نويسنده: دكتر مصطفي ملكوتيان
آنچه در حيطه‌ي بررسي انقلاب‌ها قرار دارد از چهار پرسش خارج نيست:
1- چيستي انقلاب:
اين پرسش در برگيرنده‌ي معنا، مفهوم و ويژگي‌هاي انقلاب است كه تبعاً تفاوت‌هاي اين پديده با مفاهيم مرتبط از جمله نهضت، رفرم و اصلاح، جنگ داخلي، كودتا، همچنين انواع انقلاب و غيره را نيز بازگو مي‌كند.در پاسخ به پرسش چيستي انقلاب، ديدگاه‌هاي مختلف، بر مبناي فلسفه‌ها و نظرگاه‌هاي متفاوتي كه در تحليل خود برگزيده‌اند، تعريف‌هاي متفاوتي از انقلاب ارائه داده‌اند و اتفاق نظر بر معناي واحد وجود ندارد.
با توجه به آشفتگي در تعريف پديده‌ي انقلاب، نگارنده مطالبي درباره ويژگي‌هاي هفت گانه مشترك انقلاب‌ها ارائه كرده و بر اين باور است كه در هر تعريف معتبري از انقلاب، بايد اين هفت ويژگي را مدنظر قرار داد؛
2- چرايي وقوع انقلاب:
بيشتر نظريه‌هاي انقلاب در پاسخگوئي به اين پرسش ظاهر شده‌اند. در اين زمينه، هر فرضيه يا نظريه‌اي پس از بررسي، به چند عامل كليدي موثر مي‌رسد. به عبارت ديگر، به طور معمول بعد از كنكاش درباره چگونگي وقوع يك يا چند انقلاب، پژوهشگر به پيدايش چند عامل يا شرط اصلي پي مي‌برد كه سبب رخداد انقلاب شده‌اند.براي مثال، نظريه‌ي كاركرد گرا - ساختاري پس از يك بررسي جامعه شناختي و توجه به متغيرهايي مانند نظام اجتماعي، به سه شرط براي وقوع انقلاب اشاره مي‌كند؛ كه عبارتند از ركورد قدرت (تعارض يا عدم تعادل ارزشي - محيطي)، ناسازگاري نخبگان حكومتي و عوامل شتابزا، كه اين نتيجه بازگوكننده‌ي چرايي وقوع انقلاب از اين ديدگاه است (چالمرز جانسون، 1363، صص 134- 9)؛
3- چگونگي وقوع انقلاب:
منظور از چگونگي وقوع، بيان دو مطلب است، اول، شرايطي كه در بحث چرايي بيان شد خود چگونه ايجاد مي‌شوند و دوم اينكه پس از ايجاد اين شرايط، ادامه جريان‌ها، يعني پيروزي يا شكست شورشيان چگونه و طي چه مسير يا مسيرهايي رخ مي‌دهد؟به عبارت ديگر، در بررسي چگونگي رخداد انقلاب، بايد به تاريخ كشور يا كشورهايي كه انقلاب در آنها روي داده است مراجعه كرد و با يافتن نقطه‌اي تاريخي كه با اطمينان بتوان گفت در آن نقطه حكومت از مشروعيت، مقبوليت و اقتدار كافي و ثبات مطمئن دارد، حوادثي را كه پس از آن سبب از دست رفتن اين ثبات و مشروعيت شده، پيگيري كرد؛ حوادثي كه در پايان موجب ظهور شرايط اصلي و بنيادي وقوع انقلاب- كه در بحث چرايي آمد- شده و انقلاب را حتمي و گريزناپذير كرده است. همچنين بايد به شرايط و مسيري از حوادث كه سبب شكست يا پيروزي شورشيان شده است نيز، توجه كنيم.
شايان ذكر است كه بررسي چگونگي وقوع انقلاب مشكل تر از چرايي آن است و در بررسي تاريخي، مسيرهاي بسيار متفاوتي از چگونگي آشكار خواهد شد. بنابراين، هر چند مي‌توان شرايط اصلي و بنيادي انقلاب را به گونه‌اي آسان تر درك كرد، اما با توجه به تنوع مسيرهاي تاريخي در انقلاب‌هاي مختلف، نمي‌توان به آساني به جمع بندي مباحث چگونگي و نظريه پردازي در آنها پرداخت.
4- نتايج، آثار و پيامدهاي انقلاب در داخل، محيط منطقه‌اي و جهاني؟
انقلاب پس از وقوع چه نتايج و آثاري در داخل و محيط منطقه‌اي و جهاني از خود به جاي مي‌نهد؟ و از آن جمله روش‌هاي مبارزه دولت‌هاي خارجي با انقلاب - كه انقلاب منافع استعماري آنها را خدشه دار كرده است- كدامند؟آثار و نوشته‌هاي پيرامون پديده‌ي انقلاب، تاكنون بيش تر بر محور سه پرسش اول متمركز بوده و پرسش چهارم كمتر مورد توجه قرار گرفته است، هر چند پيامدها نتايج و تأثيرات داخلي و خارجي انقلاب‌ها فراوان و در بسياري از مواقع تاريخ ساز بوده است. فرد‌هاليدي در مقاله‌اي تحت عنوان «انقلاب و روابط بين الملل» ضمن انتقاد از كم توجهي نويسندگان غربي به تأثيرات بين المللي انقلاب و نيز اشاره به تلاش قدرت‌هاي جهاني عليه انقلاب‌ها، به معرفي جنبه‌هاي متفاوت تأثير گذاري متقابل انقلاب‌ها و روابط بين الملل و معرفي برخي از نوشته‌هاي موجود در اين زمينه پرداخته است. (فرد‌هاليدي، 1383) در عين حال، خود وي نيز به طور كامل حق مطلب را ادا نكرده است.
منبع مقاله :
ملكوتيان، مصطفي؛ (1335)، پديده انقلاب، تهران: مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم.
