نمدمالی
کهن ترین شیوه وروش فراهم سازی زیرانداز که تاکنون شناخته شده نمدمالی است . نَمَد نوعی بافته سنتی زیراندازی است که با پشم تولید میشود. در فرانسه به آن فوتر میگویند. نمد درلغت پارچه ای کلفت است که ازپشم یاکرک مالیده سازند وازآن فرش وکلاه و جامه کنند .
نمد ساده ترين نوع کف پوش است و ساخت آن احتياج به دستگاه خاصی دارند. در نمد مالی در واقع از خاصيت طبيعی پشم که عبارت از در هم پيچيدن الياف آن در اثر رطوبت و فشار است استفاده می شود. احتمال دارد که اولين بار بافندگانی که الياف پشمی خود را شسته و برای گرفتن رطوبت آن با چوبدستی ضربه هايی به پشم می زده اند، موفق به کشف اين خصوصيت پشم و در نتيجه موفق به بوجود آوردن صنعت نمدمالی شده باشند.
نمدهاي ايران، در هر منطقه از اين سرزمين، رازي سر به مهر دارند كه با شكل‌هاي تجريدي و نمادين و رنگ‌هاي برگرفته از طبيعت، بخشي از فرهنگ هنرهاي عاميانه ما را تشكيل ميدهند.
فرهنگي كه سرشار از زيبايي، رمز و راز، عشق، ... و به يك معني مالامال از زندگي است. هنر نمدمالي محتملاً بر هنر بافندگي مقدم بوده است. نمد در آسيا به‌ويژه در ايران از زمان‌هاي قديم به عنوان لباس، كلاه و خيمه و زيرانداز به كار مي‌رفته و در شرايطي سخت توليد مي‌شده است. تهيه و ساخت نمد در ايران همچنان به‌صورت سنتي صورت ميگيرد و هنرمند ايراني با نقش و نگار و دستان توانمند و هنرمندانه خود بدان روح تازه‌اي مي‌بخشد.
نمدمالي صنعتي است كه با تمام اعضاي بدن در ارتباط است و نمدمال با عشق تمام به كار، همراه با حركات موزون و دلنشين دست و پا و خواندن شعرهاي لطيف و موزون خستگي مفرط ناشي از كار مداوم را همراه با عرق كردن فراوان از تن خسته خود بيرون مي كند و به انتظار فرش كردن دستمايه تلاش خود مي نشيند.
دستمايه اي كه نقش هاي رنگارنگ طبيعي جلوه اي از طبيعت زيبا را با نقوش ساده و صميمي به بينندگان نشان مي دهد تا منظر زيباي صنعت دست بشر را كه خداوند سبحان دراختيار اشرف مخلوقات قرارداده است، نظاره گر باشد.
توليدات صنايع دستي، صرف نظر از درآمدزا بودن، برآورنده بسياري از نيازهاي خانوار توليدكننده يا ساكنان منطقه توليد نيز هست و از بين اين نوع توليدات، نمد جزو صنايعي است كه چنين خصوصيتي دارد.نمدمالي، حرفه اي سنگين و در بسياري نقاط كشور نظير استان سمنان و كرمانشاه حرفه اي مردانه است. با اين وجود، در بخش هايي از كشور عموما و در تركمن صحرا خصوصا، زنان متعددي دست اندركار توليد اين محصول هستند.
تاریخچه نمد
نمدمالي از ابتدايي ترين شيوه هاي نساجي است كه گفته مي شود ابتدا در آسياي ميانه به وجود آمد . ازدوره نوسنگی مردمی که باپشم سروکار داشته اند ٬ نمد را می شناختند . اسناد ومدارک چینی 2300 پیش از میلاد درباره پادری ٬زره وسپر نمدی خبر میدهد . درگورهای عصر مفرغ ٬ درآلمان نمدهایی پیدا شده که تاریخ آن به 1400 پیش از میلاد می رسد . نویسندگان کلاسیک ٬ از همر به این طرف ٬ درباره نمد سخن گفته اند و آن را بطور عمده به ایران نسبت داده اند . در گور سکاهای سده پنجم پیش از میلادمسیح که در قسمتهای مستور از برف ویخ روسیه مرکزی پیدا شده اشیاء نمدی زیادی چون پرده ٬ قالی ٬ عرقچین ٬ جل اسب و پتو به دست آمده است . قبایل ترک که از این نواحی مهاجرت کرده اند و چادرنشینهای ایرانی نیز تا به امروز استادان مسلم هنر نمد سازی هستند. نه تنها کپنک نمدی با کلاه وآستین یکپارچه درست می کنند ٬ بلکه در تزیین وآرایش نمد با نقشه هایی که از پشم رنگ شده در دور نمد به کار می برند استادهستند . روشی که این چادر نشینان به کار می بردند ساده بوده وتا امروز هم پایدار بوده است . قدیمی ترین نمد موجود در گنجینه سلطنتی (شو سو یین) در‹‹نارا›› واقع در ژاپن متعلق به قرن هشتم پیش از میلاد است ٬ این نمد ها را از راه دادوستد یا به عنوان پیش کش به ژاپن می آوردند. شیوه نمد مالی و تهیه نمد از زمانهای گذشته تا کنون تغییری نکرده است و در نقاط مختلف تقریبا یکسان می باشد اما موادی که به پشم میافزایند گونا گون است مثلا در مازندران آب خالص ٬ در با ختران و فارس صابون بدین منظور مصرف می شود . در نواحی دشت گر گان تا بابل و آمل ورامسر و کلار دشت نمد مالی انجام می گردد . ایلات ترکمن نیز نمد را جهت پوشش سقف و اسکلت چوبی کلبه و یورت خود می مالند و نوعی نمد مرغوب نیز با نقشهای گوناگون جهت زیر انداز ومفروش نمودن کف کلبه فراهم می سا زند . نمد مالی در نواحی اصفهان بروجن ٬ بختیاری نیز رایج بوده است . در با ختران در شهرهای قصرشیرین ٬ سر پل ذهاب ٬ اسلام آباد غرب و کرند نمد مالی متداول است .
روایت داستانی به نقل از کتاب سیری در صنایع دستی ایران ( تالیف : جی کلاگ) به روایت داستان عامیانه ا ی که در میان نمدمالان سمنان ومازندران مشهور است ٬ پسر حضرت سلیمان ٬ چوپانی بود که می خوا ست از پشم گوسفندش برای بافتن پارچه استفاده کند پس از آن که چندین بار در این آرزو ناکام شد دست از کوشش بر داشت ٬و از روی ناامیدی پشم را مشت کوبید و اشک اندوه بر آن ریخت اشک ها به درون الیاف پشم راه یافت وآ نها را به هم چسباند آنگاه پسر حضرت سلیمان دریافت که از خیساندن و مالیدن پشم ٬پارچه ای برایش ساخته شده است بدینسان نخستین نمد ‹‹آفریده ›› شد و یاد پسر حضرت سلیمان تااین زمان به عنوان ‹‹ رب النوع ››نمد مالان شمال ایران زنده مانده است .این افسانه درباره (آفرینش )نمد گواه آن است که نمد مالی کهن ترین شیوه شناخته شده در بافت است ونمد شاید کهن ترین شکل کفپوش دستباف است.
هم اكنون این هنر قدیمی به صورت نیمه صنعتی تهیه میشود یعنی كار ۵۰درصد آن به صورت دست ساز و ۵۰درصد دیگر توسط دستگاه انجام میشود. به عنوان مثال در روستای ابرسج شاهرود ۵۰نفر با ۱۵دستگاه مشغول تولید نمد هستند. قیمت دستگاه‌ها و تهیه آن برای صنعت گران بسیار بالا است هر دستگاه بالغ بر ۱۰میلیون تومان قیمت دارد. به گفته سید حسن ذاکری استاد نمد مالی،دستگاه‌های مورد استفاده در روستای ابرسج شاهرود كوچك است و نزدیك به ۱/۵میلیون تومان قیمت دارد و این دستگاه‌ها كیفیت تولید نمد را پایین می‌آورد كه این خود یكی از مشكلات رشته نمدمالی است. درحال حاضر این هنر به صورت استاد شاگردی آموزش داده میشود .از آنجا كه تولید نمد كار بسیار سخت و بازار فروش آن كم است محصول آن به صورت فراوان در بازار و در دست عموم قرار ندارد.
مهمترین تولیدات نمدی امروز به صورت زیراندازهای نمدی، جلودری، تن پوش‌های نمدی، نمد چوقا و امثال آنهاارائه میشود.
مناطق تولید نمد
نمدمالی در مناطق روستایی علی آباد كتول، سمنان، گنبد كاووس، كلاله، آق قلا گلستان، روستاهای مازندران، سبزوار و قوچان خراسان رضوی و استان لرستان و بندرتركمن رواج دارد. طرح و نقوش نمد تركمني از بينظيرترين نقوش از جهات تنوع و تعدد در هنرهاي سنتي كشور به شمار ميرود.
نمد تركمن از انواع مهم و معروف نمد ايراني بوده كه در تركمن صحرا به ان "كچه" گفته ميشود. تركمنها به نمدمالي "كچه باسماق "مي گويند و آن را بمنظور پوشش اسب، زين و پوشاندن ديوارهاي آلاچيق استفاده ميكنند. كچه هاي تيره براي فرش كردن كف وديواره آلاچيق نيز به كار ميرود و اين نوع گاهي داراي نقشهاي تزييني نيز ميباشد.
بهترين نمد تركمن مربوط به قوم يموت است و هماكنون نيز بيشتر در مناطق يموتنشين رواج دارد زيرا پرورش و نگهداري گوسفندان نيز در اين خانوادهها مرسوم است.
بدليل اينكه توليد نمد نياز به قدرت بدني فراوان دارد در بيشتر نقاط ايران نمدمالي توسط مردان انجام ميشود اما نمد تركمن را صرفا زنان توليد مي كنند.
نمدمالي كوهستان بيشتر در روستاهاي كوهستاني شهرستانهاي گرگان، راميان عليآبادكتول و مينودشت رواج داشته و در اين مناطق به نمد "لمد" گفته ميشود.
قطع واندازه توليدات نمدي استاندارد نيست و بستگي به درخواست متقاضي دارد و نمدتركمني به شكل منحني است و نحوه اندازه گيري آن به وسيله وجب دست كه در تركمني به "قاريش" معروف است انجام ميگيرد.
برخی معتقدند نمد زیبایی خاصی از دیدگاه عموم ندارد و طرحهای آن نسبت به گلیم، فرش و جاجیم تكراری است، این دست بافته خیلی زود دچار بیدزدگی می شود.
نمد و مواد اولیه :
پشم گوسفند: پشم به عنوان مهمترین ماده اولیه برای نمد مالی از خصوصیات ویژه ای برخوردار است که اگر نبود این خصو صیات ویژه در پشم شاید ساخت نمد به عمل نمی رسید.
ویژگی های پشم :
پشم ٬ رشته هایی است که مانند مو وکرک بر روی بدن گوسفند وشتر می رو ید و خشن و زبر و مجعد است و با رشتن آن نخ و سپس پارچه یا انواع فرش بافته می گردد. الیاف پشم از ماده مخصوصی به نام ‹‹کراتین›› تشکیل گردیده و ویژگی اسیدی وبازی را تواما دارد و این بدان جهت است که دارای مقدار مساوی از عوامل ‹‹کر بکسیل›› و ‹‹آمین ››می باشد پشم خام دارای 16 تا 70 درصد نا خالصی بشرح زیر است :
1. چربی ٬ که عامل جلوگیری از شکستن الیاف می باشد و در پوست حیوان تولید می شود .
2.رطوبت ٬ که درصد آن در پشم های مختلف متفاوت است .
3. گرد وخاک ٬ کثافات ٬ مواد معدنی دیگر ومواد گیاهی خشک شده ٬ که برای از بین بردن آنها علاوه بر شستشو باید از روش «خاکگیری و کر بونیزه کردن » نیز استفاده نمود . حدود 90 در صد لیف پشمی از سلول های پوستی تشکیل شده و قابل ذکر است که سلول های پوستی نیروی کشش الیاف پشمی را که به حدود 20تا40 درصد می رسد ونیز رنگ طبیعی آن را تامین می نماید . الیاف پشم طبیعی دارای خواص فیزیکی وشیمیایی است که برای این ماده مهم ٬ کیفیت و ویژگیهایی بوجود می آورد وتا اندازه ای وجه مشخصه مرغوبیت آن است وهمین خصوصیت است که آنرا مناسب بکارگیری در ساخت نمد و بافت فرش می سازد . بهترین پشم در کار نمد مالی ٬ پشم گوسفند و از نژاد مرغوب آن است و در ایران از نواحی خراسان ٬ آذربایجان ٬ فارس ٬ لرستان ٬ خوزستان ٬ کردستان ٬ باختران واصفهان بدست می آید .
مراحل آماده سازی پشم جهت بکارگیری در ساخت نمد پس از اینکه پشم روی بدن گوسفند به حد کافی و مناسب بلند شد ٬ پشم چینی آغاز می شود و بعد از چیدن پشم نوبت به تمیز کردن می رسد . به این طریق که ابتدا خارو خاشاک لای پشم ها را که در اثر موارد مختلف با گوسفند همراه شده ٬ جدا می کنند وپس از آن جهت گرفتن خاک وچربی اضافه وزائد از پشم ٬ آن را با آّب ولرم می شویند . بعد از شستشو وخشک نمودن آن به وسیله کمان ویا در صورت امکان با دستگاه حلاجی پشم را اصطلاحا می زنند که به آن پشم محلوج می گویند . علت اینکه این عمل انجام می شود
این است که :
1.الیاف از هم جدا شود و خاصیت نفوذ پذیری جهت مواد لازم و جدید را پیدا کند.
2.هر لیف خاصیت ارتجاعی خود را باز یابد .
3.مواد خارجی و ناخالصی باقی مانده در پشم ٬از آن جدا شود.
بعد از حلاجی ٬پشم آماده رنگرزی می شود –که در جای خود توضیحات لازم داده خواهد شد.
صابون :
صابون یکی از تمیز کننده ها ی مواد فرش و نمد است .صابون ها از ترکیب روغن جامد و یا مایع یا سود در اثر حرارت فراهم می گردد .این تمیز کننده دارای انواع مختلفی است و اختلاف عمده این گونه ها به جهت نوع چربی و قلیایی ومواد اضافی مصرف شده درآنها می باشد .
صابو ن ها از لحاظ سختی به 4 گروه تقسیم می شود:
الف :صابون های سخت یا صابون سدیم که در خانه ها بکار شستن دست و لباس می رسد.
ب: صابون نرم یا صابون پتاسیم که براثر مشکلات حمل ونقل وبرخی خدمات قیمت آن بالاتر است .
پ : صابون های طبی ٬ مانند صابونهای میکرب کش اسید فنیک ٬ قطران سوبلیمه و غیره ...
ت : صابون های کاغذی که ازطریق تزریق موادلازم به کاغذ فراهم شده وخشک می گردد .
برای تهیه صابون های لباسشویی مقدارسود بیشتری مصرف می گردد تاصابون بدست آمده چربی لباس را بهتر پاک کند . صابون به دلیل داشتن خاصیت قلیایی چربی هارابه صورت ذرات بسیارریز درمی آورد بدینگونه برطرف سازی آن راتسهیل می نماید . برای تهیه انواع صابون چربی هاراباسود سوزآور (سود کاستیک )می پزند وسپس نمک به آن می افزایند. صابون چون درآب نمک حل نمی گردد و روی آب می استد ٬ آن راجداکرده کاملا می شویند ومجددا حرارت داده وبه صورت قالب یاسایر انواع درمی آورند .
درنمدمالی ازنوع الف آن استفاده می کنند که درقسمت مراحل تولید شرح داده خواهد شد .
آب :
آب مایعی است بی رنگ و بی بو و اندکی قابل تراکم مرکب از اکسیژن و هیدروژن که در طبیعت به وفور موجود است . مواد داخل در آب را بر دو گونه اصلی زیر میتوان تقسیم نمود:
الف: سختی ها که بوسیله تصفیه فیزیکی از آن جدا می گردد .
ب: مواد معدنی ترکیب شده با آب مانند کلسیم ٬ منیزیم ٬ پتاسیم. آب را در طبیعت به دو نوع کلی می توان یافت :
1.آب های سطحی : که در سطح زمین یا به فاصله کم از آن در زیر زمین موجود است . مانند آب رود خانه، جویبار٬ دریاچه٬ چاه های دستی و کم عمق
2.آب های زیر زمینی : این آب ها در داخل سطوح زمین نفوذ کرده در طبقات غبر قابل نفوذ جمع می گردد و سرانجام قسمتی از آ ن به روش های گوناگون از جمله حفر چاه ها به سطح زمین هدایت شده مورد بهره برداری قرار می گیرد . آ ب هایی که علاوه بر سایر مصارف در رنگرزی الیاف ٬ پنبه٬ پشم ٬ ابریشم و نیز شستشوی الیاف و ساخت نمد مورد استفاده است در طبیعت بگونه های زیر یافت می گردد :
1. آب رودخانه
2.آب قنات
3. آب چاه های عمیق٬ نیمه عمیق
4. آب چاههای دستی
5.آب لوله کشی شهرها
6.آب های موجود در پایاب ها ٬ آب انبار ها ٬ حوض ها ٬ استخر ها ومنابع دستی وصنعتی و کار خانه ای ٬ که بهتر از همه آنها ٬ آب لوله کشی شهری به لحاظ آزمایش مکرر و گرفتن سختی از آب ٬ مناسب به نظر می رسد و می توان از آن آب به راحتی در نمد مالی استفاده کرد.
رنگرزی مواد اولیه پشم )جهت ایجاد نقش در نمد) :
رنگ با چشم دیده می شود و با احساس درک می گردد و عقل آن احساس را در یافت داشته ٬ مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد رنگها در زندگی معنوی و عاطفی انسانها نیز تاثیرات غیر قابل انکار دارند و چه بسا منظره ای با رنگ های متفاوت تاثیرات مختلف بر بیننده می گذارد به طور مثال هوای آفتابی با اشعه طلایین خورشید انسان را شاد می کند و بلعکس هوای بارانی و هوای مرطوب و تاریک باهمان منظره غم فزا است .
رنگ از جهات گوناگون دارای انواع است :
الف:ازلحاظ شیمیایی بردو گونه است :1. رنگ های معدنی 2.رنگ های آلی
ب : از لحاظ سر منشاء بر دونوع است : 1. رنگ های طبیعی 2.رنگ های شیمیایی (مصنوعی )
پ:از جهت اصلی و ترکیبی به گونه های متعدد است از جمله است :
1.رنگ های اصلی : (آبی ٬ زرد٬ قرمز(
2. رنگ های ثانویه : ( سبز ٬نارنجی و بنفش )
3.رنگ های درجه سوم : (زرد و نارنجی ٬نارنجی و قرمز ٬قرمز بنفش ٬بنفش آبی ٬آبی سبز ٬ سبز زرد)
اما رنگ های مورد مصرف نمد ها ٬ معمولا همان رنگ های اصلی یعنی زرد و آبی و قرمز است . و در کنار آن از رنگ های طبیعی خود پشم نیز بهره کافی گرفته می شود مانند رنگ سفید و سیاه و قهوه ای که اصطلاحا پشم خود رنگ گفته می شود.
رنگرزی بین نمد مالان بسیار ساده انجام می گیرد ابتدا آب را گرم می کند و سپس مقداری رنگ شیمیایی (رنگ های اسیدی)که امروزه در بازار به وفور پیدا می شود را در مقدار کمی آب حل می کند و به آب داغ روی اجاق اضافه می کند و پس از هم زدن اضافه نمودن مقدار زاج سفید پشم را به محلول آب و رنگ فرو می برند هر از گاهی محتویات پاتیل را هم می زنند تا رنگ به همه پشم نفوذ کند و بعد از ساعتی پشم را بیرون آورده و شستشو می دهند و خشک می کنند .
ابزار و مشخصات دستگاه های تولیدی در نمد مالی :
1. کمان 2. مشته 3. پنجه 4. لوخ یاقالب 5. ماشین حلاجی 6. ماشین مشت ومال
در شغل نمد مالی در گذشته ها غیر از وسیله ای به نام کمان حلاجی و مشته آن ٬ابزار دیگری به کار برده نمی شد اما امروزه باآمدن ماشین حلاجی دیگر از کمان استفاده نمی شود چرا که ماشین کار حلاجی را آسان نموده است ٬ زحمت کار گر نمد مالی را نیز کم کرده است ٬ هم چنانکه سرعت کار را نیز بالا برده است . به هر حال ابزار ودستگا های مورد استفاده در نمد مالی به قرار زیر است :
کمان دستی ساده حلاجی :
کمان حلاجی ٬ کمان مخصوصی است که بدان وسیله حلاجان پنبه و پشم را به منظور جداسازی الیاف آن از یکدیگر می زنند ٬ کمان حلاجی از سه قسمت تشکیل می گردد.
1.چوبی به نام ‹‹ چوب کبود ›› از بید یا چنار که استخوان بندی آن است .
2.بادزن انتهایی که از چوب گردو می سازند و دستگیره ای بدان وسل می شود که نقش لنگر کمان را بازی میکند .‹‹ دف ›› نیز نامیده می شود.
3. زه کمان که در باختران ‹‹ ژی ›› می گویند و آن را از رود ه گوسفند می سازند. حلاج یا ‹‹ مشته یا مضراب ›› که گوشت کوب مانند است به زه کمان ضربه میزند و آن را به ارتعاش در می آورد ٬ این ار تعاشات بوسیله زه به الیاف برخورد کرده آن را از یکدیگر جدا می کند.کمان حلاجی بر دو گونه است :
1. کمان دستی (که شرح آن در بالا آمد(
2. کمان چند زهی که برای زدن الیاف به مقدار زیاد به کار میرود و در عمل به سقف وسیله طنابی آویخته می گردد و الیاف در زیر آن ریخته شده زده می شد.
3.پنجه یا شانه =چوب پنجه
چوب پنچه وسیله ای است برای پهن کردن پشمهایی که برای پوشاندن نقشه روی نقوش می ریزند به اصطلاع زمینه و تنه اصلی نمد را می سازند.
ماشین حلاجی:
این ماشین ٬ وسیله است که از یک واحد ورودی و یک واحد خروجی تشکیل یا فته و در داخل آن قطعاتی بکار گرفته شده تا مانند ار تعاشات کمان عمل کند والیاف و پشم را از هم جدا سازد و خار وخاشاک و نا خالصی پشم را از آن جدا نماید . همچنانکه گفته شد هر واحد نمد مالی یک دستگاه ماشین حلاجی در کار گاه خود دارد.
1.حصیر = بوریا : در منطقه ٬ لخ یا لوخ که در اصطلاح ‹‹ قالب›› نام دارد.
معمولا این نوع حصیر که به عنوان قالب برای نمد مال به حساب می آید از نوعی الیاف نباتی تهیه می شود که خود نمد مال آنرا می بافد. چرا که حصیر بافی خود یکی از صنایع دستی است . حصیر را یا از برگ درخت خرما ویا از ترکه (شاخه نرم درختان ویا نوعی الیاف نباتی بنام لیق و یا از نی مثل: نی باتلاقی و یا نی باغی وهمچنین نی خیزران یا با مبو معروف به هندی تهیه می کنند .
مراحل تولید نمد:
1. ابتدا قالب نمد را در کف کارگاه پهن کرده و نمدمال آماده نقش پردازی می گردند .
استاد کار نمد مال مانند یک نقاش که از ذهن خود کمک می گیرد ٬ وکار را با رنگهای روی نمد (که قبلا به شکل فیتیله یا به پود ضخیم در فرش البته بدون قاب آماده شده ) آغاز می کند . نقشها همچنان بطور ذهنی از گنجینه نقوش سنتی که به یاد سپرده است تهیه می شود . و هر محلی به ویژگیهای نقوش خود ممتاز است . نه به الگوگی مراجعه می شود و نه وسیله ای برای اندازگیری بکار می رود . فیتیله پشمی رنگی مورد نظررا (که قبلا روی ران بادستها به صورت فیتیله یا ریسمان درآورده اند ) در حاشیه نقش بکار می گیرد و معمولا در یک مستطیل دراز با آن طراحی می کنند . این طرح را ممکن است با 2یا 3 رنگ انجام دهند . آنگاه نقش از حاشیه به سوی متن پیش می رود . نقش ممکن مرکب از رشته حرف Sبه شکل زنجیر باشد که گلهای مدور بر گرد آنها تشکیل می دهد بدینسان که با گرداندن پشم بدور شست پدید می آورند . حاشیه ها ممکن است به صورت ٬ مارپیچ ٬ لوزی ٬ ویا هفت و هشت باشدو یا حتی مثلث باشد.بعد از انکه طرح نقوش کامل شد ٬ نوبت به کار ترسیم وجزئییات وپر کردن نقش آغاز می شود . هنگامی که نقش بندی پایان می گیرد ٬ پشم حلاجی شده را به قطر سه سانتی متر نسبتا متراکم روی طرح انبوه می کنند . آنگاه پشم حلاجی شده زمینه را شانه می کنند٬ زیرا اکنون تهیه نقش ٬ یا نقش چیدن به پایان رسیده و مرحله ریختن پشم آغاز شده است . پشمی که اینک بکار می رود از بهترین نوع است زیرا هم بیشتر فرسودگی نمد را باید تحمل کند و هم بیشتر به چشم می خورد . عمل شانه کردن با وسیله ای به نام چوب پنجه ٬ پشم را هموار می کند . ضخامت پشم اینک تا زانو می رسد . بعد از این مرحله نوبت به پاشیدن آب و خیساندن پشم می رسد . سراسر طول و عرض پشم را آب می پاشند و بعد از آن قالب را که پشمها و نقشها روی آن گسترده شده است در کرباس می پیچند وطنابی به دور آن می بندند . اینک کار استاد کار نمد مال آغاز می شود . بدین معنی که روی نمد می ایستند و بیش از یک ساعت آن را با پا از یک دیوار به دیوار دیگر می مالند. البته امروزه این کار را ماشین برقی نمد مالی انجام می دهد .
اینک مرحله اول نمد آماده است . حال دیگر به راحتی می توانند نمد را از قالب جدا کرد و استاد کاران ٬ دیگر بار با دستهای خستگی ناپذیر خود آن را مالش می دهند و قناصی های آنرا بر طرف کرده و در آخرین مرحله لبه های آن را بر گردانده و اصطلاحا لب گیری کنند و نحوه عمل آن بدین صورت است که ابتدا لبه های آن را با مقداری صابون محلول در آب خیسانده و لبه ناقص نمد را که تا یکنواخت نیز می باشند با مقداری پشم که لای لبه های بر گشته قرار می دهند آن را یکنواخت ساخته و دوباره نمد را لول کرده و آماده برای مالش مجدد توسط نمد مالان است . نمد مالان در حالی که پا ها یشان را روی لوله نمد و دستها را روی زانوان گذارده اند نمد را با نشان دادن روی پاشنه هایشان جلو می رانند ٬ سپس پا ها یشان را بلند می کنند ومحکم به روی آن می کو بند آنگاه نفس زنان ٬ نمد را با انگشتان پا به عقب می چر خانند و سرانجام دوباره با پاشنه آن را به جلو میرانند . ضرب این حرکات ٬ساده و به صورت یک – دو .سه . چهار به جلو ٬ و یک دو – سه . چهار به عقب است ٬ و تکیه بیشتر به روی ضرب چهارم است . پس از یک ساعت کار نمد باز می شود و در این حال نقش کاملا در جسم آن جای گرفته است که شبیه به فرش دستبافی به نظر می آید.
استاد کاران دو سوی نمد را گرفته و میکشند که هیچ گونه ناراستی در شکل آ ن نماند که این عمل را ‹‹کش دادن ›› میگویند . سپس همچنان که گفته شد مخلوط صابون و آب و یا آب خالص را روی تمامی سطح نمد می پاشند ونمد را میپچند و این بار به مالش آن با دست می پردازند و پس از آن ٬ دشوار تر از همه مر حله آخر است که دو نفر در حالی که دستهایشان رابه شکل ضربدرنگاه داشته اند همزمان وهماهنگ بایکدیگرنمد رابلند میکنندوبرمی گردانند ٬ بعد خم شده بادستهایشان آن را به زمین می کوبند وشپش درحالی که روی انگشتان پایشانبلند می شوند باتمام قوت به آن فشار می آورند این را ‹‹ به کوب ›› یا چکمال – زانویی می گویند . و هنگامی که نمد به شکل نهایی آماده شد آن را مدت 3 تا 4 روز ٬ بر حسب موقع سال ٬ بیرون می گذارند تا خشک شود و پس از آن نمد را میشویند دوباره خشک میکنند . البته امروزه این مرحله کار را که بسیار دشوار و زحمت بسیاری می طلبد دستگاه نمد مالی انجام می دهد که عمل دستگاه نیز همان ضربه هایی است که به دست استاد کار نمد مال انجام میشد.
نوع تولیدات :
نوع تولیدات این صنعت یا به عبارتی هنر صنعتی انواعی از نمد است که با ابعاد گوناگون تولید میشود . بیشتر تولیدات از نوع فرش انداز میباشد که به ابعاد 3 ٭ 5/1 ویا بیشتر یا کمتر و همچنین به صورت گرد و پادری تهیه میشود .
نوع دیگر تولید ات نمد لباسی است برای چو بانان که در این منطقه به آن خلیک یا خلک میگو یند و نوع دیگر از تولیدات نمد سرکش اسب میبا شد که شکل خاصی دارد و همچنین عرق گیر اسب محسوب میشود و نیز نوع دیگری از آن که کوچکتر از سرکش اسب میباشد به نام زیر زینی اسب تولید می شود که زیر زین اسب قرار میگیرد برای آن که زین از جنس سخت میباشد و احتمال صدمه دیدن بدن اسب میرود که این نمد در واقع اسب را مصون میدارد . نوع دیگر تولیدات آن کلاه نمدی است . که امروزه در این منطقه دیگر خریداری ندارد و تولید نمیشود مگر از روی تفنن و سر گرمی کسی دست به تولید آن بزند .
نقوش به کار رفته:
همچنان که در پیش از این گفته شد نقوش به کار رفته در نمد مالی از گنجینه های نقوش سنتی که به طور ذهنی به نسل جدید رسیده به کار گرفته میشود که در این منطقه شاید به تعداد انگشتان یک دست از آن نقوش باقی مانده باشد که انواع آن به قرار ذیل است :
1. نقش سر علمی
2. نقش سر انداز
3. نقش چاراینه (چهار آیینه)
4. نقش نیشابوری
5. نقش کردی
6.نقش تلفیقی و...
نقوش عمده در ميان ايل يموت شامل "بوستاني، آلاجه، قوچق، امزگ، ساري ايچيان (عقرب) گل، كچه نقش، تيرانا، گزرمن، توينك نقش، ديهگزي (چشم شتر)، بستان نقش، دورت امزگ، تاريم نقش" بوده و نيز طرح قوچ كه در بيشتر دست بافتههاي تركمن كاربرد دارد كه يكي از اصليترين طرحهاي نمد ميباشد.
معنای چند اصطلاح در نمد مالی
او «ave » و اوکشی« ave keshi»: پشمی است که بعد از حلاجی ٬ رنگ شده و بر روی ران نمد مال و بالای زانو با مقداری کشش به شکل ریسمانی در می آورند که در موقع چیدن طرح و نقش نمد بکار می رود.
بکش بپیچ: کشیدن نمد به طرف خود و لوله کردن نمد
پرونده کردن: بعد از این که نقش کاملا در جسم و جان نمد جای گرفت ٬ دو باره اطراف نمد را با آب آمیخته به صابون آغشته می کنند تا حا شیه ها راست در آید و ضخامت آن ها با ضخامت بقیه نمد یکسان شود . حاشیه ها را محکم میمالند تا خودشان را بگیرند . ‹‹ به این عمل پروندParvand) ) کردن می گو یند .»
چوب پنجه: وسیله ای که با آن عمل شانه کردن انجام میگیرد.
شمال بدی ( shomal bedi): لول نمد را علاوه بر راندن به جلو پر تاب می کنند . باز کردن لول نمد و کم کردن لول نمد . شی بدی (shi bedi): لول نمد را به جلو راندن . لول نمد را به جلو پیچاندن
کش دادن ( kesh dadan): استادکاران دو سوی نمد را گرفته و می کشندتا هیچ گونه ناراستی درشکل آن نماند که به این عمل کش دادن می گو یند.
کوچمه: نوعی نمد ترکمنی به رنگ خاکستری و سفید به عنوان پوشش اسب و عرق گیر در زیر زین اسب استفاده می شود .
لوخ یا « لخ »(قالب) : یک تخته حصیر که از پوسته حصیر که لیف مانند است وحالت انعطاف پذیر دارد ٬ تهیه شده و با نخ های پنبه ای تقریبا ضخیم توسط خود نمد مال بافته می شود و به عنوان قالب جهت چیدن نقوش نمد (نوار چینی) روی زمین پهن می کنند و نمد را قالب گیری می کنند . در بعضی مناطق به جای حصیر از پارچه ضخیم استفاده می شود (به آن ماده هم می گویند.)
نقش بندی: چیدن نوار های رنگی پشم وایجاد طرح برای نمد یا (اوکشی)
منابع:
سایت های ویکی پدیا، روزنامه ایران، ایرنا، روزنامه سرمایه، www.farsdaily.com، www.eshiraz.ir، www.ichto.ir
نمد ساده ترين نوع کف پوش است و ساخت آن احتياج به دستگاه خاصی دارند. در نمد مالی در واقع از خاصيت طبيعی پشم که عبارت از در هم پيچيدن الياف آن در اثر رطوبت و فشار است استفاده می شود. احتمال دارد که اولين بار بافندگانی که الياف پشمی خود را شسته و برای گرفتن رطوبت آن با چوبدستی ضربه هايی به پشم می زده اند، موفق به کشف اين خصوصيت پشم و در نتيجه موفق به بوجود آوردن صنعت نمدمالی شده باشند.
نمدهاي ايران، در هر منطقه از اين سرزمين، رازي سر به مهر دارند كه با شكل‌هاي تجريدي و نمادين و رنگ‌هاي برگرفته از طبيعت، بخشي از فرهنگ هنرهاي عاميانه ما را تشكيل ميدهند.
فرهنگي كه سرشار از زيبايي، رمز و راز، عشق، ... و به يك معني مالامال از زندگي است. هنر نمدمالي محتملاً بر هنر بافندگي مقدم بوده است. نمد در آسيا به‌ويژه در ايران از زمان‌هاي قديم به عنوان لباس، كلاه و خيمه و زيرانداز به كار مي‌رفته و در شرايطي سخت توليد مي‌شده است. تهيه و ساخت نمد در ايران همچنان به‌صورت سنتي صورت ميگيرد و هنرمند ايراني با نقش و نگار و دستان توانمند و هنرمندانه خود بدان روح تازه‌اي مي‌بخشد.
نمدمالي صنعتي است كه با تمام اعضاي بدن در ارتباط است و نمدمال با عشق تمام به كار، همراه با حركات موزون و دلنشين دست و پا و خواندن شعرهاي لطيف و موزون خستگي مفرط ناشي از كار مداوم را همراه با عرق كردن فراوان از تن خسته خود بيرون مي كند و به انتظار فرش كردن دستمايه تلاش خود مي نشيند.
دستمايه اي كه نقش هاي رنگارنگ طبيعي جلوه اي از طبيعت زيبا را با نقوش ساده و صميمي به بينندگان نشان مي دهد تا منظر زيباي صنعت دست بشر را كه خداوند سبحان دراختيار اشرف مخلوقات قرارداده است، نظاره گر باشد.
توليدات صنايع دستي، صرف نظر از درآمدزا بودن، برآورنده بسياري از نيازهاي خانوار توليدكننده يا ساكنان منطقه توليد نيز هست و از بين اين نوع توليدات، نمد جزو صنايعي است كه چنين خصوصيتي دارد.نمدمالي، حرفه اي سنگين و در بسياري نقاط كشور نظير استان سمنان و كرمانشاه حرفه اي مردانه است. با اين وجود، در بخش هايي از كشور عموما و در تركمن صحرا خصوصا، زنان متعددي دست اندركار توليد اين محصول هستند.
تاریخچه نمد
نمدمالي از ابتدايي ترين شيوه هاي نساجي است كه گفته مي شود ابتدا در آسياي ميانه به وجود آمد . ازدوره نوسنگی مردمی که باپشم سروکار داشته اند ٬ نمد را می شناختند . اسناد ومدارک چینی 2300 پیش از میلاد درباره پادری ٬زره وسپر نمدی خبر میدهد . درگورهای عصر مفرغ ٬ درآلمان نمدهایی پیدا شده که تاریخ آن به 1400 پیش از میلاد می رسد . نویسندگان کلاسیک ٬ از همر به این طرف ٬ درباره نمد سخن گفته اند و آن را بطور عمده به ایران نسبت داده اند . در گور سکاهای سده پنجم پیش از میلادمسیح که در قسمتهای مستور از برف ویخ روسیه مرکزی پیدا شده اشیاء نمدی زیادی چون پرده ٬ قالی ٬ عرقچین ٬ جل اسب و پتو به دست آمده است . قبایل ترک که از این نواحی مهاجرت کرده اند و چادرنشینهای ایرانی نیز تا به امروز استادان مسلم هنر نمد سازی هستند. نه تنها کپنک نمدی با کلاه وآستین یکپارچه درست می کنند ٬ بلکه در تزیین وآرایش نمد با نقشه هایی که از پشم رنگ شده در دور نمد به کار می برند استادهستند . روشی که این چادر نشینان به کار می بردند ساده بوده وتا امروز هم پایدار بوده است . قدیمی ترین نمد موجود در گنجینه سلطنتی (شو سو یین) در‹‹نارا›› واقع در ژاپن متعلق به قرن هشتم پیش از میلاد است ٬ این نمد ها را از راه دادوستد یا به عنوان پیش کش به ژاپن می آوردند. شیوه نمد مالی و تهیه نمد از زمانهای گذشته تا کنون تغییری نکرده است و در نقاط مختلف تقریبا یکسان می باشد اما موادی که به پشم میافزایند گونا گون است مثلا در مازندران آب خالص ٬ در با ختران و فارس صابون بدین منظور مصرف می شود . در نواحی دشت گر گان تا بابل و آمل ورامسر و کلار دشت نمد مالی انجام می گردد . ایلات ترکمن نیز نمد را جهت پوشش سقف و اسکلت چوبی کلبه و یورت خود می مالند و نوعی نمد مرغوب نیز با نقشهای گوناگون جهت زیر انداز ومفروش نمودن کف کلبه فراهم می سا زند . نمد مالی در نواحی اصفهان بروجن ٬ بختیاری نیز رایج بوده است . در با ختران در شهرهای قصرشیرین ٬ سر پل ذهاب ٬ اسلام آباد غرب و کرند نمد مالی متداول است .
روایت داستانی به نقل از کتاب سیری در صنایع دستی ایران ( تالیف : جی کلاگ) به روایت داستان عامیانه ا ی که در میان نمدمالان سمنان ومازندران مشهور است ٬ پسر حضرت سلیمان ٬ چوپانی بود که می خوا ست از پشم گوسفندش برای بافتن پارچه استفاده کند پس از آن که چندین بار در این آرزو ناکام شد دست از کوشش بر داشت ٬و از روی ناامیدی پشم را مشت کوبید و اشک اندوه بر آن ریخت اشک ها به درون الیاف پشم راه یافت وآ نها را به هم چسباند آنگاه پسر حضرت سلیمان دریافت که از خیساندن و مالیدن پشم ٬پارچه ای برایش ساخته شده است بدینسان نخستین نمد ‹‹آفریده ›› شد و یاد پسر حضرت سلیمان تااین زمان به عنوان ‹‹ رب النوع ››نمد مالان شمال ایران زنده مانده است .این افسانه درباره (آفرینش )نمد گواه آن است که نمد مالی کهن ترین شیوه شناخته شده در بافت است ونمد شاید کهن ترین شکل کفپوش دستباف است.
هم اكنون این هنر قدیمی به صورت نیمه صنعتی تهیه میشود یعنی كار ۵۰درصد آن به صورت دست ساز و ۵۰درصد دیگر توسط دستگاه انجام میشود. به عنوان مثال در روستای ابرسج شاهرود ۵۰نفر با ۱۵دستگاه مشغول تولید نمد هستند. قیمت دستگاه‌ها و تهیه آن برای صنعت گران بسیار بالا است هر دستگاه بالغ بر ۱۰میلیون تومان قیمت دارد. به گفته سید حسن ذاکری استاد نمد مالی،دستگاه‌های مورد استفاده در روستای ابرسج شاهرود كوچك است و نزدیك به ۱/۵میلیون تومان قیمت دارد و این دستگاه‌ها كیفیت تولید نمد را پایین می‌آورد كه این خود یكی از مشكلات رشته نمدمالی است. درحال حاضر این هنر به صورت استاد شاگردی آموزش داده میشود .از آنجا كه تولید نمد كار بسیار سخت و بازار فروش آن كم است محصول آن به صورت فراوان در بازار و در دست عموم قرار ندارد.
مهمترین تولیدات نمدی امروز به صورت زیراندازهای نمدی، جلودری، تن پوش‌های نمدی، نمد چوقا و امثال آنهاارائه میشود.
مناطق تولید نمد
نمدمالی در مناطق روستایی علی آباد كتول، سمنان، گنبد كاووس، كلاله، آق قلا گلستان، روستاهای مازندران، سبزوار و قوچان خراسان رضوی و استان لرستان و بندرتركمن رواج دارد. طرح و نقوش نمد تركمني از بينظيرترين نقوش از جهات تنوع و تعدد در هنرهاي سنتي كشور به شمار ميرود.
نمد تركمن از انواع مهم و معروف نمد ايراني بوده كه در تركمن صحرا به ان "كچه" گفته ميشود. تركمنها به نمدمالي "كچه باسماق "مي گويند و آن را بمنظور پوشش اسب، زين و پوشاندن ديوارهاي آلاچيق استفاده ميكنند. كچه هاي تيره براي فرش كردن كف وديواره آلاچيق نيز به كار ميرود و اين نوع گاهي داراي نقشهاي تزييني نيز ميباشد.
بهترين نمد تركمن مربوط به قوم يموت است و هماكنون نيز بيشتر در مناطق يموتنشين رواج دارد زيرا پرورش و نگهداري گوسفندان نيز در اين خانوادهها مرسوم است.
بدليل اينكه توليد نمد نياز به قدرت بدني فراوان دارد در بيشتر نقاط ايران نمدمالي توسط مردان انجام ميشود اما نمد تركمن را صرفا زنان توليد مي كنند.
نمدمالي كوهستان بيشتر در روستاهاي كوهستاني شهرستانهاي گرگان، راميان عليآبادكتول و مينودشت رواج داشته و در اين مناطق به نمد "لمد" گفته ميشود.
قطع واندازه توليدات نمدي استاندارد نيست و بستگي به درخواست متقاضي دارد و نمدتركمني به شكل منحني است و نحوه اندازه گيري آن به وسيله وجب دست كه در تركمني به "قاريش" معروف است انجام ميگيرد.
برخی معتقدند نمد زیبایی خاصی از دیدگاه عموم ندارد و طرحهای آن نسبت به گلیم، فرش و جاجیم تكراری است، این دست بافته خیلی زود دچار بیدزدگی می شود.
نمد و مواد اولیه :
پشم گوسفند: پشم به عنوان مهمترین ماده اولیه برای نمد مالی از خصوصیات ویژه ای برخوردار است که اگر نبود این خصو صیات ویژه در پشم شاید ساخت نمد به عمل نمی رسید.
ویژگی های پشم :
پشم ٬ رشته هایی است که مانند مو وکرک بر روی بدن گوسفند وشتر می رو ید و خشن و زبر و مجعد است و با رشتن آن نخ و سپس پارچه یا انواع فرش بافته می گردد. الیاف پشم از ماده مخصوصی به نام ‹‹کراتین›› تشکیل گردیده و ویژگی اسیدی وبازی را تواما دارد و این بدان جهت است که دارای مقدار مساوی از عوامل ‹‹کر بکسیل›› و ‹‹آمین ››می باشد پشم خام دارای 16 تا 70 درصد نا خالصی بشرح زیر است :
1. چربی ٬ که عامل جلوگیری از شکستن الیاف می باشد و در پوست حیوان تولید می شود .
2.رطوبت ٬ که درصد آن در پشم های مختلف متفاوت است .
3. گرد وخاک ٬ کثافات ٬ مواد معدنی دیگر ومواد گیاهی خشک شده ٬ که برای از بین بردن آنها علاوه بر شستشو باید از روش «خاکگیری و کر بونیزه کردن » نیز استفاده نمود . حدود 90 در صد لیف پشمی از سلول های پوستی تشکیل شده و قابل ذکر است که سلول های پوستی نیروی کشش الیاف پشمی را که به حدود 20تا40 درصد می رسد ونیز رنگ طبیعی آن را تامین می نماید . الیاف پشم طبیعی دارای خواص فیزیکی وشیمیایی است که برای این ماده مهم ٬ کیفیت و ویژگیهایی بوجود می آورد وتا اندازه ای وجه مشخصه مرغوبیت آن است وهمین خصوصیت است که آنرا مناسب بکارگیری در ساخت نمد و بافت فرش می سازد . بهترین پشم در کار نمد مالی ٬ پشم گوسفند و از نژاد مرغوب آن است و در ایران از نواحی خراسان ٬ آذربایجان ٬ فارس ٬ لرستان ٬ خوزستان ٬ کردستان ٬ باختران واصفهان بدست می آید .
مراحل آماده سازی پشم جهت بکارگیری در ساخت نمد پس از اینکه پشم روی بدن گوسفند به حد کافی و مناسب بلند شد ٬ پشم چینی آغاز می شود و بعد از چیدن پشم نوبت به تمیز کردن می رسد . به این طریق که ابتدا خارو خاشاک لای پشم ها را که در اثر موارد مختلف با گوسفند همراه شده ٬ جدا می کنند وپس از آن جهت گرفتن خاک وچربی اضافه وزائد از پشم ٬ آن را با آّب ولرم می شویند . بعد از شستشو وخشک نمودن آن به وسیله کمان ویا در صورت امکان با دستگاه حلاجی پشم را اصطلاحا می زنند که به آن پشم محلوج می گویند . علت اینکه این عمل انجام می شود
این است که :
1.الیاف از هم جدا شود و خاصیت نفوذ پذیری جهت مواد لازم و جدید را پیدا کند.
2.هر لیف خاصیت ارتجاعی خود را باز یابد .
3.مواد خارجی و ناخالصی باقی مانده در پشم ٬از آن جدا شود.
بعد از حلاجی ٬پشم آماده رنگرزی می شود –که در جای خود توضیحات لازم داده خواهد شد.
صابون :
صابون یکی از تمیز کننده ها ی مواد فرش و نمد است .صابون ها از ترکیب روغن جامد و یا مایع یا سود در اثر حرارت فراهم می گردد .این تمیز کننده دارای انواع مختلفی است و اختلاف عمده این گونه ها به جهت نوع چربی و قلیایی ومواد اضافی مصرف شده درآنها می باشد .
صابو ن ها از لحاظ سختی به 4 گروه تقسیم می شود:
الف :صابون های سخت یا صابون سدیم که در خانه ها بکار شستن دست و لباس می رسد.
ب: صابون نرم یا صابون پتاسیم که براثر مشکلات حمل ونقل وبرخی خدمات قیمت آن بالاتر است .
پ : صابون های طبی ٬ مانند صابونهای میکرب کش اسید فنیک ٬ قطران سوبلیمه و غیره ...
ت : صابون های کاغذی که ازطریق تزریق موادلازم به کاغذ فراهم شده وخشک می گردد .
برای تهیه صابون های لباسشویی مقدارسود بیشتری مصرف می گردد تاصابون بدست آمده چربی لباس را بهتر پاک کند . صابون به دلیل داشتن خاصیت قلیایی چربی هارابه صورت ذرات بسیارریز درمی آورد بدینگونه برطرف سازی آن راتسهیل می نماید . برای تهیه انواع صابون چربی هاراباسود سوزآور (سود کاستیک )می پزند وسپس نمک به آن می افزایند. صابون چون درآب نمک حل نمی گردد و روی آب می استد ٬ آن راجداکرده کاملا می شویند ومجددا حرارت داده وبه صورت قالب یاسایر انواع درمی آورند .
درنمدمالی ازنوع الف آن استفاده می کنند که درقسمت مراحل تولید شرح داده خواهد شد .
آب :
آب مایعی است بی رنگ و بی بو و اندکی قابل تراکم مرکب از اکسیژن و هیدروژن که در طبیعت به وفور موجود است . مواد داخل در آب را بر دو گونه اصلی زیر میتوان تقسیم نمود:
الف: سختی ها که بوسیله تصفیه فیزیکی از آن جدا می گردد .
ب: مواد معدنی ترکیب شده با آب مانند کلسیم ٬ منیزیم ٬ پتاسیم. آب را در طبیعت به دو نوع کلی می توان یافت :
1.آب های سطحی : که در سطح زمین یا به فاصله کم از آن در زیر زمین موجود است . مانند آب رود خانه، جویبار٬ دریاچه٬ چاه های دستی و کم عمق
2.آب های زیر زمینی : این آب ها در داخل سطوح زمین نفوذ کرده در طبقات غبر قابل نفوذ جمع می گردد و سرانجام قسمتی از آ ن به روش های گوناگون از جمله حفر چاه ها به سطح زمین هدایت شده مورد بهره برداری قرار می گیرد . آ ب هایی که علاوه بر سایر مصارف در رنگرزی الیاف ٬ پنبه٬ پشم ٬ ابریشم و نیز شستشوی الیاف و ساخت نمد مورد استفاده است در طبیعت بگونه های زیر یافت می گردد :
1. آب رودخانه
2.آب قنات
3. آب چاه های عمیق٬ نیمه عمیق
4. آب چاههای دستی
5.آب لوله کشی شهرها
6.آب های موجود در پایاب ها ٬ آب انبار ها ٬ حوض ها ٬ استخر ها ومنابع دستی وصنعتی و کار خانه ای ٬ که بهتر از همه آنها ٬ آب لوله کشی شهری به لحاظ آزمایش مکرر و گرفتن سختی از آب ٬ مناسب به نظر می رسد و می توان از آن آب به راحتی در نمد مالی استفاده کرد.
رنگرزی مواد اولیه پشم )جهت ایجاد نقش در نمد) :
رنگ با چشم دیده می شود و با احساس درک می گردد و عقل آن احساس را در یافت داشته ٬ مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد رنگها در زندگی معنوی و عاطفی انسانها نیز تاثیرات غیر قابل انکار دارند و چه بسا منظره ای با رنگ های متفاوت تاثیرات مختلف بر بیننده می گذارد به طور مثال هوای آفتابی با اشعه طلایین خورشید انسان را شاد می کند و بلعکس هوای بارانی و هوای مرطوب و تاریک باهمان منظره غم فزا است .
رنگ از جهات گوناگون دارای انواع است :
الف:ازلحاظ شیمیایی بردو گونه است :1. رنگ های معدنی 2.رنگ های آلی
ب : از لحاظ سر منشاء بر دونوع است : 1. رنگ های طبیعی 2.رنگ های شیمیایی (مصنوعی )
پ:از جهت اصلی و ترکیبی به گونه های متعدد است از جمله است :
1.رنگ های اصلی : (آبی ٬ زرد٬ قرمز(
2. رنگ های ثانویه : ( سبز ٬نارنجی و بنفش )
3.رنگ های درجه سوم : (زرد و نارنجی ٬نارنجی و قرمز ٬قرمز بنفش ٬بنفش آبی ٬آبی سبز ٬ سبز زرد)
اما رنگ های مورد مصرف نمد ها ٬ معمولا همان رنگ های اصلی یعنی زرد و آبی و قرمز است . و در کنار آن از رنگ های طبیعی خود پشم نیز بهره کافی گرفته می شود مانند رنگ سفید و سیاه و قهوه ای که اصطلاحا پشم خود رنگ گفته می شود.
رنگرزی بین نمد مالان بسیار ساده انجام می گیرد ابتدا آب را گرم می کند و سپس مقداری رنگ شیمیایی (رنگ های اسیدی)که امروزه در بازار به وفور پیدا می شود را در مقدار کمی آب حل می کند و به آب داغ روی اجاق اضافه می کند و پس از هم زدن اضافه نمودن مقدار زاج سفید پشم را به محلول آب و رنگ فرو می برند هر از گاهی محتویات پاتیل را هم می زنند تا رنگ به همه پشم نفوذ کند و بعد از ساعتی پشم را بیرون آورده و شستشو می دهند و خشک می کنند .
ابزار و مشخصات دستگاه های تولیدی در نمد مالی :
1. کمان 2. مشته 3. پنجه 4. لوخ یاقالب 5. ماشین حلاجی 6. ماشین مشت ومال
در شغل نمد مالی در گذشته ها غیر از وسیله ای به نام کمان حلاجی و مشته آن ٬ابزار دیگری به کار برده نمی شد اما امروزه باآمدن ماشین حلاجی دیگر از کمان استفاده نمی شود چرا که ماشین کار حلاجی را آسان نموده است ٬ زحمت کار گر نمد مالی را نیز کم کرده است ٬ هم چنانکه سرعت کار را نیز بالا برده است . به هر حال ابزار ودستگا های مورد استفاده در نمد مالی به قرار زیر است :
کمان دستی ساده حلاجی :
کمان حلاجی ٬ کمان مخصوصی است که بدان وسیله حلاجان پنبه و پشم را به منظور جداسازی الیاف آن از یکدیگر می زنند ٬ کمان حلاجی از سه قسمت تشکیل می گردد.
1.چوبی به نام ‹‹ چوب کبود ›› از بید یا چنار که استخوان بندی آن است .
2.بادزن انتهایی که از چوب گردو می سازند و دستگیره ای بدان وسل می شود که نقش لنگر کمان را بازی میکند .‹‹ دف ›› نیز نامیده می شود.
3. زه کمان که در باختران ‹‹ ژی ›› می گویند و آن را از رود ه گوسفند می سازند. حلاج یا ‹‹ مشته یا مضراب ›› که گوشت کوب مانند است به زه کمان ضربه میزند و آن را به ارتعاش در می آورد ٬ این ار تعاشات بوسیله زه به الیاف برخورد کرده آن را از یکدیگر جدا می کند.کمان حلاجی بر دو گونه است :
1. کمان دستی (که شرح آن در بالا آمد(
2. کمان چند زهی که برای زدن الیاف به مقدار زیاد به کار میرود و در عمل به سقف وسیله طنابی آویخته می گردد و الیاف در زیر آن ریخته شده زده می شد.
3.پنجه یا شانه =چوب پنجه
چوب پنچه وسیله ای است برای پهن کردن پشمهایی که برای پوشاندن نقشه روی نقوش می ریزند به اصطلاع زمینه و تنه اصلی نمد را می سازند.
ماشین حلاجی:
این ماشین ٬ وسیله است که از یک واحد ورودی و یک واحد خروجی تشکیل یا فته و در داخل آن قطعاتی بکار گرفته شده تا مانند ار تعاشات کمان عمل کند والیاف و پشم را از هم جدا سازد و خار وخاشاک و نا خالصی پشم را از آن جدا نماید . همچنانکه گفته شد هر واحد نمد مالی یک دستگاه ماشین حلاجی در کار گاه خود دارد.
1.حصیر = بوریا : در منطقه ٬ لخ یا لوخ که در اصطلاح ‹‹ قالب›› نام دارد.
معمولا این نوع حصیر که به عنوان قالب برای نمد مال به حساب می آید از نوعی الیاف نباتی تهیه می شود که خود نمد مال آنرا می بافد. چرا که حصیر بافی خود یکی از صنایع دستی است . حصیر را یا از برگ درخت خرما ویا از ترکه (شاخه نرم درختان ویا نوعی الیاف نباتی بنام لیق و یا از نی مثل: نی باتلاقی و یا نی باغی وهمچنین نی خیزران یا با مبو معروف به هندی تهیه می کنند .
مراحل تولید نمد:
1. ابتدا قالب نمد را در کف کارگاه پهن کرده و نمدمال آماده نقش پردازی می گردند .
استاد کار نمد مال مانند یک نقاش که از ذهن خود کمک می گیرد ٬ وکار را با رنگهای روی نمد (که قبلا به شکل فیتیله یا به پود ضخیم در فرش البته بدون قاب آماده شده ) آغاز می کند . نقشها همچنان بطور ذهنی از گنجینه نقوش سنتی که به یاد سپرده است تهیه می شود . و هر محلی به ویژگیهای نقوش خود ممتاز است . نه به الگوگی مراجعه می شود و نه وسیله ای برای اندازگیری بکار می رود . فیتیله پشمی رنگی مورد نظررا (که قبلا روی ران بادستها به صورت فیتیله یا ریسمان درآورده اند ) در حاشیه نقش بکار می گیرد و معمولا در یک مستطیل دراز با آن طراحی می کنند . این طرح را ممکن است با 2یا 3 رنگ انجام دهند . آنگاه نقش از حاشیه به سوی متن پیش می رود . نقش ممکن مرکب از رشته حرف Sبه شکل زنجیر باشد که گلهای مدور بر گرد آنها تشکیل می دهد بدینسان که با گرداندن پشم بدور شست پدید می آورند . حاشیه ها ممکن است به صورت ٬ مارپیچ ٬ لوزی ٬ ویا هفت و هشت باشدو یا حتی مثلث باشد.بعد از انکه طرح نقوش کامل شد ٬ نوبت به کار ترسیم وجزئییات وپر کردن نقش آغاز می شود . هنگامی که نقش بندی پایان می گیرد ٬ پشم حلاجی شده را به قطر سه سانتی متر نسبتا متراکم روی طرح انبوه می کنند . آنگاه پشم حلاجی شده زمینه را شانه می کنند٬ زیرا اکنون تهیه نقش ٬ یا نقش چیدن به پایان رسیده و مرحله ریختن پشم آغاز شده است . پشمی که اینک بکار می رود از بهترین نوع است زیرا هم بیشتر فرسودگی نمد را باید تحمل کند و هم بیشتر به چشم می خورد . عمل شانه کردن با وسیله ای به نام چوب پنجه ٬ پشم را هموار می کند . ضخامت پشم اینک تا زانو می رسد . بعد از این مرحله نوبت به پاشیدن آب و خیساندن پشم می رسد . سراسر طول و عرض پشم را آب می پاشند و بعد از آن قالب را که پشمها و نقشها روی آن گسترده شده است در کرباس می پیچند وطنابی به دور آن می بندند . اینک کار استاد کار نمد مال آغاز می شود . بدین معنی که روی نمد می ایستند و بیش از یک ساعت آن را با پا از یک دیوار به دیوار دیگر می مالند. البته امروزه این کار را ماشین برقی نمد مالی انجام می دهد .
اینک مرحله اول نمد آماده است . حال دیگر به راحتی می توانند نمد را از قالب جدا کرد و استاد کاران ٬ دیگر بار با دستهای خستگی ناپذیر خود آن را مالش می دهند و قناصی های آنرا بر طرف کرده و در آخرین مرحله لبه های آن را بر گردانده و اصطلاحا لب گیری کنند و نحوه عمل آن بدین صورت است که ابتدا لبه های آن را با مقداری صابون محلول در آب خیسانده و لبه ناقص نمد را که تا یکنواخت نیز می باشند با مقداری پشم که لای لبه های بر گشته قرار می دهند آن را یکنواخت ساخته و دوباره نمد را لول کرده و آماده برای مالش مجدد توسط نمد مالان است . نمد مالان در حالی که پا ها یشان را روی لوله نمد و دستها را روی زانوان گذارده اند نمد را با نشان دادن روی پاشنه هایشان جلو می رانند ٬ سپس پا ها یشان را بلند می کنند ومحکم به روی آن می کو بند آنگاه نفس زنان ٬ نمد را با انگشتان پا به عقب می چر خانند و سرانجام دوباره با پاشنه آن را به جلو میرانند . ضرب این حرکات ٬ساده و به صورت یک – دو .سه . چهار به جلو ٬ و یک دو – سه . چهار به عقب است ٬ و تکیه بیشتر به روی ضرب چهارم است . پس از یک ساعت کار نمد باز می شود و در این حال نقش کاملا در جسم آن جای گرفته است که شبیه به فرش دستبافی به نظر می آید.
استاد کاران دو سوی نمد را گرفته و میکشند که هیچ گونه ناراستی در شکل آ ن نماند که این عمل را ‹‹کش دادن ›› میگویند . سپس همچنان که گفته شد مخلوط صابون و آب و یا آب خالص را روی تمامی سطح نمد می پاشند ونمد را میپچند و این بار به مالش آن با دست می پردازند و پس از آن ٬ دشوار تر از همه مر حله آخر است که دو نفر در حالی که دستهایشان رابه شکل ضربدرنگاه داشته اند همزمان وهماهنگ بایکدیگرنمد رابلند میکنندوبرمی گردانند ٬ بعد خم شده بادستهایشان آن را به زمین می کوبند وشپش درحالی که روی انگشتان پایشانبلند می شوند باتمام قوت به آن فشار می آورند این را ‹‹ به کوب ›› یا چکمال – زانویی می گویند . و هنگامی که نمد به شکل نهایی آماده شد آن را مدت 3 تا 4 روز ٬ بر حسب موقع سال ٬ بیرون می گذارند تا خشک شود و پس از آن نمد را میشویند دوباره خشک میکنند . البته امروزه این مرحله کار را که بسیار دشوار و زحمت بسیاری می طلبد دستگاه نمد مالی انجام می دهد که عمل دستگاه نیز همان ضربه هایی است که به دست استاد کار نمد مال انجام میشد.
نوع تولیدات :
نوع تولیدات این صنعت یا به عبارتی هنر صنعتی انواعی از نمد است که با ابعاد گوناگون تولید میشود . بیشتر تولیدات از نوع فرش انداز میباشد که به ابعاد 3 ٭ 5/1 ویا بیشتر یا کمتر و همچنین به صورت گرد و پادری تهیه میشود .
نوع دیگر تولید ات نمد لباسی است برای چو بانان که در این منطقه به آن خلیک یا خلک میگو یند و نوع دیگر از تولیدات نمد سرکش اسب میبا شد که شکل خاصی دارد و همچنین عرق گیر اسب محسوب میشود و نیز نوع دیگری از آن که کوچکتر از سرکش اسب میباشد به نام زیر زینی اسب تولید می شود که زیر زین اسب قرار میگیرد برای آن که زین از جنس سخت میباشد و احتمال صدمه دیدن بدن اسب میرود که این نمد در واقع اسب را مصون میدارد . نوع دیگر تولیدات آن کلاه نمدی است . که امروزه در این منطقه دیگر خریداری ندارد و تولید نمیشود مگر از روی تفنن و سر گرمی کسی دست به تولید آن بزند .
نقوش به کار رفته:
همچنان که در پیش از این گفته شد نقوش به کار رفته در نمد مالی از گنجینه های نقوش سنتی که به طور ذهنی به نسل جدید رسیده به کار گرفته میشود که در این منطقه شاید به تعداد انگشتان یک دست از آن نقوش باقی مانده باشد که انواع آن به قرار ذیل است :
1. نقش سر علمی
2. نقش سر انداز
3. نقش چاراینه (چهار آیینه)
4. نقش نیشابوری
5. نقش کردی
6.نقش تلفیقی و...
نقوش عمده در ميان ايل يموت شامل "بوستاني، آلاجه، قوچق، امزگ، ساري ايچيان (عقرب) گل، كچه نقش، تيرانا، گزرمن، توينك نقش، ديهگزي (چشم شتر)، بستان نقش، دورت امزگ، تاريم نقش" بوده و نيز طرح قوچ كه در بيشتر دست بافتههاي تركمن كاربرد دارد كه يكي از اصليترين طرحهاي نمد ميباشد.
معنای چند اصطلاح در نمد مالی
او «ave » و اوکشی« ave keshi»: پشمی است که بعد از حلاجی ٬ رنگ شده و بر روی ران نمد مال و بالای زانو با مقداری کشش به شکل ریسمانی در می آورند که در موقع چیدن طرح و نقش نمد بکار می رود.
بکش بپیچ: کشیدن نمد به طرف خود و لوله کردن نمد
پرونده کردن: بعد از این که نقش کاملا در جسم و جان نمد جای گرفت ٬ دو باره اطراف نمد را با آب آمیخته به صابون آغشته می کنند تا حا شیه ها راست در آید و ضخامت آن ها با ضخامت بقیه نمد یکسان شود . حاشیه ها را محکم میمالند تا خودشان را بگیرند . ‹‹ به این عمل پروندParvand) ) کردن می گو یند .»
چوب پنجه: وسیله ای که با آن عمل شانه کردن انجام میگیرد.
شمال بدی ( shomal bedi): لول نمد را علاوه بر راندن به جلو پر تاب می کنند . باز کردن لول نمد و کم کردن لول نمد . شی بدی (shi bedi): لول نمد را به جلو راندن . لول نمد را به جلو پیچاندن
کش دادن ( kesh dadan): استادکاران دو سوی نمد را گرفته و می کشندتا هیچ گونه ناراستی درشکل آن نماند که به این عمل کش دادن می گو یند.
کوچمه: نوعی نمد ترکمنی به رنگ خاکستری و سفید به عنوان پوشش اسب و عرق گیر در زیر زین اسب استفاده می شود .
لوخ یا « لخ »(قالب) : یک تخته حصیر که از پوسته حصیر که لیف مانند است وحالت انعطاف پذیر دارد ٬ تهیه شده و با نخ های پنبه ای تقریبا ضخیم توسط خود نمد مال بافته می شود و به عنوان قالب جهت چیدن نقوش نمد (نوار چینی) روی زمین پهن می کنند و نمد را قالب گیری می کنند . در بعضی مناطق به جای حصیر از پارچه ضخیم استفاده می شود (به آن ماده هم می گویند.)
نقش بندی: چیدن نوار های رنگی پشم وایجاد طرح برای نمد یا (اوکشی)
منابع:
سایت های ویکی پدیا، روزنامه ایران، ایرنا، روزنامه سرمایه، www.farsdaily.com، www.eshiraz.ir، www.ichto.ir
