جمهوري آذربايجان
(AZERBAIJAN)
الف) جغرافياي طبيعي و ويژگيهاي اقليمي
جمهوري آذربايجان از سمت غرب به طول 566 كيلومتر با جمهوري ارمنستان، از سمت جنوب به طول 432 كيلومتر با جمهوري اسلامي ايران، از سمت شمال غربي به طول 322 كيلومتر با جمهوري گرجستان و از سمت شمال به طول 284 كيلومتر با جمهوري خودمختار داغستان در جمهوري فدراتيو روسيه مرز مشترك دارد. همچنين بخش نخجوان به طول 221 كيلومتر از سمت شمال با جمهوري ارمنستان، به طول 10 كيلومتر از سمت غرب با تركيه و به طول 179 كيلومتر از سمت جنوب با جمهوري اسلامي ايران هم مرز است. طول خط ساحلي جمهوري آذربايجان با درياي خزر در سمت شرق به 800 كيلومتر مي‌رسد.
بخشي از اين سرزمين را اراضي پستي تشكيل مي‌دهد كه ميان رودخانه‌هاي كورا (در شمال) و ارس (در جنوب) قرار گرفته‌اند. نواحي ساحلي جمهوري آذربايجان آب و هوايي معتدل و مرطوب دارند، ضمن آنكه آب و هواي نواحي مرتفع و نقاط فلاتي اين كشور در زمستانها سرد و در تابستانها معتدل است.
پست‌ترين نقطه جمهوري آذربايجان در كناره درياي خزر 28 متر بلندتر از سطح آبهاي آزاد جهان است. همچنين بلندترين نقطه اين سرزمين در مرز داغستان و در قله «بازار دوزو » 4 هزار و 485 متر ارتفاع دارد.
مجموعاً 86 هزار و يكصد كيلومتر مربع از خاك اين سرزمين در خشكي و 500 كيلومتر مربع از آن در آب قرار دارد. ضمن آنكه 18 درصد از اراضي آذربايجان قابل كشاورزي، 5 درصد به صورت آيش دائمي، 25 درصد مراتع طبيعي و 11 درصد جنگلي است. مابقي خاك آذربايجان را استپ‌هاي نسبتاً خشك تشكيل مي‌دهد.
در آذربايجان بيش از 1250 رودخانه وجود دارد كه حداقل 21 عدد از آنها طولي بيشتر از يكصد كيلومتر دارند. «كورا» ، «ارس» ، «ايوري» ، «سومقائيت» ، «ترتر» ، «بلغارچاي» ، «پيرسَقَط» ، «گوكچاي» ، «سمور» و «آلازان» ، مهمترين رودخانه‌هاي جمهوري آذربايجان هستند.
اين كشور همچنين داراي مناطق كوهستاني وسيعي است كه قلل نسبتاً مرتفعي در ميان آنها يافت مي‌شود. از ميان رشته كوههاي مهم جمهوري آذربايجان مي‌توان به «بازار دوزو»، «باباداغ» ، «بزداغ» ، «موروداغ» ، «شاخ داغ» و رشته كوه تالش اشاره كرد.
مناطق مختلف آذربايجان آب و هواي گوناگوني دارند. در بخش مركزي و شرقي اين كشور زمستانها ملايم و طولاني است؛ ضمن آنكه دماي هوا در تابستانها بسيار افزايش مي‌يابد. از سوي ديگر در بخشهاي جنوب شرقي آذربايجان ميزان بارندگي در سال به 1200 تا 1400 ميليمتر مي‌رسد. منطقه خودمختار نخجوان نيز داراي آب و هواي قاره‌اي خشك با زمستانهاي سرد و تابستانهاي گرم است. در مجموع درجه حرارت مناطق مختلف آذربايجان از حداكثر 43 درجه سانتيگراد در تابستان (در بخشهاي مركزي) تا حداقل (30-) درجه سانتيگراد در زمستان (در بخشهاي كوهستاني) متغير است.
ميزان بارندگي نيز در بخشهاي مختلف اين سرزمين از حدود 200 ميليمتر در سال (در بخشهاي جنوب شرقي) تا حداكثر 1800 ميليمتر در سال (در منطقه لنكران) تغيير مي‌كند.
ب) جمعيت و ويژگيهاي فرهنگي ـ اجتماعي
طبق آخرين برآورد، جمهوري آذربايجان نزديك به 8 ميليون و 105 هزار نفر جمعيت دارد (تعداد جمعيت مربوط به برآورد جولاي سال 2000 ميلادي است). اين در حالي است كه جمعيت اين سرزمين در سال 1991 ميلادي حدود 7 ميليون و يكصد هزار نفر و در سال 1995 ميلادي حدود 7 ميليون و 350 هزار نفر و همچنين در سال 1998 ميلادي نزديك به 7 ميليون و 953 هزار نفر بود. از سوي ديگر 30 درصد از جمعيت كنوني جمهوري آذربايجان زير 14 سال و 56 درصد بين 15 تا 64 سال سن دارند.
نرخ رشد سالانه جمعيت جمهوري آذربايجان در آستانه قرن بيست و يكم (جولاي 2000 ميلادي) حدود 5/1 درصد برآورد شده است، در حالي كه براساس آمار بانك توسعه اسلامي نرخ رشد سالانه جمعيت اين كشور در فاصله سالهاي 1990 تا 1998 ميلادي 9/0 درصد بود.
به طور ميانگين درهر كيلومتر مربع از خاك جمهوري آذربايجان 59/93 نفر زندگي مي‌كنند كه در مقايسه با برخي از كشورهاي اطراف اين جمهوري، رقم بالايي است.
نرخ زاد و ولد در اين سرزمين 17/17 نفر در هر هزار نفر و نرخ مرگ و مير 57/9 نفر به ازاي هر يكهزار نفر جمعيت است. از سوي ديگر جمهوري آذربايجان به ازاي هر يكهزار نفر از جمعيت خود 08/6 نفر نرخ منفي مهاجرت دارد.
نرخ مرگ و مير نوزادان اين جمهوري 41/83 نفر در هر يكهزار نفر برآورد شده است. از سوي ديگر اميد به سالمندي در مردم اين كشور به 87/72 سال مي‌رسد. يعني مردان جمهوري آذربايجان به طور متوسط 51/69 سال و زنان اين كشور 24/75 سال اميد به زندگي دارند.
حدود 90 درصد از مردم جمهوري آذربايجان از تيرة آذري، 2/3 درصد داغستاني، 5/2 درصد روسي، 3/2 درصد ارمني و 3/2 درصد از مابقي تيره‌ها هستند. تقريباً اغلب ارامنه اين جمهوري در منطقه قره‌باغ سكونت دارند.
همچنين 4/93 درصد از ساكنين جمهوري آذربايجان مسلمان (عمدتاً اهل تسنن)، 5/2 درصد مسيحي (ارتدوكس روسي)، 3/2 درصد مسيحي (ارتدوكس ارمني) و 8/1 درصد پيرو ساير مذاهب هستند. 5/57 درصد از مردم آذربايجان در نقاط شهري زندگي مي‌كنند.
اگرچه زبان رسمي مردم اين كشور آذري است ولي زبانهاي روسي و ارمني نيز در برخي نقاط اين جمهوري رواج دارد. گويش مردم اين كشور فوق‌العاده نزديك به گويش مردم آذري زبان جمهوري اسلامي ايران است، بنابراين بازرگانان آذري زبان ايران به راحتي مي‌توانند با طرفهاي تجاري خود در اين كشور ارتباط برقرار كنند. همچنين حداقل 97 درصد از مردان و 95 درصد از زنان بالاي 15 سال در جمهوري آذربايجان با سوادند. اين آمار حكايت از توجه جدي اتحاديه جماهير شوروي سابق به امر سوادآموزي ساكنين جمهوريهاي خود در سالهاي گذشته دارد.
سطح بهداشت عمومي در اين جمهوري طي سالهاي اخير و بويژه پس از فروپاشي اتحاديه جماهيرشوروي، به دليل روند رو به گسترش مهاجرت از روستاها به شهرها و نيز مشكلات اقتصادي مردم، اندكي كاهش يافته است. شيوع بيماريهاي «سل»، «ديفتري»، «مالاريا» و «سياه زخم» در جمهوري آذربايجان طي سال 1996 ميلادي، جان تعدادي از ساكنين اين كشور را گرفت.
جدول (1-1)
ويژگيهاي جمعيتي جمهوري آذربايجان در آستانه 2000 ميلادي
مساحت كشور | 86600 كيلومتر مربع |
جمعيت | 8105000 نفر |
تراكم نسبي جمعيت درهر كيلومتر مربع | 59/93 درصد |
نسبت جمعيت زير 14 سال | 30 درصد |
نسبت جمعيت 15 تا 64 سال | 56 درصد |
نسبت جمعيت بالاي 64 سال | 14 درصد |
نرخ رشد جمعيت | 5/1 درصد |
ميانگين نرخ رشد جمعيت 1998-1990 | 9/0درصد |
نرخ زاد و ولد به ازاي هر يكهزار نفر | 17/17 نفر |
نرخ مرگ و مير به ازاي هر يكهزار نفر | 57/9 نفر |
نرخ مهاجرت به ازاي هر يكهزار نفر | (08/6-) نفر |
اميد به زندگي در كل جمعيت | 87/72 سال |
نسبت جنسي مردان در بدو تولد | 05/1 |
نسبت جنسي مردان زير 15 سال | 04/1 |
نسبت جنسي مردان 15 تا 64 سال | 95/0 |
نسبت جنسي مردان بالاي 64 سال | 65/0 |
نسبت جنسي مردان در كل جمعيت | 95/0 |
نرخ مرگ و مير نوزادان در هر هزار نفر | 41/83 نفر |
نرخ باروري زنان بالاي 12 سال | 19/2 درصد |
نرخ باسوادي در كل جمعيت | 96 درصد |
نرخ با سوادي مردان بالاي 15 سال | 97 درصد |
ميانگين نرخ رشد باسوادي مردان در دهه 90 | ثابت ( صفر درصد) |
نرخ باسوادي زنان بالاي 15 سال | 95 درصد |
ميانگين نرخ رشد باسوادي زنان در دهه 90 | ثابت ( صفر درصد) |
نسبت جمعيت شهري | 5/57 درصد |
نسبت جمعيت روستايي | 5/42 درصد |
تيره هاي جمعيتي | آذري , داغستان , روسي |
مذهب عمده جمعيت | اسلام 4/93 درصد |
مذهب اقليت بزرگ جمعيتي | مسيحي (ارتدوكس روسي ) 5/2 درصد |
مذهب اقليت كوچك جمعيت | مسيحي ( ارتدوكس ارمني) 3/2 درصد |
نرخ سوء تغذيه نوزدان | ( صفر درصد) |
نرخ سوء تغذيه كودكان زير 5 سال | ( صفر درصد) |
نرخ سوء تغذيه در كل جمعيت | 001/0 درصد |
بيماريهاي واگير | - |
زبان رسمي | آذري |
ساير زبانهاي رايج | روسي , ارمني |
ج) تقسيمات كشوري و ويژگيهاي سياسي
آذربايجان در 30 اگوست 1991 ميلادي پس از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي به استقلال رسيد و آقاي «حيدرعلي اف» از سال 1993 تاكنون رياست جمهوري اين كشور را به عهده دارد. پيش از وي «اياز مطلب اف»، «يعقوب محمد اف» و «ابوالفضل علي اف ايلچي بيگ» به ترتيب از سال 1990 تا 1993 ميلادي رهبران سياسي جمهوري آذربايجان بودند.
نظام سياسي اين كشور نظام چند حزبي است و احزابي نظير حزب دمكرات، حزب مردم، حزب سوسياليست، حزب دمكرات مستقل، حزب آزادي‌خواه، حزب مساوات، حزب استقلال ملي، حزب دمكرات مردمي، حزب سوسيال دمكرات و حزب وحدت در اين جمهوري فعاليت سياسي دارند.
جمهوري آذربايجان علاوه بر سازمان ملل متحد (UN) در اتحاديه جمهوريهاي مستقل شوروي سابق (CIS) ، بانك اروپايي ترميم و توسعه (EBRD) ، كميسيون اقتصادي سازمان ملل براي اروپا (ECE) ، سازمان همكاريهاي اقتصادي (ECO) ، كميسيون اقتصادي و اجتماعي سازمان ملل براي آسيا و اقيانوسيه (ESCAP) ، سازمان خواروبار و كشاورزي ملل متحد (FAO) ، بانك ترميم و توسعه بين‌المللي وابسته به بانك جهاني (IBRD) ، سازمان بين‌المللي هواپيمايي كشوري (ICAO) ، جامعه توسعه بين‌المللي (IDA) ، بانك توسعه اسلامي (IDB) ، صندوق بين‌المللي توسعه كشاورزي (IFAD) ، بنگاه مالي بين‌المللي (IFC) ، سازمان بين‌المللي كار (ILO) ، صندوق بين‌المللي پول (IMF) ، سازمان بين‌المللي دريانوردي (IMO) ، سازمان بين‌المللي ارتباطات دورماهواره‌اي (INTELSAT) ، سازمان پليس جنايي بين‌المللي (INTERPOL) ، كميته بين‌المللي المپيك (IOC) ، سازمان بين‌المللي استاندارد (ISO) ، اتحاديه بين‌المللي ارتباطات دور (ITU) ، جنبش عدم تعهد (NAM) ، سازمان كنفرانس اسلامي (OIC) ، سازمان منع سلاحهاي شيميايي (OPCW) ، كميسيون سازمان ملل براي تجارت و توسعه (UNCTAD) ، سازمان اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي ملل متحد (UNESCO) ، سازمان توسعه صنعتي ملل متحد (UNIDO) ، اتحاديه جهاني پست (UPU) ، فدراسيون جهاني اتحاديه‌هاي كارگري (WFTU) ، سازمان بهداشت جهاني (WHO) ، سازمان جهاني مالكيت معنوي (WIPO) ، سازمان هواشناسي جهاني (WMO) و سازمان تجارت جهاني (WTO) عضويت دارد. اين كشور همچنين موافقت‌نامه‌هاي بين‌المللي تغييرات جوي، بيابان زدايي، حراست از موجودات درحال انقراض، جمع‌آوري زباله‌هاي دريايي و حفاظت از لاية اوزون را امضا كرده است.
د) ويژگيهاي اقتصادي
با اين حال نبايد فراموش كرد كه اين كشور در مرحله گذار از اقتصاد متمركز كمونيستي به اقتصاد بازار است و هنوز بخشهايي از اقتصاد كشور به شيوة سابق اداره مي‌شود. چنين به نظر مي‌رسد كه پس از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي سابق تاكيد دولت آذربايجان در بخش اقتصادي بيشتر بر توسعه فعاليتهاي نفتي بوده است. ولي پيش از اين توسعه كشاورزي نيمه مكانيزه در جمهوري آذربايجان مورد تاكيد قرار داشت.
خشكسالي‌هاي پي‌درپي چند سال اخير تا حدزيادي در انگيزه توسعه بخش كشاورزي آذربايجان خلل ايجاد كرده و خسارات فراواني در اين بخش به بار آورده است. البته در دهه‌هاي 1960 و 1970 ميلادي سرمايه‌گذاريهاي كلاني در اين بخش صورت گرفت. سالهاي 1975 تا 1985 ميلادي اوج رونق كشاورزي در آذربايجان بود. در اواسط 1980 ميلادي اين جمهوري حدود 18 درصد از كل نيازهاي مواد غذايي، 7 درصد محصول پنبه، 5/22 درصد از تنباكو و 21 درصد انگور اتحاد جماهير شوري سابق را توليد مي‌كرد.
اما پس از استقلال، ميزان توليد محصولات كشاورزي و دامي كاهش چشمگيري داشته است. كمبود منابع مالي براي تأمين كود، بذر، تجهيزات و ماشين‌آلات و فقدان سيستم مديريتي كارآمد از دلايل عمده اين كاهش است.
جمهوري آذربايجان با كمك كارشناسان بانك جهاني و صندوق بين‌المللي پول و با اجراي برنامه‌هاي خصوصي سازي و واگذاري زمين‌هاي زراعي و اختصاص يارانه سوخت به كشاورزان درصدد توسعه بخش كشاورزي برآمده است. عليرغم وجود زمينه‌هاي مساعد كشاورزي، در شرايط كنوني اين جمهوري مجبور به واردات 400 ميليون دلار مواد غذايي در سال است.
طبق برآورد جولاي سال 2000 ميلادي ميزان توليد ناخالص داخلي (GDP) جمهوري آذربايجان حدود 5 ميليارد دلار است كه توليدات كشاورزي 8/18 درصد، توليدات صنعتي 8/42 درصد و فعاليتهاي خدماتي 3/38 درصد از آن را تشكيل مي‌دهد.
اگرچه ميزان توليد ناخالص داخلي جمهوري آذربايجان در سال 1998 ميلادي حدود 4 ميليارد دلار بود ولي بالارفتن قيمت جهاني نفت خام در 2 سال و نيم گذشته منجر به ترقي ميزان توليد ناخالص داخلي اين كشور شده است.
ميانگين رشد توليد ناخالص داخلي جمهوري آذربايجان در فاصله سالهاي 1990 تا 1998 ميلادي (85/10-) درصد بود ولي اين ميزان در انتهاي سال 1999 ميلادي به 10 درصد افزايش يافت. همچنين متوسط درآمد سرانه مردم اين جمهوري كه در سال 1998 ميلادي حدود 496 دلار آمريكا بود، در ابتداي سال 2000 ميلادي به 550 دلار بالغ شد.
با وجود رشد قابل توجه اقتصاد آذربايجان در فاصله سالهاي 1998 تا 2000 ميلادي برآورد صندوق غذاي ملل متحد نشان مي‌دهد كه حداقل 40 درصد از ساكنين اين جمهوري زير خط فقر زندگي مي‌كنند. از سوي ديگر حجم سرمايه‌هاي خارجي جذب شده در اين كشور در سال 1998 ميلادي به يك ميليارد و 23 ميليون دلار رسيد كه عمدتاً در بخش نفت و گاز بود.
ميزان تورم در اين كشور از 411 درصد در سال 1995 ميلادي به 20 درصد در سال 1996 ميلادي و 7/3 درصد در سال 1997 و صفر درصد در سال 1998 ميلادي و (5-) درصد در نيمه نخست سال 2000 ميلادي كاهش يافته است.
جمهوري آذربايجان حدود 3 ميليون نفر نيروي كار دارد كه 32 درصد از آنها در بخش كشاورزي و صنايع چوب، 15 درصد در بخش صنعت و ساختمان و 53 درصد مابقي در بخش خدمات شاغل هستند. نرخ بيكاري در اين جمهوري در سال 1999 ميلادي حدود 40 درصد بود.
استخراج نفت خام و گاز طبيعي، توليد فرآورده‌هاي نفتي، صنايع فلزي، استخراج سنگ آهن، توليد سيمان، مواد شيميايي و پتروشيمي و منسوجات مهمترين فعاليت صنعتي اين كشور را تشكيل مي‌دهد.
از تعداد بالاي مهاجرين و آوارگان (حدود 700 هزار نفر) در جمهوري آذربايجان بايد به عنوان يكي از بزرگترين معضلات اقتصادي اين كشور نام برد. تأمين مخارج اين گروه از افراد بخشي از درآمدهاي نفتي آذربايجان را صرف خود مي‌كند. همچنين صنايع اين كشور قديمي و فرسوده است و هزينه بالاي استهلاك صنعتي در اين كشور مانع از سرعت توسعه اقتصادي آن شده است.
جمهوري آذربايجان 6/3 ميليارد بشكه ذخاير تثبيت شده نفت دارد، البته ذخاير احتمالي آن را بين 8 تا 15 ميليارد بشكه تخمين زده‌اند. در اين جمهوري 19 كنسرسيوم نفتي مشغول فعاليت هستند (بخشي براي حوزه خشكي و برخي براي حوزه دريايي). با اين حال مهمترين كنسرسيوم‌هاي نفتي آذربايجان 5 كنسرسيوم زير هستند:
كنسرسيوم اول در حوزه آذري ـ چراغ فعاليت مي‌كند كه قرارداد آن در سال 1994 ميلادي بين جمهوري آذربايجان و ايالات متحده آمريكا منعقد شد. اين حوزه در زمان شوروي سابق شناسايي شد و مذاكرات اوليه آن را گورباچف و ريگان انجام دادند. اين كنسرسيوم در حقيقت نخستين همكاري نفتي شوروي سابق با آمريكا بود. بعد از فروپاشي اتحاد جماهير شوروي، آمريكايي‌ها ادامه فعاليت اين حوزه را پيگيري كردند و در سال 1994 ميلادي حيدرعلي اف رئيس جمهوري آذربايجان قرارداد آن را با 12 شركت امضا كرد. در اين كنسرسيوم پس از جمهوري آذربايجان به ترتيب آمريكا و انگلستان بيشترين سهم را دارند.
ذخاير احتمالي اين حوزه 600 ميليون تن است كه براي بهره برداري از آن به 12 ميليارد دلار سرمايه‌گذاري نياز وجود دارد. مشكل اصلي اين حوزه نحوه انتقال نفت آن به بازارهاي مصرف است.
كنسرسيوم دوم مربوط به حوزه قره باغ است. قرارداد اين حوزه در سال 1995 ميلادي منعقد شد و پيش بيني مي‌شود يكصد ميليون تن ذخيره داشته باشد. پس از آنكه حفر چاههاي اوليه در اين حوزه به نفت نرسيد، كنسرسيوم با شكست مواجه شد.
كنسرسيوم سوم مربوط به حوزه «شاه دنيز » است كه در آن ايران نيز سهم دارد. اما پس از حفر چاههاي يك و دو معلوم شد كه اين حوزه، گازي است و نفت ندارد.
كنسرسيوم چهارم مربوط به حوزه «دانول دوز اشرفي » است كه قرارداد آن در سال 1996 ميلادي منعقد شد. عمده سهم اين كنسرسيوم متعلق به آمريكاست كه ابتدا پيش‌بيني مي‌شد ذخيره‌اي معادل 100 ميليون تن نفت خام داشته باشد. جالب آنكه پس از حفر چاهها، اين حوزه نيز به نفت نرسيد و كنسرسيوم آن بسته شد.
با اين حال پيش‌بيني مي‌شود در صورت بهره‌برداري از 4 حوزه نفتي فوق از سال 2009 ميلادي روزانه يك ميليون و 250 هزار بشكه نفت در جمهوري آذربايجان توليد شود.
اما پنجمين حوزه نفتي جمهوري آذربايجان در منطقه «اينام» در 60 كيلومتري جنوب شهر باكو واقع است. عمليات حفاري نخستين چاه اكتشافي اين حوزه از 25 نوامبر سال 2000 ميلادي آغاز شده است. براساس قرارداد منعقده در سال 1998 ميلادي، 50 درصد از سهام اين كنسرسيوم متعلق به شركت دولتي نفت آذربايجان «سوكار»، 25 درصد متعلق به شركت مشترك انگليسي و آمريكايي «بي پي» و 25 درصد ديگر متعلق به شركت هلندي «شل» است. ميزان ذخاير نفتي حوزه «اينام» حدود 170 ميليون تن و رقم سرمايه‌گذاري مورد نياز براي اجراي طرح بهره‌برداري از آن نزديك به 2 ميليارد دلار تخمين زده مي‌شود.
جمهوري آذربايجان نفت خود را از طريق 2 خط لوله (باكو ـ سوپسا) و (باكوـ نووراسيسك) به جمهوريهاي گرجستان و روسيه صادر مي‌كند. اين كشور براي صدور نفت به اروپا نيازمند احداث خط لوله جديدي است كه بندر باكو را به تركيه متصل مي‌كند. اگرچه مسير ايران براي احداث اين خط لوله به صرفه‌ترين مسير است ولي تحريكات برخي قدرتها، آذربايجان را وادار به انعقاد قرارداد (باكو ـ جيهان) كرده كه به دليل بعد مسافت و هزينه بالاي احداث اين خط لوله، به هيچ وجه صرفه اقتصادي ندارد.
در سال 1999 ميلادي صادرات نفت و فرآورده‌هاي نفتي 70 درصد صادرات و 50 درصد درآمد بودجه جمهوري آذربايجان را تشكيل داد. در اين سال دو سوم سرمايه‌گذاري خارجي در بخش نفت بوده است. در شرايطي كه ميانگين نرخ رشد در بخش صنعت 2 درصد بود، بخش نفت 5/7 درصد رشد را نشان داد كه عمدتاً ناشي از توليدات كنسرسيوم اول بود. خطر افزايش وابستگي اقتصاد جمهوري آذربايجان به نفت با دو تحول بين‌المللي خود را نمايان ساخت: اول، كاهش قيمتهاي جهاني نفت در سالهاي 1997 و 1998 ميلادي و كاهش سرمايه‌گذاري، دوم، بروز بحران اقتصادي در روسيه و آسيا كه موجب كاهش ارزش صادرات فرآورده‌هاي نفتي و در نتيجه، كاهش شديد درآمدهاي جمهوري آذربايجان شد .
آذربايجان يكي از توليدكنندگان بزرگ انرژي الكتريكي درميان جمهوريهاي آسياي ميانه است. اين جمهوري توان توليد 06/18 ميليارد كيلووات ساعت انرژي الكتريكي را دارد كه 98/90 درصد از اين ظرفيت توسط نيروگاههاي حرارتي و 02/9 درصد توسط نيروگاههاي برق ـ آبي آذربايجان تأمين مي‌شود.
ميزان مصرف داخلي انرژي الكتريكي جمهوري آذربايجان در سال 1998 ميلادي حدود 5/15 ميليارد كيلووات ساعت بود. ضمن آنكه اين كشور در همين سال بالغ بر يك ميليارد كيلووات ساعت الكتريسيته صادر و 2/1 ميليارد كيلووات ساعت برق از همسايگان خود خريداري كرد.
در بخش كشاورزي نيز آذربايجان توان نسبي در امر توليد پنبه، گندم، برنج، جو، چاي، تنباكو، ميوه و سبزيجات دارد.
مجموع صادرات جمهوري آذربايجان در سال 1999 ميلادي حدود 885 ميليون دلار بود كه 70 درصد از آن را نفت خام و گاز طبيعي و مابقي را ماشين آلات صنعتي، پنبه و مواد غذايي تشكيل داد.
تركيه، روسيه، گرجستان، ايتاليا و جمهوري اسلامي ايران در سال 1999 ميلادي به ترتيب عمده‌ترين خريداران كالا از آذربايجان بودند.
همچنين اين كشور در سال 1999 ميلادي بالغ بر يك ميليارد و 620 ميليون دلار كالا كه عمدتاً شامل ماشين آلات صنعتي و تجهيزات مكانيكي، مواد غذايي، فلزات و مواد شيميايي بود وارد كرد. در اين سال تركيه، روسيه، اوكراين،امارات متحده عربي و ايران به ترتيب بزرگترين صادركنندگان كالا به آذربايجان بودند.
جمهوري آذربايجان يكي از بدهكارترين كشورهاي تازه استقلال يافته شوروي سابق است. براساس آمار بانك توسعه اسلامي اين كشور تا پايان سال 1998 ميلادي بالغ بر 684 ميليون دلار بدهي خارجي داشت.
تازه‌ترين كمك دريافتي اين جمهوري مربوط اعتبار مالي است كه از سوي صندوق بين‌المللي توسعه كشاورزي (IFAD) به دولت باكو پرداخت شد.
صندوق بين‌المللي توسعه كشاورزي در دسامبر سال 2000 ميلادي تصميم گرفت يك اعتبار 25 ميليون دلاري در اختيار جمهوري آذربايجان قرار دهد. اين اعتبار به منظور اجراي طرح توسعه كشاورزي در مناطق كوهستاني به جمهوري آذربايجان پرداخت شد.
رقم اوليه اين اعتبار 9 ميليون و يكصد هزار دلار اعلام شده است و مابقي اين وام در سالهاي آينده به آذربايجان پرداخت مي‌شود.
البته صندوق بين‌المللي توسعه كشاورزي و بانك جهاني پيش از اين نيز با تخصيص يك اعتبار 28 ميليون دلاري، طرح خصوصي سازي مؤسسات كشاورزي جمهوري آذربايجان را اجرا كرده بودند.
اين صندوق همچنين موافقت كرد كه يك وام 160 هزار دلاري بلاعوض را در اختيار جمهوري آذربايجان و جمهوري گرجستان قرار دهد تا از طريق آن به توسعه امكانات كشاورزي خود بپردازند.
براساس يك توافق ديگر صندوق بين‌المللي توسعه كشاورزي در سال 2001 ميلادي حداقل 400 هزار دلار كمك بلاعوض به بخشهاي كشاورزي جمهوري آذربايجان و گرجستان خواهد پرداخت.
صندوق بين‌المللي پول در تازه‌ترين اقدام خود در مورد جمهوري آذربايجان طي فوريه سال 2001 ميلادي خواستار تسريع روند آزاد سازي اقتصادي و اصلاح ساختار دولتي و همچنين اجراي پيشنهادهاي اين صندوق در جمهوري مذكور شد.
رئيس جمهوري آذربايجان كه از مواضع صندوق بين‌المللي پول در مورد كشورش حمايت كرد، اخيراً ضمن با اهميت خواندن همكاريهاي بانك جهاني و صندوق بين‌المللي پول خواستار تداوم اين همكاريها شد.
البته توصيه‌هاي صندوق بين‌المللي پول و بانك جهاني براي تسريع در روند آزادسازي اقتصادي و اصلاح ساختار دولتي آذربايجان موجب افزايش بيكاري و كاهش توليدات داخلي اين كشور شده است.
براساس آمار بانك جهاني و صندوق بين‌المللي پول ، جمهوري آذربايجان تا ابتداي سال 2001 ميلادي حداقل يك ميليارد دلار وام از اين دو منبع دريافت كرده است.
واحد پول جمهوري آذربايجان «منات» نام دارد و هر دلار آمريكا تقريباً با 4 هزار و 342 منات آذربايجان برابري مي‌كند (نرخ برابري ژانويه 2000 ميلادي). اسكناس‌هاي 500 مناتي منقوش به عكس نظامي گنجوي (شاعر پارسي زبان) است و آذريها به اين اسكناس «بيرنظامي» مي‌گويند.
همچنين اسكناس يكهزار مناتي منقوش به عكس محمد شاه و اسكناس ده هزار مناتي منقوش به عكس شيروان شاه (از سلاطين ادوار گذشته آذربايجان) است. آذريها به اين اسكناسها نيز به ترتيب «بيرممد» و «بيرشيروان» مي‌گويند.
ه-) ويژگيهاي ارتباطي
هم اكنون بالغ بر 720 هزار شماره تلفن ثابت و 12 هزار شماره تلفن همراه دراين جمهوري فعال است. در ضمن ساكنين اين كشورامواج 10 ايستگاه راديويي (AM) ، 17 ايستگاه راديويي (FM) و يك ايستگاه راديويي با طول موج كوتاه را دريافت مي‌كنند. تلويزيون دولتي جمهوري آذربايجان تنها 2 شبكه دارد كه برنامه‌هاي آن بخش وسيعي از كشور را پوشش مي‌دهد. از سوي ديگر نزديك به 150 روزنامه درجمهوري آذربايجان منتشر مي‌شود كه از ميان آنها مي‌توان به آزادليك، آذربايجان، كارگر باكويي، ادبيات، استقلال، حيات، كمونيست، جمهوري، صداي وطن و آئينه اشاره كرد.
براساس جديدترين آمار (جولاي 2000 ميلادي) در اين جمهوري بالغ بر 2200 كيلومتر خط آهن، هزار كيلومتر جاده اصلي و فرعي، يكهزار و 130 كيلومتر لوله انتقال نفت خام، 630 كيلومتر خطوط انتقال فرآورده‌هاي نفتي، يكهزار و 240 كيلومتر لوله انتقال گاز طبيعي، يك بندر مهم تجاري و صنعتي (بندر تجاري باكو) و 69 فرودگاه بزرگ و كوچك وجود دارد كه تنها 2 فرودگاه از ميان آنها قابل استفاده هواپيماهاي پهن پيكر است.
جدول (2ـ1)
ويژگيهاي اقتصادي جمهوري آذربايجان در آستانه سال 2000 ميلادي
ميزان توليد ناخالص داخلي (به نرخ بازار) | 5 ميليارد دلار آمريكا |
ميزان رشد توليد ناخالص داخلي | 10 درصد |
ميانگين نرخ رشد توليد ناخالص داخلي 1998-1990 | (85/10-) درصد |
ميزان توليد ناخالص ملي | 68/4 ميليارد دلار آمريكا |
ميزان رشد توليد ناخالص ملي | 06/1 درصد |
درآمد سرانه | 550 دلار آمريكا |
نرخ تورم | (5-) درصد |
سهم بخشهاي مختلف اقتصاد در توليد ناخالص داخلي | كشاورزي (8/18 درصد)، صنعت (8/42 درصد)، |
سهم صدور كالا و خدمات درتوليد ناخالص داخلي | 29 درصد |
سهم ورود كالا و خدمات در توليد ناخالص داخلي | 58 درصد |
نرخ سرمايه‌گذاري ناخالص داخلي در توليد ناخالص داخلي | 34 درصد |
واحد پول ملي و ارزش برابري آن | منات (يك دلار آمريكا = 4342 منات) |
ادامه جدول (2ـ1)
تعداد نيروي كار و سهم اشتغال در بخشهاي اقتصادي | 3 ميليون نفر (كشاورزي 32 درصد، صنعت 15 درصد، خدمات 53 درصد) |
نرخ بيكاري | 40 درصد |
ميزان توليد انرژي الكتريكي | 06/18 ميليارد كيلووات ساعت |
ظرفيت مصرف داخلي برق | 5/15 ميليارد كيلووات ساعت |
حجم سرمايه‌گذاري خارجي | 2/1 ميليارد دلار آمريكا |
ذخاير معدني | نفت خام، گاز طبيعي، سنگ آهن، آلومينيوم، زغال سنگ |
توليدات صنعتي | فرآورده‌هاي نفتي، مواد شيميايي و پتروشيمي، منسوجات، ماشين آلات صنعتي سبك |
محصولات كشاورزي | پنبه، گندم، برنج، جو، چاي، تنباكو، ميوه و سبزيجات |
ميزان صادرات (1998) | 885 ميليون دلار آمريكا |
ميزان واردات (1998) | 620/1 ميليارد دلار آمريكا |
عمده كشورهاي وارد كننده كالا | تركيه، روسيه، گرجستان، ايتاليا، ايران |
عمده كشورهاي صادركننده كالا | تركيه، روسيه، اوكراين، امارات متحده عربي، ايران |
كالاهاي صادراتي | نفت خام، گاز طبيعي، ماشين آلات صنعتي، پنبه و مواد غذايي |
كالاهاي وارداتي | ماشين‌آلات صنعتي، مواد غذايي، فلزات و مواد شيميايي |
جدول (3ـ1)
سرانه واردات جمهوري آذربايجان (سال 1998 ميلادي)
نرخ كالاهاي وارداتي | سرانه واردات ( برحسب دلار آمريكا) | شريك نخست | شريك دوم |
گوشت تازه | 7/1 | آمريكا | تركيه |
تخم پرندگان | 0/2 | تركيه | روسيه |
گندم و جو | 0/4 | قزاقستان | روسيه |
كودهاي حيواني و نيترانه | 0/1 | تركيه | روسيه |
روغن نباتي و مارگارين | 3 | تركيه | آلمان |
شكلات و فرآورده هاي كاكائويي | 6/1 | تركيه | پرتغال |
سيگار و توتون | 0/9 | آمريكا | آلمان |
سيمان | 1/1 | روسيه | تركيه |
انرژي الكتريكي | 5/2 | تركيه | روسيه |
دارو و تجهيزات پزشكي | 1/2 | ليتواني | روسيه |
الوارهاي چوبي | 0/2 | تركيه | روسيه |
ظروف شيشه اي | 2/1 | تركيه | چك |
لوله و پروفيل فلزي | 2/2 | ژاپن | فرانسه |
پمپ هاي الكترونيكي | 2/1 | روسيه | تركيه |
مايع ظرفشويي و شوينده ها | 9/0 | آلمان | ايتاليا |
ماشين آلات فرآوري مواد غذايي | 9/1 | فرانسه | ايتاليا |
دوربين هاي عكاسي و فيلمبرداري , تلويزيون , راديو | 5/2 | تركيه | آلمان |
موتور خودروهاي سواري | 9/1 | آلمان | كره جنوبي |
جدول (4ـ1)
ارزش تجارت آذربايجان با شركاي عمده تجاري مسلمان در سال 1997 ميلادي
(برحسب ميليون دلار)
نوع مبادله | شريك نخست | ارزش مبادله | شريك دوم | ارزش مبادله | شريك سوم | ارزش مبادله | ارزش كل مبادله با كشورهاي اسلامي |
صادرات | ايران | 190 | تركيه | 41 | قزاقستان | 9 | 262 |
واردات | تركيه | 180 | ايران | 49 | امارات متحده عربي | 43 | 343 |
و) مناسبات اقتصادي جمهوري آذربايجان و ايران
1 ـ تفاهم نامه متقابل در جلوگيري از خروج غيرقانوني ثروتهاي فرهنگي و برقراري تسهيلات متقابل براي تحقق پروژه‌هاي مشترك اقتصادي ازجمله ايجاد مناطق آزاد تجاري، بازارچه‌هاي مرزي، حمل ونقل مسافر و كالا با استفاده از شبكه راههاي هوايي، جاده‌اي و دريايي.
2 ـ توافق نامه‌هاي منعقده در زمينه تشكيل كميسيون مرزي، صادرات گاز ايران به جمهوري نخجوان، همكاريهاي دو جانبه در مورد آب و برق، همكاريهاي علمي و فرهنگي، بهداري و علوم پزشكي، راديو ، تلويزيون و سرمايه‌گذاريهاي مشترك اقتصادي.
3 ـ تأسيس اتاقهاي بازرگاني مشترك و مبادله اطلاعات تجاري متقابل و نيز احداث خط آهن و تبادل كارشناس فني بين ايران و آذربايجان
4 ـ موافقتنامه اجراي پروژه اتصال خط آهن دو كشور كه موجب رفع حصر اقتصادي نخجوان و دستيابي آذربايجان به درياي مديترانه از طريق خاك ايران و تركيه مي‌شود.
5 ـ موافقتنامه ممنوعيت فروش و يا واگذاري كالاهاي ترانزيتي ايران و آذربايجان در خاك يكديگر و جلوگيري از اخذ هرگونه حقوق گمركي و سودبازرگاني از اين دسته كالاها.
6 ـ ايجاد شعب بانكهاي دو كشور در پايتخت‌هاي يكديگر و تأمين كالاهاي كشاورزي مورد نياز نخجوان از استان آذربايجان غربي.
7 ـ حفاري مشترك ايران و آذربايجان در حوزه نفتي درياي خزر.
8 ـ فروش برق ايران به نخجوان.
9 ـ فروش سهام كنسرسيوم نفتي آذربايجان به ايران.
علاوه بر توافقات فوق طبق قراردادي كه از سال 1994 ميلادي ميان شركت «آذر انرژي» در جمهوري آذربايجان و شركت برق منطقه‌اي استان آذربايجان در جمهوري اسلامي ايران منعقد شد، صدور برق ايران به جمهوري خود مختار نخجوان با قدرت 50 مگاوات ساعت آغاز شد. براساس اين قرارداد شركت آذرانرژي مي‌بايست معادل ارزش برق دريافتي به پيمانكار شركت ملي نفت ايران گازوئيل مي‌فروخت، اما اين شركت از سال 1376 از تحويل گازوئيل به پيمانكار مذكور خودداري كرد.
ايران سال 1378 نيز 350 ميليون كيلووات ساعت برق به ارزش 14 ميليون دلار به آذربايجان صادر كرد ولي كماكان اين كشور از پرداخت پول و يا گازوئيل به ايران خودداري مي‌ورزد. اين امر منجر به آن شد كه پس از افزايش ميزان بدهيهاي برق نخجوان به سطح 42 ميليون دلار، صدور برق به جمهوري آذربايجان از تاريخ ششم آبان 1379 متوقف شود ولي با مذاكره مقامات دو كشور از نيمة آبان ماه همين سال دوباره صدور برق از سرگرفته شد.
از سوي ديگر نخستين نمايشگاه اختصاصي كالاهاي صادراتي ايران در پايتخت آذربايجان طي سال 1369 برگزار شد كه زمينه معرفي توانمنديهاي صادراتي ايران را به تجار آذري فراهم ساخت. از آن زمان تاكنون چندين نمايشگاه ديگر از كالاهاي صادراتي ايران در باكو و نخجوان برگزارشده است كه جديدترين آنها در ارديبهشت ماه سال 1379 از سوي وزارت صنايع در باكو برپا شد.
هم اكنون جمهوري اسلامي ايران و جمهوري آذربايجان در زمينه استخراج معادن و فعاليتهاي زمين شناسي در نقاط مرزي، ساخت سدهاي «خداآفرين» و «قيزقلعه سي»، قرنطينه و مبارزه با آفات نباتي، كاشت 50 هزار هكتار از اراضي باير آذربايجان توسط ايران و تصفيه نفت آذربايجان در پالايشگاه تبريز با يكديگر همكاري دارند.
جمهوري اسلامي ايران در سال 1378 حدود 582 هزارتن كالا به ارزش 119 ميليون دلار به جمهوري آذربايجان صادر كرد كه عمدتاً شامل كفش، مواد غذايي، ميوه و تره‌بار، مصالح ساختماني، تخم مرغ، شوينده‌ها، پيراهن مردانه، مصنوعات پلاستيكي، شكلات و بستني، فرآورده‌هاي نفتي، كف پوش‌هاي نخي، كاشي و سراميك بود.
در اين سال آذربايجان در رده هفتمين وارد كننده كالا از ايران قرار گرفت.
از سوي ديگر جمهوري اسلامي ايران در سال 1378 بالغ بر 37 هزار تن كالا به ارزش 26 ميليون دلار از آذربايجان خريد كه بيشتر شامل آلومينيوم، لوله و پروفيل آهني، بازوهاي انتقال نيرو، اكسيد آلومينيوم و ماشين تراش سنگين بود.
جمهوري آذربايجان در سال 1378 چهل و پنجمين صادركننده كالا به ايران بود.
جمهوري اسلامي ايران تنها در 6 ماهه اول سال 1379 بالغ بر 540 هزارتن كالا به ارزش 132 ميليون دلار به جمهوري آذربايجان ارسال كرد. اين حجم صادرات در مقايسه با مدت مشابه سال قبل از آن حدود 40 درصد افزايش نشان مي‌دهد.
واردات ايران از آذربايجان در شش ماهه نخست سال 1379 به 5/14 ميليون دلار رسيد كه حدود 12 درصد نسبت به مدت مشابه سال قبل از آن افزايش يافته است.
بازارچه «صنم بلاغي» در مرز نخجوان و بازارچه‌هاي «جلفا»، «آستارا»، «بيله سوار»، «پارس آباد» و «گرمي» درمرز آذربايجان، فعالترين بازارچه‌هاي مرزي ميان دو كشور هستند كه همه روزه تعداد زيادي از مرزنشينان و پيله‌وران ايراني و آذري در آنها به داد وستد مي‌پردازند. طبق مقررات صادرات و واردات جمهوري اسلامي ايران (مصوب سال 1380) هريك از دارندگان كارت پيله‌وري در بازارچه‌هاي مرزي ايران مجازند در قبال صدوركالا، تا سقف يك ميليون ريال به ازاي هر نفر از اعضاي خانواده خود، بدون پرداخت حقوق گمركي و سودبازرگاني كالا وارد كشور كنند.
با افزايش قدرت خريد مردم جمهوري آذربايجان و تمايل آنها به تهيه كالاهاي مرغوب و با كيفيت، تجار ايراني براي از دست ندادن بازار صادراتي خود، ناگزير به ارسال كالاهايي هستند كه از نظر كيفيت و قيمت با محصولات مشابه در كشورهاي همسايه قابل رقابت باشد. اين مهم بويژه در زمينه صدور مواد غذايي و محصولات كشاورزي از ايران به آذربايجان قابل بررسي و سرمايه‌گذاري است.
جمهوري اسلامي ايران درنظر دارد از سال 2001 تا سال 2005 ميلادي سالانه 8 هزار ميليارد مترمكعب گاز طبيعي از جمهوري آذربايجان خريداري كند كه دستيابي به اين توافق نيازمند همكاري دو جانبه بيشتر است.
طبق جديدترين آمار در پايان سال 1999 ميلادي تعداد شركتهاي ثبت شده ايراني در جمهوري آذربايجان (100 درصد ايراني و مشترك) 490 مورد بوده است. براساس آمار وزارت ماليات تعداد 196 شركت ايراني در اين سال ماليات پرداخت كرده‌اند كه شامل 106 شركت مشترك، 85 شركت صددرصد ايراني و 5 نمايندگي شركتهاي ايراني بوده است. زمينه‌هاي فعاليت اين شركتها عبارت‌اند از: تجارت (132 شركت)، ساختمان (4 شركت)، حمل و نقل (3 شركت)، نفت (يك شركت)، فعاليتهاي توليدي (24 شركت). ميزان سرمايه‌گذاري شركتهاي ايراني در جمهوري آذربايجان در سال 1999 براساس آمار رسمي بالغ بر 6/39 ميليون دلار بوده است.
علاوه بر فعاليتهاي تجاري، بازرگانان و سرمايه‌گذاران ايراني در بخشهاي ساختمان و توليد جمهوري آذربايجان نيز فعال هستند. مشاركت در احداث فرودگاههاي باكو و نخجوان، احداث بناهاي مسكوني، تعميرات مربوط به هتلها، ساختمان رياست جمهوري و مجلس ملي، مشاركت در بازسازي و راه اندازي كارخانه داروهاي شيميايي و راه اندازي واحدهاي صنعتي و توليدي از جمله آنها محسوب مي‌شود.
حمل و نقل نيز از ديگر زمينه‌هاي همكاري دو كشور به شمار مي‌رود. سالانه حدود 100 هزار كاميون و اتوبوس بين دو كشور تردد مي‌كند.
با عنايت به توانمنديهاي اقتصادي جمهوري اسلامي ايران، نزديكي راه و پايين بودن هزينه‌هاي توليد و حمل ونقل و با برنامه‌ريزي مناسب مي‌توان به بازار جمهوري آذربايجان با اميدواري نگريست.
جدول (5-1)
آمار مبادلات بازرگاني جمهوري اسلامي ايران با جمهوري آذربايجان
سال | وزن صادرات (كيلوگرم) | ارزش صادرات (دلار آمريكا) | وزن واردات (كيلوگرم) | ارزش واردات ( دلار آمريكا) |
1374 | 225845818 | 163240525 | 1047139310 | 209573999 |
1375 | 242414088 | 189493736 | 1243695492 | 251843252 |
1376 | 211939478 | 146152984 | 596273051 | 119245360 |
1377 | 419949364 | 120333313 | 112103560 | 38841978 |
1378 | 582684772 | 119244688 | 37226077 | 25992450 |
شش ماهه اول سال 1379 | 540935194 | 132112601 | 40423147 | 14462512 |
/س
