آشنايي با باغ های شیراز

1) باغ دلگشا

اين باغ در جبهه شمال شرقي و در سمت جنوب تنگ آب خان و نزديک آرامگاه سعدي و در بستري کوهستاني واقع شده است.
سابقة آباداني و وجود اين باغ نه تنها به پيش از دوره سلسله‎هاي آل اينجو و آل مظفر مي‎رسد بلکه تا پيش از اسلام يعني دورة حکومت ساسانيان، به دليل همجواري با مظهر کاريزي کهن و استقرار در حريم قلعه بسيار قديمي مشهور به کهن‎دژ بوده که بقاياي آن تا نيم سده پيش بر فراز کوه مقابل قرار داشت، قطعي است.
اين باغ در دشت زير پاي اين قلعه و در نزديکي مظهر کاريز سعدي که آب گازاران هم ناميده مي‎شود واقع شده است، آب قنات سعدي از گذشته تا کنون باغ دلگشا و چند باغ ديگر و کشتزارهاي اطراف را مشروب مي‎سازد.

در دورة تسلط تيمور گورکاني در فارس، اين باغ و مجموعه باغها در نهايت آباداني بوده و پس از ديدن اين باغ، در سمرقند باغي بزرگ به همين شيوه به نام دلگشا احداث نمود. اين باغ در دورة صفويه از باغهاي مشهور به شمار مي‎رفته و در دوره افشاريه همچنان آباد و احتمالاً مدتي در تملک ميرزا محمد کلانتر فارس بوده است.
اين باغ با مساحتي بالغ بر 5/7 هكتار به شمارة 912 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است. ورودي باغ رو به جنوب، با عمارتي کرسي دار و ايوان دو ستونه به سمت جنوب و در سه طبقه در مرکز، که اطراف آن چهار خيابان است که به حصار اطراف باغ ختم مي‎گردد، در طبقه اول عمارت، يك هشتي وسيع با چهار شاه نشين و حوض بزرگ هشت گوشي با كاشي آبي كه لبه‌هاي آن قطعات سنگهاي سرخ فام حجاري شده است.

خيابان اصلي از مدخل در ورودي تا حوض جلو عمارت امتداد يافته، در طرفين اين خيابان دو باغچه از انواع مرکبات ديده مي‎شود. در سمت (شرق و غرب) عمارت دو خيابان و در سمت شمالي ساختمان از شمال به جنوب يک خيابان، که در دو سوي اين خيابانها درختان کاج و سرو کاشته شده است و بقية پوشش گياهي باغ را درختان نارنج، نخل و گردو) و بخش عمدة آن را مرکبات تشکيل مي‎دهد. حوضي بزرگ در سمت جنوبي ساختمان در جلو ايوان دو ستونه وجود دارد که لبه‎ها و پاشويه آن قطعات سنگ سرخ فام است و در وسط حوض يک گلدان سنگي بزرگ نصب گرديده که سابقا در آن درخت سرو بسيار زيبايي بود، که متاسفانه خشک شده و امروزه اثري ازآن نيست.
حدود نيم قرن پيش اين باغ در تملک خورشيد کلاه لقاءالدوله دختر قوام‎الملوک بود که با شوهر خود ناظم‎الملک در آنجا مي‎زيست، تا اينکه چندين سال قبل از ورثة قوام خريداري گرديد و در حال حاضر در تملک دولت مي‎باشد.
در سمت شمال باغ، باغچه كوچكي است كه به علت احداث خيابانهايي در اطراف باغ، از ضلع شمالي، جدا شده است که اين باغچه به نام باغ طاووس خوانده مي‎شود و فاقد عمارت است، ولي داراي درختان كهنسال سرو، كاج و نخل مي‎باشد كه بين آنها را درختان نارنج پوشانده است.

2) باغ ارم

اين باغ در جبهه شمال غربي، خارج از شهر شيراز در استان فارس و در دامنه كوه آسياب سه‌تايي قرار داشته و در حدود 3-2 كيلومتر تا كوه معروف بابا كوهي، در شهر شيراز فاصله دارد.
اطراف آن بيابان و رودخانه و سنگلاخ بوده، با گسترش شهرنشيني در جبهه غربي، به تدريج اين باغ در داخل بافت شهري قرار گرفته. در حال حاضر در انتهاي خيابان ارم و در تقاطع بلوار شرقي ـ غربي و بلوار شمالي ـ جنوبي جام جم و آسياب سه تايي، باغ ارم قرار گرفته است. اين باغ به مناسبت عمارت و باغ بزرگي كه در گذشته توسط شداد بن عاد پادشاه عربستان جنوبي به رقابت با بهشت ساخته شده، به باغ ارم مشهور گرديده است.
تاريخ ساخت اين باغ را به دوره سلجوقيان نسبت داده‎اند چرا كه در آن زمان، باغ تخت و چند باغ ديگر توسط اتابك قراجه حكمران فارس ـ كه از سوي سنجر شاه سلجوقي به حكومت فارس منصوب شده بود، احداث شد و احتمال مي‎رود ايجاد اين باغ به درخواست وي و در آن زمان بوده است.
در اواخر سلسلة زنديه، بيش از 75 سال اين باغ در تصاحب سران ايل قشقايي بود، بناي اولية عمارت باغ ارم توسط جاني خان قشقايي اولين ايلخان قشقايي و پسرش محمدقلي خان و در زمان فتحعليشاه قاجار احداث شده است. معماري بنا نيز توسط شخصي به نام حاج محمد حسن كه از معماران معروف بود، صورت گرفته است.

در زمان ناصرالدين شاه قاجار، ميرزا حسن علي خان نصيرالملك، آن باغ را خريداري و عمارت فعلي موجود در باغ را به جاي عمارت ايلخاني بنا نمود، اما تزئينات ناتمام باغ پس از فوت حسنعلي خان در سال 1311 توسط ابوالقاسم خان نصيرالملك پايان يافت.
باغ ارم پس از فوت ابوالقاسم خان نصيرالملك به پسرش عبدالله قوامي رسيد و بعد از مدتي دوباره يكي از خوانين ايل قشقايي به نام محمد ناصر خان آن را خريد. سپس به مالکيت دولت درآمده و به دانشگاه شيراز واگذار شد. در سال‎هاي 50-1345 هـ . ش اين باغ زير نظر مسؤولين دانشگاه شيراز تعمير شده و زمين وسيعي نيز در حاشيه بلوار ارم و بلوار آسياب سه‌تايي به آن افزوده شد و در سال 1353 به شماره 1013 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيد و در سال 1358 به وسيله سازمان ميراث فرهنگي مرمت گرديد.

هم اكنون اين باغ به عنوان باغ گياهشناسي مورد استفاده قرار گرفته و در اختيار دانشگاه شيراز مي‌باشد. در سه دهه پيش قسمتهايي در سمت غربي باغ ازجمله اراضي دهي موسوم به «كوشك» به مساحت باغ افزوده شده است. در اين زمان مساحت كل باغ ارم نزديك 110380 متر مربع است.
زمين باغ بشكل مربع مستطيل بسيار وسيعي است که جهت شيب آن از غرب به سوي شرق است و مجموعه عمارت اصلي و اندرون در قسمت مغرب و در بلندي چشم‌گيري قراردارد. به سبب شيب زياد زمين در قسمتهايي از خيابانهاي اصلي و ديگر خيابانهاي باغ پله‌هايي ايجاد نموده‌اند و اين پستي و بلندي زمين بر زيبايي فضاي باغ بسي افزوده است.
امروزه، كوشك اصلي، هستة مركزي باغ و متشکل از سه طبقه است که در پيشاني عمارت، هلالي هايي وجود دارد كه معروف به سنتوري است و داراي سه مجلس بزرگ و دو مجلس كوچك كاشيكاري با كاشي هاي لعابدار رنگي است. به روي اين هلاليها تصاويري از ناصرالدين شاه قاجار، داستانهايي از فردوسي و نظامي و ادبيات كهن فارسي و قصه‌هاي مذهبي كاشيكاري شده است. طبقة زيرين داراي حوض خانه‎اي براي استراحت در روزهاي گرم تابستان است. نهر آب مستقيماً از اين تالار مي‌گذرد و در سر راه خود قبل از اينكه به حوض بزرگي فرو ريزد استخر را پر مي‌كند.

در جلوي عمارت اصلي كه مشرف بر باغ است، استخر بزرگي است كه تصوير عمارت در آن نمايان مي‌شود. مساحت اين استخر سيصد و سي و پنج متر مربع است و محيط آن را هجده قطعه سنگ بزرگ و يكپارچه تشكيل مي‌دهد.
آب روان و زلالي كه از نهر اعظم است پس از گردش در حوضچة حوضخانه وارد جويهاي اطراف استخر مي‌شود و سپس در جوي عريض خيابان اصلي و جويبارهاي ديگر در خيابانهاي باغ و اطراف باغچه‌ها روان مي‌گردد. قسمت عمدة آبي كه اين باغ را مشروب مي‌سازد مانند بيشتر باغهاي شيراز از نهر اعظم است. اين نهر به جدول‌هاي متعدد تقسيم مي‌گردد، از آن جمله جدول ميري مي‌باشد كه يك پنجم از نهر اعظم است. باغ ارم از جدول ميري مشروب مي‌گردد.
علاوه براين، دو حلقه چاه عميق در باغ حفر گرديده كه آب مورد نياز بوسيلة پمپ تأمين شده و با استفاده از لوله كشي به مصرف آبياري گلهاي باغ مي‌رسد. از آب لوله‎كشي شهر نيز براي آشاميدن و مصارف عمارات استفاده مي‌گردد.

پوشش گياهي باغ را مي‌توان به 2 دسته درختان غير مثمر و درختان مثمر تقسيم كرد:
1. درختان غير مثمر باغ عبارتند از: سرو ناز (بلندترين سروناز اين باغ كه قريب 35 متر بلندي آن است، بلندترين سروناز شيراز است)، كاج، افرا، ارغوان، بيد مجنون، سياه بيد، زبان گنجشك، بيد مشك، سپيدار، و اكاليپتوس.
2. درختان مثمر باغ عبارتند از: انار، ازگيل، نارنج، خرمالو، گردو، زردآلو، بادام، سيب، به و گلابي. محصول اصلي درختان ميوه‌دار باغ در درجة اول انار است و در درجة دوم مي‌توان مركبات را به حساب آورد. درختان مركبات باغ ارم در رديف ساير نارنجستانها و باغهاي مركبات شيراز است.

3) باغ نارنجستان قوام

باغ نارنجستان قوام در شهر شيراز در محله بالا کفت و تقريبا در قسمت شرقي انتهاي خيابان لطفعلي‌خان زند قرار دارد.
اين باغ و عمارت از مجموعه ارزشمند دوران قاجار در شيراز است و به علت وفور درختان نارنج به باغ نارنجستان ناميده مي‎شود. احداث اين باغ و مجموعه‎هاي آن بوسيله علي‎محمد خان قوام‎الملک آغاز و در سال 1300هـ . ق بوسيله فرزندش محمد رضا قوام‎الملک تکميل گرديد.

در ورودي اصلي باغ رو به جنوب و سردر ورودي با تزيينات آجري و کتيبه‎اي سنگي از مرمر سرخ فام شامل آياتي از قرآن كريم است و از چوب ساج با منبت‎کاريهاي زيبا ساخته و به هشتي باز مي‎شود و بوسيله دو راهرو به محوطه باغ ارتباط پيدا مي‎کند.
اين باغ در جبهه‎هاي شمالي، جنوبي و شرقي داراي ساختمان مي‎باشد. عمارت اصلي با ايوان دو ستونه در جبهة شمالي، با شيوة معماري دورة زنديه در دو طبقه و يک زيرزمين مي‌‌باشد.
در دو طرف ايوان بزرگ دو راه براي ورود به ساير قسمتها تعبيه شده است كه با كف محوطه دو متر اختلاف دارد. ستونهاي ايوان بزرگ از سنگ مرمر يكپارچه، با بدنه‎اي استوانه‎اي و سرستونهاي داراي مقرنس تشكيل شده است.

بالاي عمارت داراي 3 هلالي با نقوش اسليمي مي‎باشد، كه در وسط آن دو شير كه صفحه‎اي را نگاه داشته‎اند و بر روي آن آية نصر من الله و فتح قريب نوشته شده است كه دو فرشته هم از بالا آن را نگاه داشته‎اند و در طرفين دو هلالي ديگر صحنه‎اي از شكار آهو، توسط پلنگ به چشم مي‎خورد.
عمارت نارنجستان به مساحت تقريبي 940 متر مربع در باغي به وسعت 3500 متر مربع در دو جبهه شمالي و جنوبي بنا شد. اين باغ در ارديبهشت ماه سال 1353 به شماره 1073 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده است.

اين باغ در سال 1345 به دانشگاه شيراز واگذار گرديد و بين سالهاي 1348 تا 1358 مورد استفاده موسسه آسيايي تحت نظارت پرفسور آرتور پوپ بود و در سال 1378 در اختيار دانشكده هنر و معماري دانشگاه شيراز قرار گرفت.
منبع: http://www.hamshahrionline.ir
/س