علم زبان‌شناسی

زبان‌شناسی چیست؟

زبان‌شناسی می‌کوشد تا به پرسشهایی بنیادین همچون «زبان چیست؟» و «زبان چگونه عمل می‌کند؟» پاسخ گوید. برای نمونه، در این که «زبان آدمی با سامانه ارتباطی دیگر جانوران چه تفاوتی دارد؟»، «کودک چگونه سخن گفتن می‌آموزد؟»، «انسان چگونه می‌نویسد و از چه راهی زبان نانوشتاری را واکاوی (تحلیل) می‌کند؟»، «چرا زبانها دیگرگون می‌شوند؟» و جز اینها.کسی را که به بررسی‌های زبان‌شناختی می‌پردازد، زبان‌شناس می‌نامند. زبان‌شناس اگرچه باید آزمودگی گسترده‌ای در چندین گونه زبان داشته باشد، ولی، بایستگی و لزومی ندارد که به روانی به چندین زبان سخن بگوید. برای او مهم‌تر این است که بتواند پدیده‌های زبان‌شناختی را مانند سامانه واژه‌های یک زبان یا کارواژه‌های آن را کندوکاو نماید و بازبشکافد. او بیشتر یک مشاهده گر برون گرا و ورزیده‌است تا یک طرف گفتگو.دانش زبان‌شناسی شاخه‌های گوناگونی دارد. برخی از آنها از این قرارند: زبان‌شناسی سنجشی-تاریخی، دستور گشتاری، دستور زایشی، آواشناسی، معناشناسی و گونه‌شناسی زبان. عصب شناسی زبان و زبان شناسی بالینی نیز از شاخه‌های جدید زبان شناسی می‌باشند.

زبان شناسی یک علم اجتماعی است و زمینه های مشترکی با دیگر علوم اجتماعی مانند روان شناسی , انسان شناسی , جامعه شناسی و باستان شناسی دارد. این علم ممکن است بر رشته های دیگری از جمله انگلیسی , ارتباطات و علوم کامپیوتر اثرگذار باشد. زبان شناسی را میتوان به عنوان یک علم شناختی (Cognitive Science) معرفی کرد.همزمان با علم روان شناسی , فلسفه و علوم کامپیوتر (هوش مصنوعی AI) زبان شناسی هم به طریقه عملکرد مغز انسان ها می پردازد.
در بخش های بعد با نام بردن و شرح اجمالی شاخه های مختلف زبان شناسی خواهیم پرداخت.

تاریخچه زبان شناسی

دانش زبان‌شناسی با کتاب دستور سانسکریت نوشته پانینی هندی آغاز گشت. پانینی در سده پنجم پیش از زایش مسیح دستور زبان بسیار پیشرفته‌ای نوشت.نوام چامسکی از زبان‌شناسانی است که نظریاتش انقلابی در این رشته به وجود آوردند. او معتقد است اصول و خصوصیات زبان در انسان ذاتی و «به طور ارثی برنامه‌ریزی شده» اوست و محیط پیرامون کودک تنها نقش محرک را برای یادگیری زبان مادری ایفا می‌کند. کودک مجموعه محدودی از اطلاعات را از محیط زبانی خویش می‌گیرد و خود قادر است ترکیبات جدیدی بسازد. نظریه‌پردازان پیش‌تر معتقد بودند زبان مادری تنها از راه شنیدن گفتار اطرافیان و به صورت اکتسابی وارد مغز کودک می‌شود.

نوام چامسکی از بانیان دستور گشتاری از مکتب امریکا میباشداما سردمدار اصلی این مکتب کسی نیست جز لیونارد بلومفیلد . دراین بین نباید سهم فردیناند دوسوسور را نادیده گرفت ک به عنوان پدرزبانشناسی نوین شناخته شده است زبلنشناسی که دستور گشتاری برگرفته ازنظریات اوست اهل فرانسه اما خود اونماند تا نتایج زحمات خودرا ببیند زحمت این کار به عهده شاگردان او بود که پس ازمرگش دست نوشته هاوگفته های او را متشر کردند.

شاخه های اصلی این علم عبارتند از:

1. Phonetics (آواشناسی)

2. Phonology (واج شناسی)

3. Morphology (تاریخ تحولات لغوی)

4. Syntax (علم نحو)

5. Semantics (علم معانی)

6. Language Acquisition ( فراگیری و تحصیل زبان)

در ادامه به بررسی یکایک شاخه های نام برده خواهیم پرداخت.

Phonetics (آواشناسی)

Phonetics مطالعه ایجاد و ادراک صداهاست. در ارتباط با صدا های زبان است و این که چگونه صداها به صورت بند بند ایجاد میشوند و همچنین شنونده چگونه آن ها را دریافت می کند.

Phonetic ارتباط نزدیکی با علم صوت سناسی دارد و از تکنیک های مشابهی با صوت شناسی استفاده می کند.

آواشناسی شامل سه رشته ی زیر می باشد:

1. Articulator Phonetics : تولید صداهای گفتاری

2. Acoustics Phonetics : مطالعه فرایند تولید فیزیکی و انتقال و مخابره ی صداهای گفتاری

3. Auditory Phonetics : مطالعه فرایند ادراک صداهای گفتاری

Phonology (واج شناسی)

Phonology مطالعه الگوهای صدایی یک زبان است و با سازمان دهی صداها در یک زبان ارتباط دارد که در واقع تغییراتی که در صداهای گفتار برای ایجاد کلمات به وجود می آید را بررسی میکند.

Morphology ( تاریخ تحولات گفتاری)

Morphology مطالعه تشکیل کلمات و ساختارهاست. Morphology در واقع به بررسی چگونگی قرار گرفتن اجزای کوچکتر کلمات برای ساخت واحدهای بزرگتر و قواعد حاکم بر این فریند میپردازد. عناصری که برای تشکیل کلمات در کنار یکدیگر قرار میگیرند, Morpheme نامیده میشوند. Morpheme کوچکترین واحد معنا دار یک زبان است. به عنوان مثال کلمه Cats از دو Morpheme , Cat و S جمع شکل میگیرد.

Syntax ( علم نحو)

علم نحو (Syntax) مطالعه ساختار جملات است و تلاش میکند که توضیح دهد بر اساس قواعد, چه ساختاری از نظر گرامری در یک زبان خاص صحیح است. این قوانین ساختاری اصولی را مشخص میکنند.

به عنوان مثال ساختار اصولی زبان انگلیسی به صورت فاعل – فعل – مفعول است مانند جمله زیر (John hit the ball ) فرایند دگر سازی به شما این امکان را میدهد که ساختاری متفاوت مانند (The ball was hit by John) را ایجادکنید.

Semantics (معناشناسی)

معنا شناسی (Semantics) علم مطالعه ی معناست و تلاش این علم بر آن است که توضیح دهد که چگونه معانی را درک میکنیم. و همچنین چگونه از این ادراک برای تولید جملات استفاده میکنیم. معناشناسی ارتباط گسترده ای با علم منطق در فلسفه دارد.

Language Acquisition ( تحصیل زبانی)

تحصیل زبانی نشان میدهد که چگونه بچه ها یک زبان را یاد میگیرند و یا این که بزرگترها چگونه زبان دوم را می آموزند. تحصیل زبانی بسیار مهم است چرا که بینشی از فرایند اصولی زبان به ما می دهد.دو جزء در تحصیل زبانی شرکت دارند.دانش فطری زبان آموز( Universal Grammar یا UG) و محیط (Environment).نظریه ی UG مفهوم گسترده ای دارد.تئوری این نظریه این است که کلیه زبان ها در یک قالب بندی خاص عمل میکنند و فهم این قالب بندی تا حد زیادی به فهم این که زبان چیست کمک میکند.

خانواده های زبان های جهان

در سال 2000، برابر محاسبه ی زبانشناسان، بیش از شش هزار زبان در سراسر جهان استفاده می شده است که بیشتر آنها را ده هزار نفر یا کمتر بکار می برده اند. این تعداد تا سال 2100 یعنی در گذرِ تنها یک قرن نصف خواهد شد. ”یعنی هر دوازده روز = مرگ یک زبان“. بسیاری از فرهنگ های بومی و ملی نیز همراه با این زبان ها به موزه ی تاریخ سپرده خواهد شد. زبان هایی که تعداد سخنگویان بدانها بسیار است (مانند زبان فارسی) دیرتر فراموش خواهند شد. بسیاری معتقدند که زبان هایی باقی خواهد ماند که خاستگاه آنها مهد فن آوری یا اقتصاد باشدبیشتر بر این باورند که زبانی که مردمِ آن بدان عشق ورزند نیز هرگز نخواهد مرد.
برای دسته بندی زبان ها از دیدگاه زبان شناسی، دو شیوه مرسوم است:

شیوه ی وابسته به گونه شناسی (Typology ) در این شیوه، زبان ها بر پایه ساختار شان دسته بندی می شوند. در این روش، برای نمونه، زبان انگلیسی و زبان چینی که هر دو از واژه پردازیِ ”فاعل- فعل- مفعول“ پیروی می کنند، در یک گروه قرار می گیرند.

شیوه ی زادگانی (Genetic) : در این شیوه، زبان ها برپایه ی روند شکل گیری و برمبنای تاریخی دسته بندی می شوند. این روش، بسیار پیچیده تر و علمی تر از شیوه ی وابسته به گونه شناسی است. در شیوه ی زادگانی، گروهی از دانش ها همچون باستان شناسی ، مردم شناسی ، تاریخ، و... توسط زبانشناسان بخدمت گرفته می شود. خانواده های زبان ها نیز با استفاده از همین شیوه دسته بندی شده اند.

بیشتر بخوانیم:«زبان شناسی کاربردی چیست؟»

با تیک زدن بر روی هر یک از گزینه های زیر می توانید مطلب های مفصل و مفیدی درباره ی خانواده های وابسته به هر یک از از این دو قاره را بخوانید:

خانواده های زبان های آسیایی

آسیا خاستگاه مهمترین خانواده های زبانی جهان است. امروزه اکثریت مطلق مردم جهان به یکی از زبان های خانواده های هند و اروپایی ، سامی ، استرالیایی- آسیایی ، استرانزی، و آلتای سخن می گویند؛ خانواده هایی که همگی ریشه آسیایی دارند. این نظریه که ”بشر ریشه ی آفریقایی دارد“ شاید درست باشد، اما بدیهی است که زبان های آسیایی، دقیقا در آسیا تکامل یافته اند:

2.5 میلیون سال پیش، نیاکانِ بشر (و نه انسان امروزی) از نظر فیزیکی و رشد مغزی به درجه ای رسید که بتواند طراحی کند و بسازد. البته، در عمل، این اتفاق بسیار دیر رخ داد؛ تنها 350 هزار سال پیش بود که بشر برای نخستین بار شکارهای از پیش طراحی شده را پایه گذاشت، آتش افروخت، و لباس پوشید. همچنین کهن ترین آثار هنری و دینی بشر (در قالب نقش ها و اشیای مذهبی) بین 30 تا 40 هزار سال قدمت دارند. از دید یک انسان شناس ، زبان ساده ی بشر نباید قدمتی بیش از 350 هزار سال داشته باشد و این زبان احتمالا از حدود 40- 30 هزار سال پیش شکل های پیچیده تری به خود گرفته است. آواهای معنادار برای ارتباط میان انسان هایی که دو میلیون سال پیش می زیسته اند کافی بوده است.

فسیل مرد پکنی که در نزدیکی پکن پیداشده و نیز فسیل مرد جاوه ای که در اندونزی کشف شده است، 500 هزار سال قدمت دارد. هر دوی این مردان، پدران انسانِ امروزی، یعنی Homo erectus هستند. نشانه هایی وجود دارد که اینگونه انسان ها یک میلیون سال پیش پا به قاره ی آسیا گذاشته بودند.

نخستین تمدن های آسیایی، در جنوب باختری آسیا (میان رودگان)، شمال هندوستان، و شمال چین پدیدار شد. کشاورزی ویژگی مشترک هر سه تمدن بود. حمله های افراد بیابانگرد، کشاورزان را به داخل شهرهایی با برج و باروی مستحکم راند. از حدود سه هزار سال پیش از میلاد که گاوآهن اختراع شد، گروهی از کارگرانِ کشاورزی این امکان را یافتند تا به صنعت روی آورند و افزایش محصولات کشاورزی و کارِ صنعتگران، رویهمرفته، زمینه را برای بازرگانی و ارتباط فرهنگی مهیا ساخت.

خانواده ی زبان های هند و اروپایی

خانواده ی زبان های استرانزی

خانواده ی زبان های استرالیایی- آسیایی

خانواده ی زبان های سامی

خانواده ی زبان های آلتای

خانواده ی زبان های اورالی

خانواده های زبان های آفریقایی

زبان های آفریقایی

گروه بزرگی از خانوانده های زبان هایی که بومی آفریقا هستند و یا ریشه آفریقایی دارند. بیش از هزار زبان، در این گروه بزرگ جای می گیرند؛ البته، در این میان، تنها 50 زبان وجود دارد که بیش از 500000 نفر بدان سخن می گویند و بقیه زبان ها، تنها در میان یک قبیله یا در یک منطقه کوچک رایج است.

بدون در نظر گرفتن زبان عربی ، زبان های سوواحیلی (با پنجاه میلیون نفر) و هُوسایی (با 22 میلیون نفر)، رایج ترین زبان های آفریقایی به شمار می روند.

ژورف گرینبرگ ، زبان شناس آمریکایی، در سال 1963 برای اولین بار، دسته بندی جامعی از خانواده های زبان های آفریقایی ارایه داد:

خانواده زبان های نیجر- کنگو

:این گروه، بزرگترین خانواده زبان های آفریقایی به شمار می رود. بیش از 400 میلیون نفر در آفریقا به زبان های نیجر- کنگو سخن می گویند.

خانواده زبان های آفریقاسیایی

:حدود 200 میلیون نفر در شمال آفریقا، اتیوپی، اریتره و پیرامون دریاچه چاد ، به این زبان سخن می گویند. این خانواده، به پنج زیرگروه زبان های «چادی»، «سامی»، «بربری»، «کوشی» و «مصری» تقسیم می شود.