تأثير متقابل دفاع مقدس و فرهنگ مهدويت (1)

چكيده

فرهنگ مهدويت، فرهنگي است بسيار غني كه از ديرباز تاكنون در حوادث مختلفي خودنمايي كرده است. يكي از حوادثي كه فرهنگ مهدويت در آن نقش اساسي داشتند، قيام ملت ايران به رهبري امام خميني رحمه الله عليه مي‏باشد. در پي اين قيام، ملت ايران، وارد جنگي شد كه براو تحميل كردند.
بي‏‏شك، فرهنگ مهدويت تأثيراتي بر دفاع مقدس داشته است. در اين مقاله، به برخي از اين تأثيرها اشاره شده است، از جمله تبعيت از نايب امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف، افتخار سربازي براي امام عصر عجل الله تعالي فرجه الشريف و ايجاد ارتباط معنوي با امام عصر عجل الله تعالي فرجه الشريف كه باعث شد حضور مردم در جبهه‏ها بيشتر گردد. در ادامه، به برخي از تأثيرات دفاع مقدس بر فرهنگ مهدويت اشاره شده است و در پايان، به برخي از صفات ياران امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف كه شهداي ما در عمل اين صفات را تفسير كرده‏اند، اشاره شده است.
كليد واژه‏ها : فرهنگ مهدويت ، دفاع مقدس ، امام خميني قدس سره ، جنگ ، شهدا ، نايب امام زمان عليه السلام ، ارتباط با امام زمان عليه السلام.
با نگاهي گذرا به انقلاب اسلامي ايران، مي‏فهميم كه اين انقلاب، حوادث تلخ و شيرين زيادي را پشت سر گذاشته است. هركدام از اين حوادث، جلوة خاصي به اين انقلاب شكوهمند داده است. يكي از اين حوادث حساس، جنگي ناجوانمرادنه بود كه برضد اين انقلاب آغاز شد، آحاد ملت ايران، براي دفاع از دين و تماميت ارضي خود، وارد عمل شدند و مقطعي حساس و درعين حال بسيار درخشان در تاريخ اين انقلاب عظيم به وجود آوردند كه از اين مقطع، به دوران «دفاع مقدس» ياد مي‏شود.
هشت سال دفاع مقدس، داراي ابعاد و زواياي گوناگوني مي‏باشد كه با بررسي هر يك از اين ابعاد، در مي‏يابيم فرهنگ‏هاي ناب و ارزشمند ديني را در درون خود جاي داده است. يكي از اين فرهنگ‏هاي اصيل، فرهنگ مهدويت است كه در دوران دفاع مقدس، جلوة خاصي يافت و درخشان‏تر از گذشته شد، دفاع مقدس در ترويج فرهنگ مهدويت، نقش بسزايي داشته است و فرهنگ مهدويت نيز در به وجود آمدن اين دفاع سرشار از قداست، نقش مؤثري ايفا كرده است. در اين نوشتار، كوشيده‏ايم به اين سؤال پاسخ دهيم كه تأثير متقابل بين فرهنگ مهدويت و دفاع مقدس چه بوده است؟ با توجه به معناي فرهنگ كه عبارت است از«دانش، ادب، علم و آثار علمي و ادبي يك قوم يا ملت[1]»، «مجموعة آداب و رسوم[2]»، مي‏توان بيان كرد كه فرهنگ مهدويت، به معناي مجموعه‏اي از دانش‏ها، آداب و علوم مربوط به حضرت بقية‏الله عجل الله تعالي فرجه الشريف مي‏باشد. به عبارتي ديگر، فرهنگ مهدويت، به مجموعه‏اي از نگرش‏ها و ارزش‏ها و هنجارهاي مربوط به ظهور موعود از سلاله پاك پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله اطلاق مي‏شود[3].
طبق آية شريف 105 سورة انبياء[4] اين فرهنگ قدمتي ديرينه دارد و همة اديان الهي به ظهور يك منجي بشارت داده‏اند؛ ولي در دين اسلام، به واسطه تعاليم قرآن كريم و بيانات پيامبر اكرم و امامان معصوم عليهم السلام و همچنين مجاهدت علمي و فرهنگي علماي شيعه، ابعاد اين فرهنگ، بيشتر آشكار شد.

تأثير فرهنگ مهدويت بردفاع مقدس

با توجه به مفهوم انتظار كه عبارت است از «چشم به راه بودن[5]» و اين كه منتظر واقعي، چشم به راه آمدن آينده‏اي روشن است، ـ آينده‏اي كه در آن، تحولاتي عظيم در عرصه‏هاي مختلف جامعه ايجاد شود ـ مي‏فهميم كه انتظار، با سرشت و فطرت تمام مردم سازگاري دارد.
ميان تمام جوامع بشري، جامعه شيعي با ديدي عميق‏تر به مسألة انتظار مي‏نگرد و انتظار را آينده‏اي سرشار از خوبي‏ها و پاكي‏ها مي‏داند كه توسط فردي از نسل پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله حاصل مي‏شود، شخصيت عظيمي كه زنده است و روزي تمام خوبي‏ها و تمام عدالت را در جهان حاكم مي‏كند. اين ديد عميق به مسالة انتظار را از كلمات معصومان عليهم السلام برداشت كرده است كه فرموده‏اند: زمين را از قسط و عدل پر مي‌كند همانطور كه از ظلم و جور پرشده است.[6]
با دقت در روايات زيادي كه دربارة فرهنگ مهدويت وجود دارد و حتي به تواتر رسيده است، مي‏بينم دسته‏اي از آن روايات، به آماده كردن بستر اين قيام جهاني اشاره دارد. طي اين روايات، تمام انسان‏هاي منتظر دعوت شده‏اند كه به اندازة سعي و توان خود بكوشند تا ظهور امام عصر عجل الله تعالي فرجه الشريف نزديك‏‏تر شود. امام صادق عليه السلام مي‏فرمايد:
هر يك از شما بايد براي خروج قائم عجل الله تعالي فرجه الشريف )سلاحي( مهيا كند، هر چند يك تير باشد. خداي تعالي هرگاه بداند كسي چنين نيتي دارد، اميد آن است عمرش را طولاني كند، تا آن حضرت را درك كند.[7]
لذا هر شخص منتظر وظيفه دارد مقابل كج‏روي‏ها و ظلم‏ها و ستم‏ها مبارزه كند و جامعه را به سمت آينده‏اي روشن پيش ببرد و در اين راه، از هيچ تلاشي‌ـ حتي دادن جان خود ـ دريغ نكند. به دليل اين نوع تفكر است كه در تاريخ تشيع، نبردها و مبارزات زيادي به وجود آمده است كه نشان دهنده زنده بودن فرهنگ تشيع است؛ لذا در مكتب تشيع، تن دادن به حكومت هر حاكمي اشتباه است. جان دي استپل مي‏گويد: «از نظر تاريخي اسلام شيعه معتقد است كه هر دولت غيرمذهبي، ذاتاً فاسد است[8]».
همچنين وعاظ السلاطين مورّخ معروف اهل تسنن مي‏گويد:
به عقيده شيعه، هرحكومتي غاصب و ظالم است به هر شكل و در هر قالبي كه باشد، مگر آن كه امام معصوم يا نايب او، حكومت را در دست گيرد، به همين دليل شيعه در تاريخ، به طور مداوم در يك جريان انقلابي مستمر به سر مي‏برند، نه آرام مي‏گرفتند و نه آن را رها مي‏كردند[9].
يكي از مهم‏ترين مبارزات شيعي در سده‏هاي اخير، جنگ دو كشور ايران و عراق مي‏باشد كه اگر دقيق ريشه‏يابي شود، براي تشكيل حاكميت اسلام شيعي مي‏باشد، تا زمينه را براي حكومت جهاني حضرت مهدي عجل الله تعالي فرجه الشريف فراهم كند. با نگاهي دقيق به جنگ تحميلي مي‏فهميم كه اين جنگ را نگرشي همراهي مي‏كرد كه در پيروزي آن، بسيار مؤثر بود. آن نگرش، چيزي نبود جز نگرش انتظار و عجين شدن اين جهاد عظيم با فرهنگ مهدويت؛ چون فرهنگ مهدويت با فرهنگ استكبار و زورگويي، كاملاً متضاد مي‏باشد و به همين دليل، يك شخص منتظر، مستكبر نيست؛ بلكه مستكبر ستيز است و هر جا ظلم و ستمي ببيند، مقابل آن، قد علم مي‏كند؛ به همين دليل است كه رزمنده‏هاي ما با سلاح «يا مهدي» و «يا حسين» و... به صفوف دشمن حمله مي‏كردند و با سردادن اين شعارها و رجزها روحيه مي‏گرفتند. سرلشكر حسن فيروزآبادي مي‏گويد: «همه آن‏هايي كه جبهه رفتند، تربيت شده انتظار مهدي عجل الله تعالي فرجه الشريف بودند؛ همان چيزي كه باعث شد جوان ايراني، جنگ‏‏جو باشد[10]».
فرهنگ مهدويت، در دفاع مقدس و شكل‏گيري آن، نقش‏هاي مؤثري داشته است كه در ذيل به برخي از آ‏ن‏ها اشاره خواهد شد.

1. پيروي از نايب امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف

اين كلام ناب حضرت مهدي عليه السلام كه مي‏فرمايد: «و اما در رويدادهايي كه در آينده پيش مي‏آيد، به راويان حديث ما رجوع كنيد؛ زيرا آن‏‏ها حجت من بر شما هستند و من، حجت خدا بر ايشانم»[11]، وظيفه شخص منتظر را در عصر غيبت به خوبي روشن مي‏كند؛ به همين دليل، مردم شجاع ايران با تبعيت از نايب امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف در عصر خود، راهي جبهه‏هاي جنگ شدند؛ چون مي‏دانستند امام خميني رحمه الله عليه در جايگاه نايب عام امام عصر عجل الله تعالي فرجه الشريف نگاهش را از خط سبز مهدويت گرفته است و از مصاديق بارز «رواة حديثنا» مي‏باشد؛ به همين دليل داراي جاذبه‏اي معنوي بود و بسيجي‏ها پروانه‏وار، گرد شمع وجودش مي‏چرخيدند و عاشق او بودند؛ چرا كه عاشق امام زمانشان بودند و عشق به امام راحل را در راستاي عشق به امام عصر عجل الله تعالي فرجه الشريف مي‏دانستند. آنان، معتقد بودند هر عشقي بدون عشق به امام زمان عليه‏السلام به كار آنان نمي‏آيد و اگر امام راحل حرفي مي‏زد و دستوري صادر مي‏كرد، دوستدارنش به هر قيمتي كه بود، خواستة آن بزرگوار را اطاعت مي‏كردند؛ چون واقعاً درك كرده بودند كه خواستة امام راحل در راستاي خواسته امام عصر عجل الله تعالي فرجه الشريف مي‏باشد.
يكي از مهم‏ترين خواسته‏هاي امام امت رحمه الله عليه حفظ نظام و مبارزه و جهاد در راه اسلام و ارزش‏هاي اسلامي و مهدوي بود. اين كه امام رحمه الله عليه مي‏فرمود: «امروز، جنگ بين اسلام و كفر است و برهمة مسلمين واجب است دفاع كنند[12]». و اين كه مي‏فرمودند: «من به تمام جهانيان با قاطعيت اعلام مي‏كنم كه اگر جهانخواران بخواهند در مقابل دين ما بايستند، ما در مقابل همة دنياي آن‏ها خواهيم ايستاد و تا نابودي همة آن‏ها از پاي نخواهيم نشست[13]». به خاطر حفظ اسلام بود. مردم نيز حضور در جبهه‏ها را از وظايف شرعي خود مي‏دانستند.
يك پژوهش آماري در تعدادي از وصيت‏نامه‏هاي شهدا نشان مي‏دهد كه در هر وصيت‏نامه‏اي به طور ميانگين، چهار بار به نام امام، ولايت و امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف و تبعيت محض از ولايت فقيه ذكر شده است[14].
اين كه شهيد حاج محمد ابراهيم همت مي‏فرمايد: «پيام من فقط همين است: در زمان غيبت، اطاعت محض از ولايت فقيه داشته باشيد[15]» نشان دهندة اين مطلب است كه رزمندگان ما با تمام وجود از ولي امر و نايب امام زمان خودشان تبعيت مي‏كردند. چه بسيارند پيام‏ها و وصيت‏نامه‏هايي كه نشان دهندة اين مطلب مهم مي‏باشند!
شهداي ما و يا رزمندگان ما در طول هشت سال دفاع مقدس، انتظار و اعتقاد به امام عصر عجل الله تعالي فرجه الشريف را با پيروي از ولايت فقيه، در عمل و بسيار ملموس به ما نشان دادند. آنان، چون واقعاً اعتقاد داشتند كه راهشان و هدفشان و مكتبشان اسلامي و مهدوي است، مشتاقانه وارد جبهه‏هاي جنگ مي‏شدند.

2. ايجاد ارتباط معنوي

يكي ديگر از تأثيرات فرهنگ مهدويت بر دفاع مقدس، اين نكته است كه بسياري از رزمند‏گان براي يافتن ارتباط معنوي و حتي ديدار و ملاقات با حضرت بقية‏الله عجل الله تعالي فرجه الشريف در جبهه‏ها حاضر مي‏شدند. بي‏شك در دوران هشت سال دفاع مقدس، افراد زيادي توانستند با حضرت مهدي عجل الله تعالي فرجه الشريف ارتباط معنوي خوبي برقرار كنند؛ چون محيط سرشار از معنويت جبهه‏ها اين زمينه را براي آنان فراهم مي‏نمود و آنان، با مناجات‏هاي شبانه با آن حضرت و فرياد‏هاي روزانة «يا مهدي ادركني» در هنگام نبرد، اعتقاد به فرهنگ مهدويت را در خود عميق‏تر مي‏كردند.
وصيت‏نامه‏ها، خاطرات و دست‏نوشته‏هايي كه از دوران دفاع مقدس از آن عزيزان سفر كرده برجاي مانده، دريايي است از فرهنگ مهدويت كه ارتباط‏ها، و حتي ملاقات‏ها و زمزمه‏هاي دلتنگي زيادي در آن‏ها موج مي‏زند. اگر در اين آثار برجاي مانده از آنان، دقت كنيم، به اين نكته مي‏رسيم كه با توجه به حجم عظيم اين قبيل خاطرات و آثار مكتوب، ارتباط و ملاقات با آن حضرت براي برخي از رزمندگان حاصل شده است.
مقام معظم رهبري در اين زمينه مي‏فرمايد:
خيلي از بزرگان ما در همين دوران غيبت آن عزيز و محبوب دل‏هاي عاشقان و مشتاقان را از نزديك زيارت كرده‏اند؛ بسياري، از نزديك با او بيعت كرده‏اند، بسياري از او سخن دلگرم‏كننده شنيده‏اند، بسياري از او نوازش ديده‏اند و بسياري ديگر بدون اين كه او را بشناسند، از او لطف و محبت ديده‏اند و او را نشناخته‏اند. در همين جبهه‏هاي جنگ تحميلي، جوان‏هايي كه در لحظه‏هاي حساس، احساس نورانيت و معنويت كرده‏اند، لطفي از غيب به سوي دل‏هاي خودشان حس و لمس كرده‏اند، نشناختند و نفهميدند.... پيوند ميان بسيجيان عزيز و حضرت ولي عصر مهدي موعود عجل الله تعالي فرجه الشريف عزيز يك پيوند ناگسستني است[16].

3. افتخار سربازي امام عصر عجل الله تعالي فرجه الشريف

يكي ديگر از تأثيرات فرهنگ مهدويت بر دفاع مقدس، اين است كه رزمنده‏ها خودشان را سرباز امام عصر عجل الله تعالي فرجه الشريف مي‏دانستند و معتقد بودند اين مملكت، مملكت امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف و رهبر واقعي آنان، آن حضرت است. آنان پذيرفته بودند آن كسي كه در جبهه‏ها فرماندهي مي‏كند، خود حضرت مي‏باشد و با اين ديد وارد جبهه‏ها مي‏شدند؛ لذا نه تنها خسته نمي‏شدند، بلكه با تمام وجود در اين راه گام برمي‏داشتند و سختي‏ها و مشكلات را با جان و دل مي‏خريدند. امام خميني رحمه الله عليه چقدر زيبا دربارة آن بزرگواران بيان فرموده است كه:
همه شما چه ارتش چه ژاندارمري، چه سپاه پاسداران و داوطلباني كه براي دفاع از اسلام و دفاع از شرافت اسلامي خودشان به جبهه‏ها مي‏روند؛ همة شما لشكرهاي اسلامي هستيد. همة شماها ارتش امام زمان هستيد[17].
دست‏نوشته‏ها و وصيت‏نامه‏هاي شهداي ما، سرشار از مطالب ناب و ارزشمندي است كه بزرگان ما همواره به خواندن اين وصايا سفارش مي‏كرده و مي‏كنند. امام خميني رحمه الله عليه در اين باره مي‏فرمايد: «پنجاه سال عبادت كرديد؛ قبول باشد. يك روز هم يكي از اين وصيت‏نامه‏ها را بگيريد و مطالعه‏كنيد[18]». گوشه‏اي از اين وصيت‏نامه‏ها به اين مطلب اختصاص دارد كه اداره كننده اين جنگ، امامان معصوم عليهم السلام به ويژه امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف مي‏باشد؛ براي نمونه در بخشي از وصيت‏نامة شهيد ناصر محمدخاني كه در تابستان 1361ش به فيض شهادت رسيده، به اين نكته چنين اشاره شده است: «ما هيچ نگراني نداريم؛ چون فرمانده ما امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف است و در جلوي ما حركت مي‏كند[19]». او در ادامه از يك امداد غيبي خبر مي‏دهد كه امام عصر عجل الله تعالي فرجه الشريف عنايتي به ايشان و همرزمانش كرده است و آن‏ها را از رفتن به يك ميدان مين بازداشته است. دوران دفاع مقدس، سرشار از اين حوادث و امدادهاي غيبي است كه در كتب مربوط به حماسه‏سازان جنگ به ثبت رسيده است.
اگر به حوادث جنگ تحميلي ـ به ويژه روزهاي اولية جنگ ـ نگاهي دقيق بيفكنيم، به خوبي مي‏فهميم كه اين جبهه‏ها سرشار از الطاف امامان معصوم عليهم السلام؛ به ويژه امام عصر عجل الله تعالي فرجه الشريف بوده است؛ چرا كه طبق آمار و مستندات مراكز تحقيقاتي استراتژي جنگ، ملت ايران فقط با كشور عراق نمي‏جنگيد و صدام از كشورهاي زيادي كمك‏هاي انساني و تسليحاتي مي‏گرفت؛ براي نمونه «كشور سودان، صدها تن از سربازان ارتش سودان را به عراق اعزام كرد، تا در جبهه‏هاي شرقي رودخانة ميسيان در خط مقدم فعاليت كنند[20]». همچنين «افسران اسرائيلي برخي موانع دفاعي مانند "موانع فكه" و "مثلثي‏ها" را طراحي كردند[21]». بسياري از كشورهاي پيشرفته مانند «آلمان»، «فرانسه»، «امريكا»، «ايتاليا»، «سوئيس»... نيز علاوه بر كمك‏‏هاي مالي، با در اختيار قراردادن تسليحات نظامي و اطلاعات جاسوسي و ماهواره‏اي به عراق، اين كشور را روز به روز برضد ملت ايران كه واقعاً از نظر نظامي محروم بود، مجهزتر مي‏كردند.
با توجه به اين نكات كه تنها بخشي از آمارهاي موجود در اين باره است و با توجه به امكانات نظامي بسيار كم ايران و نداشتن يك نيروي منسجم و با تجربة نظامي، همچنين با توجه به تحريم اقتصادي كشور و ده‏ها دليل ديگر، باز هم مردم شهادت‏طلب ابران با تكيه بر الطاف الهي به مبارزه ادامه دادند.
مقام معظم رهبري در اين رابطه مي‏فرمايد:
ما غريبانه جنگيديم. در دورة جنگ، ارتش ما غريب، سپاه ما غريب، بسيج ما غريب بود. كساني كه مي‏خواستند حقيقتاً جانفشاني كنند، با غربت مي‏جنگيدند. از چه جهت غريب؟ از اين جهت كه هيچ نقطة دنيا با ما موافق نبود... . همة كشورهاي اروپاي شرقي از عراق حمايت مي‏كردند و به او سلاح و امكانات مي‏دادند[22].
آري؛ تنها چيزي كه با وجود دشمنان بسيار زياد و امكانات بسيار كم، ملت ايران را شكست‏ناپذير كرد، اميدواري آنان به پيروزي اسلام بر كفر بود. همين اميدواري آنان بود كه عقيدة آن‏ها به راه و مكتبشان را روز به روز محكم‏تر مي‏كرد. آنان با لمس كردن عنايات الهي و امدادهاي غيبي و توجهات امام معصوم عليهم‏السلام باور داشتند كه برحق هستند و دست ديگري هست كه اين جنگ را هدايت مي‏كند و سنگر به سنگر پيروزي نصيب آن‏ها مي‏نمايد.
رهبر معظم انقلاب در اين باره مي‏فرمايد:
در روز پانزدهم دي ماهِ سال 1359 من اين احساس را واقعاً در خود وجدان كردم كه صاحب اين ميدان، صاحب اين بيابان‏ها، صاحب اين صحنه پرشور و عظيم (اشاره به جبهه‏هاي جنگ) ولي عصر عجل الله تعالي فرجه الشريف است و بي‏گمان امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف هم‏اكنون با جسم و حضور جسمي و بدني‏اش، يا با توجهش، در ميان اين جنگاوران و جنگجويان است[23].
دليل ديگر براين ادعا كه چرخاننده اصلي جنگ الطاف الهي و عنايات امامان و به ويژه امام زمان عجل الله تعالي فرجه الشريف بوده‏اند اين نكته است كه اگر به سن و سال فرماندهان جنگ در رده‏‏هاي مختلف توجه كنيم مي‏فهميم كه گردانندگان به ظاهر دسته اول جنگ، بين بيست تا سي سال سن داشته‏اند؛ براي نمونه شهيد خرازي در سن 27 سالگي، شهيد عليرضا موحد دانش در سن 25 سالگي، شهيد حاج محمد ابراهيم همت در سن 28 سالگي و شهيد حسن باقري در سن 25 سالگي به شهادت رسيده‏اند. علاوه بر فرماندهان جنگ بيشتر كساني كه وارد ميدان نبرد شدند، در سن كم و در بهار عمر خود بودند. خاطرات شهداي عزيز ما مملو است از داستان‏ها و خاطراتي كه برخي از مشتاقان به خاطر سن كم و عشق به دفاع از دين خود، در شناسنامه‏هايشان دست مي‏بردند، تا مشكل سني خود را حل كنند. امثال حسين فهميده و مسعود كمالي‏نياهاي سيزده ساله و بهنام محمدي‌ها در جاي جاي جبهه‏ها كم نبودند كه جاذبة معنوي نايب امام عصر عجل الله تعالي فرجه الشريف قلوب عاشق آنان را جذب كرد و راهي ميدان‏هاي نبرد شدند. اگر كسي ادعا كند همه اين‏ها به تنهايي توانستند جنگ را اداره كنند، اولين چيزي كه اين ادعا را رد مي‏كند، سن كم رزمنده‏ها مي‏باشد. طبق آمار، «15200 تن از شهداي دفاع مقدس، بين 14 تا 24 سال سن داشته‏اند».[24]
همين افراد با سنين كم خود، حماسه‏‏ها آفريدند؛ چون مي‏دانستند اين جنگ، بين اسلام و كفر است و سرانجام، اسلام است كه پيروز مي‏شود. آنان، عقيده داشتند، پرچم اسلام در آينده‏اي نه چندان دور به وسيلة امام عصر عجل الله تعالي فرجه الشريف بر كل عالم سايه مي‏افكند و خودشان را سربازان امام زمان مي‏دانستند و در اين راه، تمام سعي و تلاش خود را به كار مي‏بستند و از مصاديق بارز اين آية شريف شدند كه: (إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا).[25]
ادامه دارد ...

پی نوشت:

[1]. حسن عميد. فرهنگ عميد، تهران، انتشارات اميركبير، 1361ش، ص872.
[2]. محمد معين، فرهنگ معين، ج2، تهران، انتشارات اميركبير، چ چهارم، 1360ش، ص2538.
[3]. غلامرضا بهروزلك، «اهميت مهدويت در نظرخواهي از دانشوران» فصلنامه انتظار، سال چهارم، شماره يازدهم و دوازدهم، 1383، ص31 ـ 53.
[4]. (ولقد كتبنا في‏الزبور من بعد الذكر انّ الارض يرثْها عبادي الصالحون) انبياء(21):105.
[5]. محمد معين، فرهنگ فارسي، (ذيل كلمة انتظار) ج1، تهران، انتشارات اميركبير، چاپ چهارم، 1360ش، ص364.
[6]. اين حديث را همه چهارده معصوم بيان كرده‏اند ودر كتب عامه و مصادر شيعي آمده است: «يملا الارض قسطا و عدلا كما ملئت ظلما و جورا».
[7]. «ليعدن احدكم لخروج القائم و لو سهماً فان الله تعالي اذا علم ذلك من نيّته رجوت لطول في عمره حتي يدركه»؛ محمد بن ابراهيم نعماني، غيبت نعماني، قم، نورالهدي، 1422ق، ج10، ص320.
[8]. رحيم كارگر «انتظار و انقلاب» فصلنامه انتظار، سال اول، شماره دوم، ص126 ـ 146.
[9]. مسعود پورسيد آقايي، تاريخ عصر غيبت، قم، انتشارات حضور، 1379ش، ص376.
[10]. خبرنامه همايش دكترين مهدويت، شماره هشتم، ص16.
[11]. «واما الحوادث الواقعه فارجعوا الي رواة حديثنا فانهم حجتي عليكم و انا حجة‏الله عليهم»، طبرسي، احتجاج، ص28.
[12]. امام خميني، صحيفه نور، ج13، ص 239.
[13]. همان، ج20، ص118.
[14]. علي تقي زاده اكبري، عوامل معنوي و فرهنگي دفاع مقدس، قم، مركز تحقيقات اسلامي، 1380ش، ج1، ص161.
[15]. ابراهيم رستمي، طنين همت، قم، نشر جمال، چاپ دوم، 1384ش، ص5.
[16]. مرتضي نائيني «جان و جانان» فصلنامه انتظار موعود، سال اول، شماره دوم، 1380، ص19 ـ 60..
[17]. امام خميني، پيشين، ج2، ص 7-146.
[18]. همان، ج14، ص 491.
[19]. محمد اصغري‌نژاد، يك فروغ از رخ ساقي، قم، امام سجاد، 1385ش، ص154. ر.ك: متن وصيت‏نامه اين عزيز در بنياد شهيد قم.
[20]. محمدباقر حيدري كاشاني، نسل طوفان، قم، زلال كوثر، چاپ دوم، 1386ش، ص83، (به نقل از لايه‏هاي پنهان جنگ).
[21]. ويژه‏نامه حماسه فتح خرمشهر، ص27، (به نقل از لايه‏‏هاي پنهان جنگ).
[22]. ماهنامه فرهنگي اجتماعي فكه، ش38، ص 1.
[23]. مرتضي نائيني، پيشين، 1380، ص19 ـ 60.
[24] ويژه‏نامه حماسه فتح خرمشهر، خرداد83، ص 26.
[25]. فصلت(41):30.

منبع: مجله انتظار
/خ