آثار دعا

نویسنده: محمدتقی فعّالی

برای دعا به آثار و برکاتی می‌توان اشاره کرد: رسیدن به نیازهای معقول، یکی از آثار نیایش به حساب می‌آید. همچنین دعا آثار مثبت تربیتی آن است. علاوه بر آن نیایش‌گر از پاداش فراوانی برخوردار می‌شود.
$الف) آثار تربیتی دعا
دعا به همان اندازه که ابزاری مناسب برای رسیدن انسان به خواسته‌هایش به شمار می‌آید، در تربیت وی نیز نقش ایفا می‌کند؛ چرا که رابطه انسان با خدا به خودی خود، او را از توجه به مسائل ناامیدکننده بازمی‌دارد؛ زیرا به دنیای متمایز از این دنیای فانی متوسل شده است. شهید مطهری معتقد است عبادات در اسلام، گذشته از اصالتی که دارند جزء برنامه‌های تربیتی آن نیز به شمار می‌روند(1). اگر به آثار دعا توجه شود به نقش پررنگ آن در تعلیم و تربیت می‌توان دست یافت.

اول) افزایش خودباوری

انسان، موجود ضعیفی است و توانایی‌های محدودی دارد. فردی که در زندگی، علاوه بر آگاهی از توانایی‌های خود از نیروی معنوی بزرگتری برای غلبه بر مشکلات بهره می‌گیرد، باعث می‌شود که هیچ گاه دچار اندوه و عدم موفقیت در رفع مشکلاتش نشود. این مسأله ضریب اعتماد به نفس در فرد را افزایش می‌دهد؛ زیرا در باور نیایش‌گر، خدا از رگ گردن به او نزدیک‌تر است(2)، قضای الهی را چیزی جز دعا برنمی‌گرداند(3) و به تعبیر زیبای امام رضا (علیه‌السلام) دعا، سلاح مؤمن است(4). واضح است کسی که مسلح به چنین باوری باشد و چنین سلاحی را در دست داشته باشد در اوج خودباوری و اعتماد به نفس قرار خواهد داشت.

دوم) آرامش روحی

بیشترین آسیب‌های روحی انسان از درماندگی از حل مشکلات ناشی می‌شود. زمانی که احساس کنیم برای رفع موانع جسمی ‌و روانیِ خود به قدرتی مطلق پناه آورده‌ایم، آرامش بر کشور وجود ما حاکم می‌شود و اگر تجربه استجابت دعا نیز رخ دهد، این آرامش به اوج خود می‌رسد. برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهد افرادی که خداوند را بخشنده و پاسخگو دریافته‌اند، از سلامت شخصی بهتری برخوردارند(5).
علی بن اسباط می‌گوید به امام رضا (علیه‌السلام) گفتم: فدایت شوم! نمی‌دانم برای سفر، راه دریا را پیشه گیرم یا خشکی؛ چرا که راه، بسیار مخاطر‌هآمیز و ترسناک است. حضرت برای این که آرامش پیدا کند دعایی را به او تعلیم داد که اگر راه خشکی در پیش گیرد آن را بخواند و برای مسیر دریا نیز دعای ویژه ای را بیان فرمود. سپس حضرت درباره آرامش فرمود:
آرامش، نسیمی است که از بهشت وزیدن می‌گیرد و صورتی همانند صورت انسان دارد(6).

سوم) پایداری و مقاومت

طبق آموزه‌های دینی، همه خواسته‌ها به اذن و مصلحت الهی گره خورده است؛ چه بسا چیزی خوشایند ما باشد، در حالی که در باطن آن، شر و فتنه‌ای خوابیده است که ما خاکیانِ دربند از درک آن عاجزیم(7). امام صادق (علیه‌السلام) فرمود:
خداوند بلند مرتبه هرگاه بنده‌ای را دوست بدارد، وی را در مشکلات فرو می‌برد و ناراحتی‌ها را مانند باران بر او فرو می‌ریزد و هرگاه برای رفع پریشانی‌ها دعا می‌کند خداوند به او پاسخ می‌هد و می‌فرماید: من توانایی دارم خواسته تو را اجابت کنم؛ ولی اگر صبر پیشه کنی آنچه در آخرت برایت فراهم کرد‌ه‌ام بهتر است(8).
امام رضا (علیه‌السلام) در موارد زیادی برای رفع سختی‌ها داروی دعا را تجویز فرموده‌اند. کسی خدمت آن حضرت رسید و از حاکم مستبد و دشمنان حسود، گلایه کرد. حضرت به وی دعایی تعلیم داد(9). کنیزی به امام رضا (علیه‌السلام) از بیماری‌اش شکایت کرد.
حضرت به او دعایی تعلیم داد(10). همچنین از آن حضرت برای درمان اندوه، و سایر بیماری‌ها روایات فراوانی رسیده است(11)

چهارم) مثبت اندیشی

چنان که در آداب دعا بیان شد، نیایش‌گر باید باور داشته باشد خداوند، نجوایش را می‌شنود، به خواسته‌های وی توجه دارد و آنچه خیر اوست به او ارزانی می‌دارد پس کسی که در محراب دعا قرار می‌گیرد باید به نتیجه دعایش امیدوار باشد؛ چرا که درخواست خود را نزد کسی برده که بر همه چیز تواناست. پس دعاکننده خود را در پناه خدا می‌بیند و نباید بدبین و ناامید باشد. این تمرین، مثبت اندیشی را در فرد، تقویت خواهد کرد. امام رضا (علیه‌السلام) فرمود:
به خدا خوش گمان باشید؛ چرا که جدم امام صادق (علیه‌السلام) فرمود: کسی که به خدا نیک اندیش باشد، خدا نزد گمان به خودش قرار دارد(12).

پنجم) دوری از گناه

اطاعت پروردگار و دوری از گناه، از شرایط استجابت دعا است. امام علی (علیه‌السلام) فرمود خداوند به عیسی (علیه‌السلام) وحی فرستاد:
من دعای کسی را که به یکی از بندگانم ظلم کرده باشد نمی‌شنوم و کسی که حقّی از من در گردن خود دارد، دعای او را اجابت نمی‌کنم تا آن گاه که حقّ مرا برگرداند(13).
کسی که چشم امید به درگاه خالق بی‌نیاز دوخته و دست خالی خود را به درگاه بی‌نیازش دراز کرده است، همواره می‌کوشد که دامنش را از آلوده شدن به گناهان، پاک نگاه دارد، در حقّ دیگران ظلمی روا ندارد و حقوق الهی و بندگان او را رعایت کند؛ چرا که گناهان، آثار مخرّبی بر جسم و جان انسان بر جای می‌گذارد. گناه علاوه بر آن که قلب را می‌میراند، دنیای ما را نیز تخریب می‌کند. دروغ یکی از گناهان کبیره است. امام رضا (علیه‌السلام) می‌فرماید:
اگر حاکمان، اهل دروغ باشند، نزول باران قطع می‌شود و اگر زکات اموال پرداخت نشود، حیوانات می‌میرند(14).
قطع رحمت الهی و مرگ حیوانات اهلی، نشان از آن دارد که گناهان، دعاها را بی اثر می‌کند و درب استجابت را می‌بندد؛ چرا که با وجود دعای بسیار برای بارش باران و جلب روزی و سلامتی و عافیت، این امور محقّق نمی‌شود.

ششم) پرهیز از حرام خواری

یکی دیگر از آثار تربیتی دعا توجه به درآمد حلال و پرهیز از حرام خواری است. اگر نیایش‌گر در پی آن است که دعایش به سوی آسمان‌ها بالا رود باید مراقب لقمه‌ای که در دهان می‌گذارد باشد و درباره‌ی لباسی که بر تن می‌کند حساسیت لازم را داشته باشد. باید بداند که لقمه حرام، زهری مهلک است که جسم و روح را از بین می‌برد. لباسی که از حرام تهیه شده همانند توده‌ای از آتش، وی را در برگرفته و می‌سوزاند و حاضر شدن با چنین حالتی برای نیایش در درگاه الهی، دعاها را بی ثمر و خنثی می کند. آخرین فرستاده الهی فرمود:
گاهی بنده خدا دستانش را برای گرفتن حاجت نزد خدا دراز می‌کند؛ در حالی که غذا و لباسش از مال حرام تهیه شده است؛ پس با این وضع، چگونه دعایش به اجابت می‌رسد؟(15)
شخصی خدمت امام رضا (علیه‌السلام) آمد و از برآورده نشدن حاجت‌های گله کرد. حضرت پس از بیان مطالبی، چند توصیه به وی کرد: این که صبر پیشه کند، صله رحم به جا آورد، عیب مردم را آشکار نکند و همواره در پی حلال باشد(16).

هفتم) دست یافتن به خواسته‌ها

دعا، کوبیدن درب‌های آسمان با هدف بازشدن و اجابت است. نیایش‌گر کوبه درب طلب را به صدا می‌آورد و با پافشاری بر خواسته خویش در پی دست یافتن به حاجت‌هایش خویش است. اگر دعا با آدابش همراه باشد، اجابت، قرین آن می‌شود و جسم و جان دعا کننده از لطف و رحمت الهی سیراب می‌شود؛ ازای نرو یکی از آثار مهم نیایش، دست یافتن به خواسته‌ها و آرزوها است.
انسان، ضعف را در درون خویش احساس کرده و دریافته است که برای رسیدن به آرزو‌هایش باید از نیروی برتر بهره گیرد؛ ازای نرو سرچشمه همه خوبی‌ها و دانسته‌ها را می‌یابد و خواسته‌های خود را به پیشگاه او عرضه می‌دارد.
نیایش‌گر با به صدا در آوردن کوبه‌های دربِ طلب و با آهنگ دلنشینِ نجوا و دعا، نگاه آسمانیان را به خود جلب می‌کند و زمینه استجابت را فراهم می‌آورد. امام رضا (علیه‌السلام) از قول پدران بزرگوار خود فرمود:
کسی از مخلوقات من نیست که به من پناه آورد و به من چنگ زند؛ مگر این که زمین و آسمان را برای رزق و روزی او ضمانت می‌کنم. پس اگر طلبی کند، به وی عطا می‌کنم و اگر بخواند، وی را اجابت می‌کنم و اگر بطلبد، بخشش او را می‌آمرزم(17).
در کلمات نورانی هشتمین اختر آسمان امامت، نمونه‌هایی از اثر دعا در استجابت به چشم می‌آید. حسن بن جهم از امام رضا (علیه‌السلام) پرسید: آیا جایز است برای تغییر جنسیت جنین دعا کنیم؟ حضرت فرمود :
خداوند هر چه بخواهد انجام می‌دهد(18).
در موارد زیادی حضرت رضا (علیه‌السلام) برای درمان دردهای جسمانی، دعاهایی را تجویز فرموده است. زکریا بن آدم می‌گوید امام رضا (علیه‌السلام) به من فرمود: این دعا را برای درمان تمام دردها بخوان؛ چرا که به اذن خدا سلامت یاش را به دست می‌آورد:
یاَ مُنْزلِ الشِّفَاءِ وَ مُذْهِبَ الدَّاءِ أنزْلْ عَلىَّ مَا بِی مِنْ داَءٍ شِفَاءً؛ ای کسی که شفا را نازل می‌کنی و دردها را از بین می‌بری بر من شفای کاملت را نازل کن(19).
از امام رضا (علیه‌السلام) دعایی برای یافتن گمشده وارد شده است. هنگامی که چیزی را گم کردی، آیه شش تا پنجاه و نه سوره انعام را تلاوت کن سپس این گونه دعا کن:
اللهُمَّ إنِكَّ تهَدِی مِنَ الضَّلَالة وَ تنُجْی مِنَ العْمَی وَ ترَدُّ الضَّالةَّ فصَلِّ عَلَی مُحمَّدٍ وَ آلِ مُحمَّدٍ وَ اغْفِرْ لِی وَ رُدَّ ضَالتَّی وَ صَلِّ عَلَی مُحمَّدٍ وَ آلِه وَ سَلمِّ؛ خدایا همانا تو از گمراهی هدایتم می‌کنی و از کوری و نابینایی نجاتم می‌دهی و گمگشته را بازمی‌گردانی پس بر محمد و خاندان او درود فرست و مرا بیامرز و گمشده‌ی مرا بازگردان، و بر محمد و خاندانش سلام و درود فرست(20).
همچنین دعاهای بسیاری از امام رضا (علیه‌السلام) و سایر پیشوایان معصوم (علیه‌السلام) برای برطرف شدن دردهای جسمی و روحی وارد شده است. همه آن‌ها از این مطلب نشان دارد که اگر دعا با شرایطش همراه شود، درب‌های استجابت به سوی فرد گشوده می‌شود و رحمت الهی، آدمی را در برمی‌گیرد. دعا راهی برای دست یافتن به آرزوهای مشروع است.

ب) پاداش اخروی

دعا، عبادت محسوب می‌شود و پرونده اعمال بندگان را با حسنات بسیار قرین می‌سازد. امام رضا (علیه‌السلام) فرمود:
مؤمنی نیست که برای برادران و خواهران مؤمن یا زنان و مردمان مسلمان چه مرده و چه زنده آنان دعا کند، مگر این که خداوند به ازای هر زن و مرد مؤمن برای او تا دامنه قیامت، حسنه‌ای ثبت می‌کند(21).
آن حضرت در روایت دیگری می‌فرماید:
هر کس در غیاب برادر مؤمن خویش برایش دعا کند، از کناره‌های آسمان ندا می‌شود: ای فلانی! برای توست مانند آن چه که برای برادرت درخواست کردی و برای توست صد هزار برابر آن(22).

پی‌نوشت‌ها:

1- مطهری، گفتار معنوی، ص97.
2- ق/16.
3- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص268.
4- صدوق، عیون اخبار الرضا (علیه‌السلام)، ج2، ص37.
5- پارگامنت، معنویت؛ کشف و حفظ تقدس، ترجمه مهرداد کلانتری، ص177.
6- کلینی، الکافی، ج3، ص471.
7- بقره/216.
8- مجلسی، بحارالانوار، ج64، ص208.
9- طوسی، مصباح المجتهد، ص423، طبرسی، مکارم الاخلاق، ص333؛ مجلسی، بحارالانوار، ج92، ص222.
10-طبرسی، مکارم الاخلاق، ص399.
11- رک: حسینی قزوینی، موسوعة الامام الرضا (علیه‌السلام)، ج5، ص254-311.
12- کلینی، الکافی، ج8، ص286.
13- مجلسی، بحارالانوار، ج67، ص316.
14- صدوق، الامالی، ص310؛ مجلسی، بحارالانوار، ج70، ص373.
15- دیلمی، ارشاد القلوب، ج1، ص149.
16- کلینی، الکافی، ج2، ص488.ک
17- مجلسی، بحارالانوار، ج68، ص143.
18- حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج7، ص142.
19- مجلسی، بحارالانوار، ج92، ص55؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج2، ص424.
20- طبرسی، مکارم الاخلاق، ص373؛ مجلسی، بحارالانوار، ج92، ص123؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج8، ص215.
21- صدوق، ثواب الاعمال، ص193؛ مجلسی، بحارالانوار، ج90، ص386؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج7،ص116.
22- کشّی، رجال الکشّی، ص586؛ ابن طاووس، فلاح السائل، ص44.