه می‌پردازد. این کتاب در 1335-1339 ش در تهران در هفت مجلد به قطع وزیری طبع گردیده است گفتنی است که مؤلف این تفسیر را از سه تفسیر کهن شیعی تفسیر عیاشی، تفسیر قمی و تفسیر امام حسن عسکری (علیه‌السلام) گردآوری نموده و به فارسی نگاشته است.

منابع:

الذریعة، مستدرکات، 217/26؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 35/1-36.
بیان الفرقان، اثر شیخ مجتبی قزوینی خراسانی (1315-1368 ق) فرزند شیخ احمد، از بنیان‌گذاران مکتب تفکیک. این تفسیر به زبان فارسی در پنج جلد است. مؤلف بعضی از آیات قرآن کریم را مدنظر خویش قرار داد. و به شیوه‌ی مکتب تفکیک که معارض فلاسفه است به شرح و تفسیر و بیان نظریات خویش پرداخته است. جلد اول در بیان توحید قرآن و فرقهای آن با توحید فلسفه و عرفان. در مشهد مقدس به سال 1370 ق چاپ گردیده است؛ جلد دوم در بیان وحی و نبوت از نظر قرآن و فرقهای آن با وحی و نبوت به مشرب فلسفه و عرفان؛ جلد سوم در بیان معاد قرآن و معاد جسمانی و وجوه فرق و تفاوت آن با معاد فلسفی و عرفانی (معاد تجسمی)؛ جلد چهارم: در بیان نقش اساسی معصومین (علیهم‌السلام) در هدایت اصلی و ضرورت رجوع به معصوم برای فهم قرآن و طلب هدایت از قرآن و بیان حدیث مسلم ثقلین و رد مطالب سخیف غزالی در کتاب القسطاس المستقیم درباره‌ی عدم احتیاج به معصوم؛ جلد پنجم در بیان و تحلیل مسائل غیبت و رجعت و شفاعت و تبیین احادیثی درباره‌ی غیبت و قیامت و علائم هر یک که خلط شده است.

منابع:

کیهان فرهنگی، سال نهم اسفند ماه 1371؛ شماره‌ی 12؛ مستدرکات اعیان الشیعة، 185/3؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، خانبابا مشار، 179/5؛ تفسیر و تفاسیر جدید، 205.
الجامعة فی تفسیر سورة الواقعة، اثر سید محمد علی هبة الدین (1301-1386 ق) فرزند سید حسین حسینی حائری مشهور به سید هبة الدین شهرستانی، از معاریف علمای شیعه. این تفسیر در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی است مؤلف این اثر را به سوره‌ی واقعه اختصاص داده و با بهره‌گیری از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) به تفسیر و تأویل آیات پرداخته است.
شهرستانی دارای آثار متعدد دیگری بدین قرار است: 1) کراسة آیةالکرسی، در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی؛ 2) القرآن امام الکل فی الکل جامع الاصول التفسیر و سائر العلوم الاسلامیة، در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی و استدلالی مؤلف در این اثر بحث خود را به کلیات قرآن کریم اختصاص داده و سعی در اثبات اینکه تمام علوم و فنون از قرآن سرچشمه گرفته است می‌نماید. نسخه‌ی اصل سه تفسیر فوق به خط مؤلف در کتابخانه‌ی وی در کاظمین موجود است؛ 3) تنزیه التنزیل فی اثبات صیانة المصحف الشریف من النسخ و النقص و التحریف، در یک مجلد به زبان عربی و ترجمه‌ی فارسی از مؤلف وی در این اثر از طریق عقل و قرآن و روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) صیانت قرآن کریم را از تحریف و نقصان اثبات کرده است. این کتاب و ترجمه‌ی فارسی آن در تهران چاپ شده است؛ 4) ادعیة القرآن او زیور المسلمین: در یک مجلد به زبان عربی شامل بخشی از قرآن کریم بدون تاریخ طبع گردیده است؛ 5) المعجزة الخالدة فی وجوه اعجاز القرآن و شرح اسراره و حل طلاسمه، در یک جلد به زبان عربی شامل کلیاتی از قرآن و وجوه اعجاز و اسرار آن و حل طلاسمه‌ی آن. این کتاب مکرراً در بغداد چاپ شده است؛ 6) الجامعة الاسلامیه و العقاید القرآنیه، مؤلف درین اثر اصول خمسه را از قرآن استخراج کرده و با بیانی زیبا و محققانه به شرح و تفسیر آنها می‌پردازد. نسخه‌ی اصل به خط مؤلف در کتابخانه‌ی عمومی کاظمین وجود است.

منابع:

تاریخ الوزارات الامیة، 50/1، 77-78؛ الذریعة، 58/17؛ معجم الدراسات القرانیة عند الشیعة الامیة، 225؛ معجم المؤلفین العراقیین، 438/3-441؛ موسوعة العتبات المقدسه، 3، قسم الکاظمین، 69.
تفسیر ریحان، اثر سید علیرضا ریحان (1330 - زنده در 1387 ق) فرزند سید محمد حسینی مدرس سعیدی یزدی معروف به سید ریحان. این تفسیر در چند مجلد به زبان فارسی شیوه‌ی استدلالی و کلامی شامل تمام قرآن کریم است. مجلد اول آن در تهران طبع گردیده است.

منابع:

الذریعة، مستدرکات، 245/26؛ آثار الحجة، 262/2؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 565/4.
آیات الحکام، اثر سید یحیی یزدی (م 1389 ق)، از علمای نجف اشرف. این تفسیر در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی استدلالی شامل بخشی از قرآن کریم است. مؤلف در این اثر آیات احکام قرآن مجید را گردآوری نموده سپس به ترتیب کتب فقهیه از طهارات تا دیات احکام فقهی هر آیه را با بهره‌گیری از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) بیان می‌کند. این تفسیر در نجف اشرف توسط چاپخانه الآداب طبع گردیده است.

منبع:

معجم الدراسات القرآنیة عندالشیعة الامامیة، 4.
معرفة القرآن، اثر شیخ محمد حسن (نجف 1333 - بمبئی ح 1390 ق) فرزند شیخ ابوالقاسم کاشانی مشهور به نجفی، از علمای شیعه و ائمه‌ی فتوی و جماعت در مسجد ایرانیان بمبئی. تفسیر مورد بحث در یک مجلد بزرگ به زبان فارسی و شیوه‌ی کلامی و روائی شامل تمام قرآن کریم است. مؤلف مباحثی از تمام علوم قرآن و فنون متعلق به تفسیر و تأویل آیات محکم و متشابه و همچنین اعجاز و لزوم تعلیم و حفظ قرآن و فضیلت تلاوت آن و تجوید و معرفت تفسیر را شرح و بیان می‌کند. و این اثر را مرتب بر چهل باب نموده است. این تفسیر به زبان گجراتی ترجمه شده است. راقم این سطور نسخه‌ی اصل مؤلف را در کتابخانه‌ی وی در بمبئی در سال 1385 ق مشاهده نموده است.

منابع:

الذریعة، 260/21؛ معجم الدراسات القرآنیة 281؛ نقباء البشر، 380/1؛ یادداشتهای شخصی.

تفسیر عصار:

اثر سید کاظم عصار (کاظمین 1306 ق - تهران ح 1390 ق) فرزند سید محمد حسینی لواسانی تهرانی معروف به عصار، از اساتید فلسفه و عرفان در تهران. این تفسیر در دو رساله به زبان فارسی و شیوه‌ی فلسفی است. مؤلف با مشرب فسلفی و عرفانی خویش به تفسیر و تأویل سوره‌ی الفاتحه پرداخته است. نخست در دو رساله سپس با تصحیح و تحقیق سید جلال‌الدین آشتیانی در یک مجلد (در 1350 ش) طبع گردیده است.

منابع:

تفسیر عصار؛ تفسیر و تفاسیر جدید، 175؛ تاریخ مدرسه‌ی عالی سپهسالار، 169؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی، 139/1؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 30/5.
لآلی المنثور فی تفسیر سورةالطور، اثر سید ابوالفضل نبوی (1345 ق - زنده در 1390 ق) فرزند سید علی حسینی نبوی قمی. این تفسیر در یک مجلد به زبان فارسی و شیوه‌ی کلامی شامل بخشی از قرآن کریم. مؤلف در این اثر خویش به تفسیر و تأویل سوره‌ی طور به سبک کلامی با بهره‌گیری از روایات و احادیث ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) پرداخته است و در 1380 ق در قم به طبع رسیده است.

منابع:

الذریعة، 264/18؛ معجم الدرسات القرآنیة، 249؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی، 4355/4.
المتشابه من القرآن، اثر محمدعلی حلی (زنده در 1390 ق)، از فضلا و محققان معاصر. این تفسیر در یک مجلد به زبان عربی شامل بخشی از قرآن کریم است. مؤلف آیات متشابه و کلمات غریب قرآن مجید را گردآوری نموده سپس به سبک ادبی و کلامی به شرح و تأویل و تفسیر آنها می‌پردازد. این تفسیر در بیروت به سال 1966 م طبع گردیده است.
اثر دیگر محمدعلی حلی الکون و القرآن نام دارد و آن در یک مجلد به زبان عربی و شیوه‌ی کلامی و استدلالی، شامل بخشی از قرآن است. مؤلف در این اثر آیات متعلق به آفرینش و آسمان و ستارگان را از قرآن گردآوری نموده سپس سعی می‌کند آنها را بر وفق علوم و فنون جدید تفسیر کند. این تفسیر در موصل بدون تاریخ تجدید طبع شده است.

منابع:

معجم الدراسات القرآنیة، 180، 248، 260؛ معجم المؤلفین العراقیین، 210/3.
تفسیر سورة الانبیاء، اثر سید احمد هندی (1320-1392 ق) فرزند سید رضا موسوی هندی نجفی، از علما و شعرای نجف اشرف و از برجستگان خاندان آل هندی. (آل هندی) این تفسیر در یک مجلد به زبان عربی شامل شرح و بیان سورة الانبیاء است آقا بزرگ تهرانی از این اثر در طبقات اعلام الشیعة با عنوان تفسیر سورة الانبیاء نام برده است. کورکیس عواد در معجم المؤلفین العراقیین آن را با نام تفسیر قصص الانبیاء یاد کرده است که شامل آیات قصص انبیاء از سوره‌های مختلف قرآن است. احتمال دارد هر دوی آنها متحد باشند. این تفسیر در نجف اشرف بدون تاریخ طبع گردیده است.
همین مولف در زمینه‌ی قرآن‌پژوهی اثر دیگری نیز دارد به نام فی ظل الوحی، در یک مجلد، به زبان عربی، و شیوه‌ی استدلالی. شامل بخشی از قرآن کریم است. این تفسیر در 1961 م در نجف طبع گردیده است.

منابع:

شعراء الغری، 285/1؛ معجم الدراسات القرآنیة، 87؛ معجم رجال الفکر، 467؛ معجم المؤلفین العراقیین، 100/1؛ نقباء البشر، 100/1.
تفسیر آیات مشکله، اثر حاج یوسف شعار (1320-1394 ق)، از مفسران و مدرسین علوم قرآن کریم معاصر. تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان فارسی و شیوه‌ی استدلالی شامل بخشی از قرآن کریم است. مؤلف در این اثر آیات مشکله‌ی قرآن کریم را گردآوری نموده سپس به تفسیر و تأویل آنها پرداخته است. این کتاب در تبریز طبع گردیده است.
مؤلف دارای آثار دیگری بدین شرح است: 1) محکمات متشابهات در قرآن، و آن در یک جزء به زبان فارسی و شیوه‌ی استدلالی در تفسیر و تأویل آیاتی از قرآن که مورد نظر مؤلف بوده است. این کتاب در تبریز طبع شده است؛ 2) تفسیر سوره‌ی جمعه و منافقون، در یک مجلد به زبان فارسی و شیوه‌ی استدلالی و خطابی است. مؤلف این اثر را به تفسیر سوره‌های جمعه و منافقون اختصاص داده و به تفسیر و تأویل آیات این دو سوره پرداخته است. این تفسیر نیز در تبریز به چاپ رسیده است؛ 3) مقدمات تفسیر، در یک جزء به زبان فارسی است. مؤلف در اثر خویش به کلیات علوم قرآن کریم پرداخته و مدخل تفسیر می‌باشد و در تبریز چاپ شده است.

منابع:

تفسیر و تفاسیر جدید، 37، 200؛ فهرست کتابهای چاپی فارسی، 1385/1 ببعد؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 894/6.
تفسیر قرآن شریف، اثر سید ضیاءالدین طباطبائی (1310-1395 ق) فرزند سید علی بن مرتضی طباطبائی یزدی، از رجال سیاسی ایران و نخست وزیر پس از کودتای 1299 ش. این تفسیر در یک مجلد، به زبان فارسی، و شیوه‌ی استدلالی، شامل بخشی از قرآن کریم است. این اثر به تفسیر سوره‌های یس، تکویر و توحید اختصاص دارد، و در تهران به سال 1374 ق طبع گردیده است.

منابع:

الذریعة، 58/17؛ معجم الدراسات القرآنیة، 226؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 571/3.
تفسیر رفیعی، اثر آیت‌الله سید ابوالحسن (1306-1396 ق) فرزند سید میرزا ابراهیم معروف به رفیعی قزوینی، از مشاهیر حکماء و مراجع تقلید، از شاگردان شیخ عبدالکریم حائری و میرزا حسن کرمانشاهی و میرزا هاشم اشکوری. این تفسیر شامل مجموعه‌ای از آیات قرآن کریم از سوره‌های مختلف قرآن از جمله سوره‌های بقره، توحید، یس، جمعه، اعلی، حدید و سوره‌ی زلزال که مفسر آنها را بر وفق مذاق فلسفی و عرفانی خویش برای تفسیر انتخاب کرده است و به تأویل و تفسیر آنها پرداخته است. این تفسیر آکنده از دقائق فلسفی و عرفانی و در نوع خویش کم‌نظیر است. نسخه‌ی اصل به خط مفسر در کتابخانه‌ی مؤلف در تهران محفوظ است و راقم این سطور آن را در 1393 ق مشاهده نموده است.
مؤلف دارای اثر دیگری به نام تفسیر آیه‌ی الر تِلْكَ آیَاتُ الْكِتَابِ الْحَكِیمِ دارد که در بیان و تأویل آیه‌ی اول و دوم سوره‌ی یونس است. مفسر با مذاق فلسفی و عرفانی خویش به شرح دقایق و حقایق نبوت و وحی پرداخته است. این تفسیر را یکی از برجسته‌ترین شاگردان مؤلف آیةالله حسن‌زاده‌ی آملی استنساخ کرده است.

منابع:

گنجینه‌ی دانشمندان، 156/6؛ مستدرکات، اعیان الشیعة، 7/3؛ مقدمه‌ی مجموعه‌ی رسائل و مقالات فلسفی، 1-69.
اطیب البیان فی تفسیر القرآن، اثر سید عبدالحسین طیب (زنده در 1396 ق)، از علمای معاصر. این تفسیر در چهارده مجلد، به زبان فارسی شامل تمام قرآن کریم است. شیوه‌ی این تفسیر مزجی و استدلالی است. چهارده مجلد آن تماماً طبع گردیده است.

منبع:

تفسیر اطیب البیان فی تفسیر القرآن.
تفسیر القرآن الکریم [= تفسیر خمینی] اثر سید مصطفی خمینی (1349-1397 ق) فرزند امام خمینی رهبر انقلاب اسلامی ایران، از شاگردان پدرش و آیت‌الله بروجردی و محقق داماد بود. تفسیر مورد بحث در چهار مجلد، به زبان عربی و شیوه‌ی استدلالی و فلسفی و عرفانی شامل بخشی از قرآن کریم است. مؤلف نخست یک مقدمه‌ی کوتاه در دو بخش یاد می‌کند که اول به علم تفسیر و معنی تفسیر می‌پردازد و دوم بحث خود را به نامهای چهارگانه‌ی قرآن و فرقان و الکتاب و الذکر اختصاص می‌دهد. سپس تفسیر را از سوره‌ی فاتحة آغاز کرده و تا آیه‌ی 46 سوره‌ی بقره (الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُم مُلاَقُوا رَبِّهِمْ وَأَنَّهُمْ إِلَیْهِ رَاجِعُونَ) پیش رفته است ولی بقیه را اجل مهلت به اتمام آن نداده است. شیوه‌ی این تفسیر مفصل و دایرةالمعارف گونه است. این تفسیر مکرراً طبع گردیده و از بهترین چاپهای آن تحقیق و تصحیح آقای محمد سجادی اصفهانی است که در 1362 ش توسط وزارت ارشاد اسلامی طبع و منتشر گشته است.

منابع:

تفسیر القرآن الکریم خمینی؛ معجم الدراسات القرآنیة، 102.
تفسیر قرآن راشد، اثر حسینعلی راشد (1324 ق - ح 1397 ق) فرزند شیخ عباس تربتی معروف به راشد، از متکلمان و خطبای مشهور معاصر که گفتارهای دینی رادیویی‌اش شنونده‌ی بسیار داشت. تفسیر مورد بحث در یک مجلد به زبان فارسی، شامل شرح سوره‌ی الحمد و بقره است. مؤلف در تفسیر آیات، شیوه‌ی مزجی را به کار برده است. این اثر در سال 1371 ش توسط انتشارات اطلاعات در تهران طبع گردیده است.

منابع:

تفسیر راشد؛ مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، 927/2-928.
تفسیر مطهری، مفسر آیت‌الله مرتضی مطهری (1338- شهید در 1399 ق) فرزند محمد حسین، از مشاهیر علما و حکما و اصلاحگران عصر جدید، برجسته‌ترین شاگرد علامه طباطبائی و امام خمینی (مطهری، مرتضی). مفسر دارای تفسیرهای متعدد بر سوره‌های مختلف قرآن کریم است که شفاهی و بر روی نوار ضبط شده بود و بعداً بازنویسی و تدوین و چاپ گردیده است. از آثار تفسیری و قرآن‌پژوهی او عبارتند از: تفسیر سوره‌های حمد و بقره که توسط انتشارات صدرای قم در 1359 ش چاپ شده است. و همچنین دارای تفسیر بر سوره‌های انشراح، قدر، زلزله، عادیات، عصر، معارج، تین، علق، بینه، قدر، قارعه، والیل، و الضحی، همچنین بر پنجاه و هفت سوره‌ی قرآن کریم از اواخر جزء بیست و چهار تا نزدیک به پایان قرآن می‌باشد. از آثار دیگر مفسر در علوم قرآن کریم عبارت است از جهاد و موارد مشروعیت آن در قرآن، انسان در قرآن، آشنائی با قرآن، و همچنین قسمتی از تفسیرها و آثار وی در علوم قرآن مجید به عربی ترجمه گردیده است و آنها عبارتند از: التعرف علی القرآن الکریم، تفسیر سورة الملک، تفسیر القرآن (محاضرات عامه و خاصة)، التفکر فی القرآن، الجهاد و حالاته، المشروعة فی القرآن، القرآن و مسألة من الحیاة القرآن یستدل بالحیاة علی التوحید، معرفة القرآن.

منابع:

مستدرکات، اعیان الشیعة، 221/1؛ معجم الدراسات القرآنیة، 69 به بعد.
منبع مقاله :
تهیه و تنظیم: دائرةالمعارف تشیع، جلد 4، (1391) تهران: مؤسسه‌ی انتشارات حکمت، چاپ اول