تبیین فعالیت‌های اطلاعاتی از منظر فقهی (مطالعه مورد بازجویی)

 

مقدمه

بازجویی یکی از مهم‌ترین مباحث آموزشی، نظری و کاربردی در کارهای اطلاعاتی و حفاظت اطلاعاتی به شمار می‌رود. بازجویی از گذشته بسیار دور یکی از اصلی‌ترین و کارآمدترین شیوه‌های کسب خبر و جمع‌آوری اطلاعات بوده که امروزه با اینکه پیشرفت فناوری راه‌های گوناگونی را در زمینه کسب خبر گشوده اما بازجویی هم‌چنان جایگاه ویژه خود را حفظ نموده است. البته در شیوه‌های جدید بازجویی، فناوری نیز با ابزارهایی نظیر دروغ‌سنج، داروهای شیمیایی، هیپنوتیزم و ... به کمک بازجویی آمده ولیکن با توجه به محدودیت‌های استفاده از این روش‌ها در سامانه اطلاعاتی نظام اسلامی، آنچه در بازجویی نقش اصلی را ایفاء می‌کند شخص بازجو است که باید استعدادها و توانایی‌های خود را با آمیخته‌های نظری و تجربیات شخصی تلفیق نموده تا بیشترین بازده را در کار خود داشته باشد. دقیقاً همانند هنرمندی که برای خلق یک اثر هنری بدیع، ذوق و استعداد خود را با آموزش‌های نظری درهم می‌آمیزد از این‌رو می‌توان نتیجه گرفت که بازجویی یک هنر است. بازجویی در جامعه اسلامی به علت وجود قیودات لازم و انسانی و رعایت اصول حق و انصاف و شرع مقدس با جوامع غیراسلامی تفاوت زیادی دارد. در بازجویی‌های اسلامی اعمال شکنجه، تهدید و ارعاب، فحاشی وآزار و اذیت متهمین منع و خلاف دستورات دین مبین اسلامی است و بیشتر توجه و پیشرفت امر بازجویی بستگی به بکارگیری روش‌های صحیح در برخورد با متهمین، نفوذ معنوی، ایجاد حس احترام و اعتماد، صبر، هوشیاری و جمع‌آوری ادله و مدارک و بهره‌برداری صحیح از آن‌ها در جهت شکستن سوژه در بیان حقایق و معرفی سایر عوامل مرتبط است که برحسب رابطه صمیمانه‌ای که به این طریق فی‌مابین بازجو و متهم برقرار می‌شود عملیات بازجویی به طور موفقیت‌آمیز پایان می‌یابد.

بیان مسئله

بازجویی که یکی از اصلی‌ترین و کارآمدترین مراحل کسب اخبار و اطلاعات در فعالیت‌های اطلاعاتی از متهمین است، در جامعه اسلامی به علت وجود قیودات لازم و انسانی و رعایت اصول حق و انصاف و شرع مقدس با جوامع غیراسلامی تفاوت زیادی دارد و برخلاف جوامع غربی، بازجویان در برخورد با متهمین نمی‌توانند از روش‌های ناصحیح همانند اعمال شکنجه، تهدید و ارعاب، فحاشی و آزار و اذیت متهمین استفاده نمایند. و بازجویان باید با ملاک قرار دادن مبانی فقهی و به کارگیری روش‌های صحیح، با هوشیاری لازم مدارک و مستندات مورد نیاز را جمع‌آوری نمایند. بنابراین محققین در این پژوهش به دنبال احصاء و دستیابی به موارد فقهی دین مبین اسلام در برخورد با متهمین در عملیات بازجویی می‌باشند.
بازجویی از متهمین به دلیل این که محل و زمان نتیجه‌گیری از تلاش‌های فراوان و شاید سال‌ها کار و کوشش عده‌ای در سازمان اطلاعاتی و صحنه‌های مختلف عملیاتی است از حساسیت ویژه‌ای برخوردار است. کسب اهداف موردنظر می‌تواند موفقیت سازمان را در اهداف خود در برداشته باشد لیکن با عنایت به اینکه شرایط بازجویی در جوامع اسلامی با جوامع غیراسلامی متفاوت است تبیین عملیات بازجویی از منظر فقهی موجب می‌گردد از آنجایی که متهمین ضرورتاً مجرمین نیستند و اشخاصی هستند که در معرض اتهام قرار گرفته‌اند و احتمال رفع سوء ظن از آن‌ها متصور است، برخورد با آن‌ها برابر مقررات اسلامی، منطبق با اخلاق کریمه اسلامی، توأم با رأفت اسلامی و اعتدال انجام گیرد.

مفهوم شناسی

1. عملیات بازجویی

تعاریف مختلفی از دیدگاه‌های متفاوت علمی برای این واژه آمده است، اگر بگوییم بازجویی یک علم است پس باید برای آن اصول و قواعد عقلی و نظری را که به اثبات رسیده فرض کنیم چون علوم در هر عصری متغیر و اشکال خاص خود را پیدا می‌کند پس نمی‌توان انتظار داشت که علم بازجویی مفهوم کاملی برای تعریف باشد. اگر بگوییم بازجویی یک فن است هر چند فنون با خود بار علمی مشخصی دارد ولیکن در مقاطع مختلف زمانی متغیر و مفهوم کاملی از بازجویی را نمی‌رساند اما اگر بگوییم بازجویی یک هنر است می‌توانیم مفهوم جامع‌تری از بازجویی ارائه نماییم.
بنابراین لازم است قبل از پرداختن به هنر بازجویی اشاره‌ای به تعریف هنر نماییم. هنر در لغت یعنی علم- معرفت- دانش و در جای دیگر کیاست و فراست نامیده می‌شود، بنابراین صاحب هنر در رشته تخصصی خود علاوه بر تجربه، علم، فن در آن موضوع از شرایط و خصائص ذاتی خود نیز بهره‌مند است و مجموعه این ارزش‌هاست که او را از دیگران در همان رشته متمایز می‌گرداند. پس می‌توان این‌چنین نتیجه‌گیری کرد که هنر بازجویی یعنی استفاده از علم، فن و دانش برای پی بردن از صورت موضوع به سیرت آن است. به عبارت دیگر بازجویی عبارت است از هنر به دست آوردن حداکثر اطلاعات (صحیح و قابل اطمینان) از طریق سئوال کردن به صورت کتبی و شفاهی و همچنین تفکیک حقایق از اکاذیب که از متهم به جاسوسی و یا مرتبطان وی انجام می‌شود. (داودیان، 1381: 16).

اهمیت و ضرورت بازجویی

اصولاً همه علوم متکی بر تجربه هستند. هنگامی که این تجربه‌ها منظم و مدون و به هم مرتبط شوند جنبه علمی به خود می‌گیرند. عملیات بازجویی نیز از این قاعده مستثنا نیست و بازجویی متکی بر تجربه‌های مدون و مرتبط خود یک علم محسوب می‌شوند.
سوابق بررسی‌های گذشته نشان می‌دهد که بیشتر اطلاعات مربوط به بررسی‌های اطلاعاتی دشمنان، گروهک‌های برانداز و سازمان‌های اطلاعاتی از طریق بازجویی هدایت شده صحیح به دست آمده و هم‌چنین سوابق اطلاعاتی و حفاظت اطلاعاتی پس از پیروزی انقلاب اسلامی نشانه این موضوع است که بازجویی‌های همکاران انقلابی از متهمین به جاسوسی و عناصر گروهک‌های ضدانقلاب موجب کشف موارد جاسوسی آنان و همچنین افشای شدن چهره پلید دشمنان و خیانت کاران به این مرز و بوم و کشور اسلامی گردیده و نیز موجب کشف اطلاعات جدیدی شده که متصدیان نظام توانسته‌اند با استفاده از آن اطلاعات اقدامات ضداطلاعاتی، فریب اطلاعاتی و عملیات ایذایی را علیه دشمنان انقلاب اسلامی پایه‌ریزی نمایند. (هادیانی، 1381: 29).
جهان‌بینی اسلام به دلیل این‌که از آفرینش آغاز و به روز داوری نهایی ختم می‌شود، ناظر بر گذشته، حال و آینده است. این جهان‌بینی وقتی در شکل حکومت چهره‌اش را نشان داده و نظامی مانند جمهوری اسلامی ایران را شکل می‌دهد نظام اطلاعاتی آن وظیفه‌ای خطیر برعهده دارد. گرچه بسیاری از حکومت‌های مادی دنیا بیشترین نگاه خود را به زمان حال متمرکز کرده‌اند ولیکن بار مسئولیت گذشته را به حاکمان قبلی نسبت می‌دهند. با این حال دستگاه‌های اطلاعاتی آن‌ها در بسیاری مواقع مسئول اعمال گذشتگان معرفی شده و تاوان اشتباهات ماقبل را بایستی پس بدهند. با این وجود سال‌ها باید سپری شود تا ذهنیت یک ملت را نسبت به دستگاه اطلاعاتی همان کشورها ترمیم نموده و اعمال پیشینیان را به حساب خودشان گذاشت. شاید دستگاه اطلاعاتی کشور اسلامی ایران مثال خوبی برای تصدیق این مطلب باشد، با اینکه با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی مؤلفه‌های امنیتی و اساس اقدامات اطلاعاتی و حفاظت اطلاعاتی تغییر کرده است و بدون استثناء مسئولین و کارکنان دستگاه‌های اطلاعاتی و امنیتی تعویض و نیروهای انقلابی به کار گمارده شده‌اند و حدود 30 سال از این تغییر می‌گذرد اما هنوز هم عده‌ای در این کشور و در خارج از ایران دیدگاه خود را نسبت به دستگاه‌های اطلاعاتی تغییر نداده‌اند زیرا عملکرد عوامل ساواک و ضداطلاعات باعث ایجاد این ذهنیت منفی گردیده است. آنچه ما امروز عمل می‌کنیم بنام اسلام رقم می‌خورد و آیندگان به عنوان پیشینه تاریخی خود آن را بررسی خواهند کرد و در روز قیامت به آن رسیدگی می‌شود؛ بنابراین کلیه مراحل کار اطلاعاتی خصوصاً بازجویی که روش‌های آن پس از مدتی توسط متهمین افشاء خواهد شد همگی به نام ملت و انقلاب اسلامی ثبت خواهد گردید. بازجویی خط مقدم برخورد دستگاه‌های اطلاعاتی با سرویس‌های بیگانه و کلیه دشمنان خواهد بود. کارشناسانی که به عنوان بازجو عمل می‌نمایند همانند سربازانی هستند که با دشمن درگیر شده و بایستی توسط نیروهای دیگر پشتیبانی گردند. (خوش‌زاد، 1386: 34).

تفاوت‌های بازجویی ضدجاسوسی بازجویی ضد براندازی

اگرچه این دو نوع بازجویی مشابهت‌هایی با یکدیگر دارند ولی از جنبه‌های گوناگون به علت اختلاف در ماهیت فعالیت‌های جاسوسی و براندازی تفاوت‌هایی به شرح زیر در این نوع عملیات دیده می‌شود:

1- فراگیری اهداف (از بعد دامنه عملیات)

در بازجویی ضدجاسوسی، اهداف گسترده است ولی دامنه عملیات اهداف محدود است. در بازجویی ضد براندازی، اهداف محدود است ولی دامنه عملیات گسترده است.

2- وسعت و نوع اطلاعات

در بازجویی ضدجاسوسی، اطلاعات عمدتاً جنبه راهبردی دارند. در بازجویی ضدبراندازی، اطلاعات عمدتاً جنبه عملیاتی دارند.

3- تسلیم نمودن متهم

الف) در بازجویی ضدجاسوسی چون متهم با لطایف الحیل به دام جاسوسی افتاده است لذا بازجویان با همان روش نسبت به شکستن مقاومت متهم برآمده و بدون آنکه از ابعاد اعتقادی او سئوالی بکنند.
ب) در بازجویی ضد براندازی تا زمانی که متهم از بعد اعتقادی شکسته نشود هرگز به آن اطلاعات اعتراف نمی‌کند لذا باید در بازجویی‌ها ضعف مبانی اعتقادی گروهک و تشکیلات را برای متهم مشخص کرد.

4- حیث زمان

الف) در بازجویی ضد جاسوسی بازجویان فرصت بیشتری برای تحصیل اقرار و اعتراف از متهمین در اختیار دارند.
ب) در بازجویی ضدبراندازی به رغم تبعات منفی فعالیت متهم بازجویان فرصت کمی برای تحصیل اقرار و اعتراف از متهمین خود را دارند. (کلینی، 1383: 65).

اهداف بازجویی ضد جاسوسی و ضد براندازی

از آنجایی که اهداف بازجویی‌های امنیتی تا حدودی با همدیگر شباهت داشته و در یک محدوده می‌تواند قرار گیرد ولیکن در اینجا اهداف خاص بازجویی ضد جاسوسی و ضد براندازی به ترتیب اولویت اشاره می‌شود:
1- دو جانبه کردن متهم و استفاده از وی در راستای اهداف اطلاعاتی به منظور جمع‌آوری اطلاعات پنهان از فعالیت سرویس‌های اطلاعاتی کشورهای بیگانه و گروهک‌های معاند، هم‌چنین در صورت ضرورت فریب اطلاعاتی آنان.
2- شناخت و آگاهی و پی بردن به شیوه و شگرد سرویس‌های اطلاعاتی کشورهای بیگانه و گروهک‌های معاند در زمینه چگونگی استخدام عاملین، چگونگی فعالیت پنهان و محل‌ها و کانون جمع‌آوری آنان به منظور پیشگیری و آگاه‌سازی کارکنان ارتش جمهوری اسلامی ایران و همچنین کشف سرنخ‌های مظنونیت و جاسوسی.
3- خنثی نمودن و پایان دادن به فعالیت‌های جاسوسی متهم و به صورت عام ناکام کردن دشمنان.
4- شکستن متهم و اعتراف گرفتن از وی در خصوص اتهام جاسوسی، براندازی و احراز مجرمیت وی و نهایتاً مجازات توسط مرجع قضائی. (داودیان، 1381: 43).
ت1 ویژگی یک بازجو ضد جاسوسی و ضدبراندازی
همان‌طوری که هر شغل دارای ویژگی‌هایی بوده که اگر فردی قابلیت انطباق با آن ویژگی‌ها را نداشته باشد در آن شغل موفق نخواهد بود، شغل بازجویی به خصوص در بعد جاسوسی نیز چنین است، از این‌رو اگر فردی خواستار کسب موفقیت در کار بازجویی است باید خصوصیات زیر باشد:

1- تقوای الهی

بازجو بایستی رعایت تقوا را داشته و در تمام لحظات بازجویی خدا را شاهد و ناظر اعمال خود بداند و یقین داشته باشد که مجموعه رفتار وی جهت رضای خدا صورت پذیرفته و در یوم الحساب به سئوال و جواب الهی ختم خواهد شد و همچنین همیشه این نکته را مدنظر داشته باشد که رعایت مسائل شرعی در مجموعه جوانب بر رسیدن به هدف اصلی (شکستن متهم و ارائه اطلاعات) به انحاء مختلف قطعاً تقدم خواهد داشت.

2- تیزهوشی و حضور ذهن

بازجو ضد جاسوسی باید دقیقاً شبیه یک شطرنج باز عمل نموده و بتواند وضعیت گذشته و حال و آینده متهم را پیش‌بینی نموده و از هیچ نکته‌ای و حرکتی غافل نبوده و در حین کار یا بعد از آن سرنخ‌ها، قرائن و شواهد را مقایسه و اطلاعات جدید را کسب و نهایتاً او را کیش و مات نماید.

3- دارا بودن صبر و حوصله- کنترل اعصاب

خودداری متهم از اعتراف و مقاومت یک جاسوس یا برانداز امری طبیعی و عادی است لذا بازجو باید با درک صحیح این حقیقت از عصبانیت و پرخاشگری خودداری نموده و بر روح و روان خود مسلط باشد. بازجو باید این موضع را دقیقاً مدنظر قرار دهد که یک جاسوس یا برانداز شبیه یک دزد یا خلاف‌کار نیست که به زودی اعتراف نماید بلکه چون جاسوسی و براندازی یک خیانت به مملکت و مردم تلقی می‌شود متهمین به زودی اعتراف نخواهند نمود پس باید بازجو صبر و حوصله، تحمل هرگونه حوادث و مشکلات را داشته باشد به صورتی که بعضاً بازجویی از یک متهم به جاسوسی چندین ماه به طول می‌انجامد.

4- آگاهی از شیوه و شگرد سازمان‌های اطلاعاتی و گروهک‌ها

بازجویی ضدجاسوسی و ضدبراندازی با استفاده از تجربیات موجود در قسمت‌ها یا مطالعه شناسنامه اطلاعاتی سرویس‌ها و گروهک‌ها که در مدیریت‌های ضدجاسوسی و ضدبراندازی وجود دارد، شناخت خود را از سرویس‌های اطلاعاتی و گروهک‌ها افزایش داده تا بتواند حقایق را کشف و داستان‌ها و دروغ‌گویی متهم را مشخص نماید.

5- حقیقت‌گویی و حقیقت‌جویی

بازجو باید همیشه در تمام مراحل به دنبال کشف حقیقت موضوع باشد تا اینکه بخواهد نظریات و فرضیات خود را اثبات نماید، در صورتی که بازجو بخواهد فرضیات و نظریات خود را در خصوص متهم (اثبات جاسوسی و براندازی و یا رد جاسوسی و براندازی و تبرئه نمودن وی) اثبات نماید به ناچار باید با عدم صداقت با سامانه برخورد نموده و در این صورت مسیر بازجوئی و کلاً سامانه ضد جاسوسی و ضدبراندازی به انحراف کشیده می‌شود.

6- دارا بودن توان ایفای نقش در شرایط مختلف

بازجو همانند یک بازیگر باید نقش خود را به صورت واقعی اجرا و بر متهم خود تأثیرگذار بوده و قدرت نفوذ داشته باشد گاه نیاز است که بازجو نقش یک مسئول، نقش یک شخصیت خوش‌اخلاق یا بعضاً بداخلاق و .... را ایفا نماید بنابراین باید بتواند با تسلط و اشرافیت این اقدام را انجام دهد.

7- دارا بودن اعتماد به نفس

بازجو باید مطمئن باشد که با تلاش به نتیجه می‌رسد و از منفی‌بافی و احساس ضعف در انجام اقدامات خودداری نماید.

8- علاقه‌مندی به کار

علاقه‌مندی به کار بازجویی موجب می‌شود بازجو هرگونه مشکلات را به راحتی تحمل نماید.
9- دارا بودن اطلاعات عمومی و همچنین آشنایی با قوانین قضایی در حد نیاز.
10- آشنایی با روش‌های بازجویی و آشنایی کلی به علم روانشناسی.
11- قدرت بیان و قدرت طرح سئوال مناسب در مورد متهم موردنظر.
12- خودداری از تعجیل و پیش داوری در نتایج بازجویی.
13- دارا بودن سلامت جسمی و روحی و آمادگی کامل برای بازجویی.
14- سماجت در کار و پیگیری موضوع اصلی در مراحل تحقیق و بازجویی.
15- آشنایی با لهجه و زبانی که متهم صحبت می‌نماید. (داودیان، 1381: 65).

مراحل بازجویی

1- بازجویی مقدماتی 2- تجزیه و تحلیل بازجویی 3- بازجویی اصلی 4- بازجویی تکمیلی

1- اهداف بازجویی مقدماتی

1- ایجاد انگیزه و افزایش میل و رغبت در متهم برای پاسخ دادن به سئوالات؛
2- ارزیابی متهم از نظر روحی و جسمی؛
3- کسب اطلاعات پیرامونی در خصوص اتهام موردنظر از طریق سئوال کردن پیرامون سرگذشت کامل وی (وضعیت تحصیلی- خدمتی- مشاغل مهم- مسافرت‌ها- دوره‌های آموزشی و مأموریتی و ...) سئوالات عمومی و کلی پیرامون اتهام وی.

2- تجزیه و تحلیل بازجویی:

تجزیه و تحلیل به معنای بررسی و ارزیابی دقیق بازجویی‌های انجام شده است که به منظور روشن شدن میزان صحت و سقم گفتار سوژه و درجه و میزان اعتمادی که به وی می‌توان داشت.

3- بازجویی مجدد

در این مرحله با توجه به روشن شدن وضعیت متهم نسبت به میزان دروغ‌گویی یا حقیقت‌گویی و تسلط کامل بازجو بر روحیات و خصوصیات اخلاقی و خصیصه‌های مثبت و منفی متهم و نیز تعیین نسبی میزان ارتباط وی با واقعه لازم است بازجو تلاش زیادی کرده و استفاده از بعضی شیوه‌های بازجویی را بازجو برنامه‌ریزی نماید و قضاوت آن بازجویی مقدماتی در این است که در این مرحله ترتیب طرح سئوالات و روش‌های به کار گرفته شده و به نحوی است که فشار ذهنی و روانی بیشتر بر متهم وارد شود.

4- بازجویی نهایی

پس از اینکه متهم به صورت کامل به موارد خود اعتراف نمود و مسائل روشن شد بایستی این مرحله اجرا شود و کلیه ابهاماتی که بنا به دلایلی در پرونده باقی مانده است مشخص نماید. (والتز، 1384: 56).

انواع بازجویی (با توجه به متهم و انواع اتهام)
1- بازجویی مستقیم 2- بازجویی غیرمستقیم

1- بازجویی مستقیم:

در این روش بازجو اطلاعات تفضیلی (جزء به جزء) در خصوص اتهام و جرم متهم دارد لذا سئوالات خود را در راستای اعتراف و اقرار از متهم مطرح و بازجو درصدد تکمیل اطلاعات خود است. به عبارت دیگر بازجو بایستی به متهم تفهیم کند که اتهام انتسابی از طریق دلایل موجود اعترافات دیگران ثابت است لذا سئوالات خود را به صورت صریح و روشن مطرح می‌نماید.

2- بازجویی غیرمستقیم

در این روش بازجو اجمالاً نسبت به اتهام متهم آگاهی دارد بنابراین برخلاف میل متهم اطلاعات لازمه را به شکل نامحسوس از وی کسب می‌نماید هرگاه بازجو به اطلاعات متقّن و کافی دست یافت می‌تواند بازجویی را به شکل مستقیم دنبال نماید. (داودیان، 1381: 59).
موضوعاتی که باید در بازداشتگاه‌های امنیتی رعایت شود:
الف) کرامت انسانی و حرمت متهم در بازداشتگاه بایستی رعایت شود.
ب) برخورد با متهم باید عادلانه و طبق احکام دینی و شرعی باشد.
ج) مشخص کردن فردی به عنوان متولی فرهنگی بازداشتگاه.
د) فضاسازی فرهنگی محیط بازداشتگاه از اماکن هواخوری، بندها و محیط‌های عمومی.
هـ) تجهیز بازداشتگاه به امکانات سمعی و بصری به منظور پخش برنامه‌های فرهنگی.
و) امکان نظارت و کنترل بر محیط‌های بازداشتگاه‌ها از نظر فنی به استثناء حمام و سرویس‌های بهداشتی.
ز) فراهم آوردن امکانات مورد نیاز برای اعمال عبادی و دینی متهم.
ح) ایجاد کتابخانه در بازداشتگاه به صورت امانی و مطالعاتی با رعایت ملاحظات امنیتی.
ط) هرگونه ضرب و شتم متهم مطلقاً ممنوع بوده و مواخذه شرعی و قانونی دارد.
ی) در مواردی که قاضی پرونده حکم و یا مجازاتی را برای متهم مقرر می‌کند تجاوز از آن ممنوع بوده و جایز نیست.
ک) هرگونه توهین و هتاکی و شتم نسبت به متهم ممنوع و جایز نیست.
ل) گرفتن هرگونه هدیه از بازداشتی و وابستگان به او ممنوع و پیگرد قانونی دارد.
م) در مراحل بازجویی هرگونه فشار روحی و روانی و تهدید نسبت به متهم ممنوع است.
ن) امکان ارائه شکایت و اعتراض متهم در خصوص نحوه رفتار با وی به مسئولین فراهم گردد.
س) پاسخگویی به سئوالات شرعی و شبهات دینی و ارشاد بازداشتی‌ها
ع) جهت قبله در بازداشتگاه دقیقاً مشخص و اذان به موقع پخش شود.
ف) عدم بازجویی در اوقات شرعی و انجام فرایض دینی و صرف غذا (هادیانی و نظام اسلامی، 1394: 89).

فقه اطلاعاتی

فقه در لغت به معنی فهم دقیق و عمیق است و در قرآن به معنی فهم دقیق دینی در ابعاد اعتقادی اخلاقی و احکام عملی است اما در اصطلاح امروز معنی خاص پیدا کرده و منظور از آن علم به احکام عملی اسلام است، فایده علم فقه انطباق اعمال انسان با احکام الهی است که نتیجه آن بهره‌مند شدن از الطاف الهی است و منظور از فقه حفاظتی آن دسته از احکامی است که در سازمان‌های حفاظت اطلاعات کاربرد دارد. (شمس اللهی: 1392، 9). اهمیت فقه در آن است که اگر اسلام بخواهد در بعد اجتماعی ظهور و بروز پیدا کند در قالب فقه تجلی پیدا می‌کند و جامعه زمانی اسلامی خواهد بود که مکلفین اعمال خویش را براساس موازین فقهی انجام دهند و حکومت نیز برآن اساس به اداره جامعه بپردازد. امام خمینی (رحمه الله) درباره اهمیت فقه می‌فرماید: این فقه است که اسلام را حفظ کرده است و تا آخر هم حفظ خواهد کرد، اسلام اگر خدای نا خواسته همه چیزش از دست برود اما فقهش باقی بماند به راه خود ادامه خواهد داد، اما اگر همه چیزش بدست بیاید اما فقهش از دست برود به تباهی کشیده می‌شود. فقه تئوری واقعی و کامل اداره انسان از گهواره تا گور است. (صحیفه امام، ج3: 14). حضرت علی (علیه السلام) درباره ضرورت یادگیری فقه قبل از هر اقدامی می‌فرماید: «یا معشر التجار الفقه ثم المتجر» اول فقه را بیاموزید سپس تجارت کنید. (اصول کافی، حدیث1) کلام امام علی (علیه السلام) اختصاص به تجارت ندارد، بلکه در همه موارد چنین است که اگر ما از ابتدا احکام شرعی را ندانیم ممکن است به ترک واجب یا ارتکاب حرام گرفتار شویم که هر دو مورد مجازات الهی را به دنبال خواهد داشت. به عنوان مثال یکی از اقدامات سازمان‌های اطلاعات شنود است که بنابر احکام اولیه چون از نوع تجسس می‌باشد حرام است. اما موارد استثنا هم دارد که بر مأمور واجب است موارد استثنا را یاد بگیرد تا از حد مجاز تجاوز نکند و به حرام گرفتار نشود. (شمس اللهی، 1392: 5).

رعایت فقه، قانون و اخلاق

احکام فقهی، قانون و اخلاق کریم اسلامی سه اصل اساسی هستند که باید مبنای عملکرد همه وابستگان به نظام اعم از کشوری و لشکری باشد و بدون رعایت این اصول سه‌گانه هیچ عملی مشروعیت ندارد. حضرت امام (رحمه الله) بر توجه به فقه در اداره جامعه تأکید فراوان داشتند و اصولاً فلسفه حکومت اسلامی را مقدمه اداره جامعه بر مبنای فقه می‌دانستند مقام معظم رهبری (مدظله) نیز خطاب به نیروهای حفاظت اطلاعات می‌فرمایند: موازین شرعی و قانونی را در کلیه اقدامات اطلاعاتی رعایت کنید (مقام معظم رهبری (مدظله)، 1385/3/29). باید توجه داشت کار ما زمانی مورد رضایت خدا است و تأیید امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را به همراه دارد که منطبی بر شرع و اخلاق کریم اسلامی باشد.
در فرهنگ تشیع چهار منبع برای احکام الهی داریم که عبارتند از: کتاب، سنت، عقل و اجماع که از آن‌ها به ادله اربعه تعبیر می‌شود و از آنجا که هر عمل مسلمان بدون استثنا یک حکم فقهی دارد. بنابراین بر مکلف لازم است قبل از هر اقدامی حکم شرعی آن را بداند تا مرتکب فعل حرام و ترک واجب که مجازات الهی را به دنبال دارد نشود. شایان ذکر است در نظام اسلامی رعایت سه اصل اساسی یعنی فقه، قانون و اخلاق الزامی است و بدون رعایت آن سه، هیچ عملی مشروعیت ندارد. (شمس اللهی، 1392: 10).

بازجویی و شرایط آن در فقه اسلامی

1- متهم بالغ باشد:

بازجویی از افراد نابالغ برای گرفتن اقرار از او صحیح نیست و اقرار نابالغ شرعاً حجیت ندارد.

2- متهم عاقل باشد:

مست و دیوانه را نمی‌توان بازجویی کرد، حتی در جنون ادواری نیز باید مطمئن شد در حال ارتکاب جرم و گرفتن اقرار سالم باشد.

3- متهم از روی اراده و اختیار اقرار کند:

هرگونه شکنجه و فشار روحی- روانی بر متهم برای گرفتن اقرار ممنوع است و اقراری که به این صورت گرفته شود، علاوه بر اینکه بازجو معصیت کرده است حجت شرعی نیز ندارد. در قانون اساسی در اصل 38 نیز آمده است: هرگونه شکنجه برای گرفتن اقرار و یا کسب اطلاع ممنوع است، اجبار شخص به شهادت، اقرار یا سوگند مجاز نیست و شهادت و اقرار این چنینی فاقد ارزش و اعتبار است بنابراین هرگونه ایزاء و اذبت متهم برای گرفتن اقرار بدون مجوز قانونی حرام است. در ماده 578 ق.م. این چنین آمده است: «هر یک از مستخدمان و مأموران قضایی یا غیرقضایی دولتی برای این که متهمی را مجبور به اقرار کند، او را اذیت و آزار بدنی نماید، علاوه بر قصاص به پرداخت دیه حسب مورد به حبس از شش ماه تا سه سال محکوم می‌گردد و چنانچه کسی در این خصوص دستور داده باشد فقط دستوردهنده به مجازات حبس مذکور، محکوم خواهد شد و اگر متهم به واسطه اذیت و آزار فوت کند مباشر مجازات حکم قاتل و آمر مجازات، حکم آمر قتل را خواهد داشت». در ماده 69 ق.م.ا. نیز آمده است «اقرار در صورتی نافذ است که اقرار کننده دارای اوصاف بلوغ، عقل، اختیار و قصد باشد». حضرت علی (علیه السلام) نیز «من اقر عند تجرید او تخویف او تهدید فلاحد علیه» کسی که به علت برهنه کردن یا ترساندن و یا تهدید کردن اقرار کند، حدی بر او جاری (عاملی، 1391: 18) حضرت امام خمینی (رحمه الله) درباره کسی که با اتهام دزدی دستگیر شده و با تهدید و فشار مجبور به اقرار می‌شود فرمودند: «اگر با زدن و مانند آن سارق را مجبور به اقرار کنند، سپس عیون مال مسروقه را بیاورد، حکم به قطع دست او نمی‌شود، مگر اینکه با قرائن قطعی سارق بودن او اثبات شود». علت این فتوا آن است که ممکن است متهم مال مسروقه را از سارق خریده باشد و اکنون تحت فشار و با اجبار و اکراه اقرار کند. (شمس اللهی، 1392: 57) بنابراین که هرگونه فشار فیزیکی و روحی- روانی بر متهم برای گرفتن اقرار خلاف شرع و قانون است و باید ضابطین قوه قضاییه (امنیتی و انتظامی) از آن پرهیز کنند. ممکن است گفته شود، با توجه به شرط اقرار براساس اراده و اختیار، باید بازجویی امنیتی را تعطیل کرد، چون معمولاً افرادی که اتهام امنیتی دارند به راحتی اقرار نمی‌کنند. در جواب این شبهه می‌گوییم اصل این است که متهم با اراده و اختیار اقرار کند، اما اگر چنین اتفاقی نیفتاد و اتهام هم سنگین است مثل این که فرد، متهم به اقدام علیه نظام جمهوری اسلامی است و یا متهم به جاسوسی به نفع دشمن است و قرائن و شواهد هم دلالت بر صحت اتهام دارد، یعنی شخص با توجه به ادله واقعاً مجرم است و صرف اتهام نیست اما از اقرار استنکاف می‌کند، در این صورت شارع به حاکم شرع اذن تعزیر داده است. او می‌تواند براساس صلاحدید خود اقدام به تعزیر نماید که این تعزیر می‌تواند بدنی یا ادامه بازداشت موقت باشد.
از آنجا که اسلام برای امنیت جامعه در ابعاد مختلف فردی، اجتماعی و سیاسی اهمیت فراوانی قائل است، شدیدترین مجازات را برای کسانی در نظر گرفته که در امنیت اخلال ایجاد کنند و از طرفی هرگاه بین حقوق فرد و جامعه یا حقوق دین تعارض به وجود آمد، قطعاً حق دین و جامعه مقدم بر حقوق فردی است و کسی که اتهام امنیتی و جاسوسی دارد در واقع متهم است که به حریم دین تعرض کرده و قابل مسامحه نیست. البته در صورتی که از شواهد و قرائن برای قاضی علم حاصل شود. او می‌تواند به علم خود عمل کرده و بدون اقرار متهم، حکم مورد نظرش را صادر کند. (شمس الهی، 1392: 58).

4- مقر در مقام اقرار باشد:

یعنی متهم باید اظهارات خود را به قصد اقرار بیان نماید نه از روی تعجب و تمسخر یا شوخی.

5- اقرار بر علیه خودش باشد:

در تعریف اقرار گفته‌اند، اقرار خبر دادن قاطعی است به حق لازمی بر علیه مخبر یا خبر دادن به چیزی که حقی یا حکمی را برای او در پی دارد. مثل این است کسی اقرار کند که پلمب را گشوده یا قفلی را شکسته که اقرار کننده، خبر از یک عمل مجرمانه قانون داده برای این عمل مجرمانه مجازاتی را در نظر گرفته است و در بین علما این قاعده مشهور است که می‌گویند «اقرار العقلا علی انفسهم جایز» بنابراین متهم نمی‌تواند خود را تبرئه و دیگری را مجرم معرفی کند.

6- اقرار صریح و قاطع باشد:

از کلی‌گویی و ابهام پرهیز شود و اگر متهم این شیوه را اختیار کرد باید توضیح بیشتر از او خواسته شود. مثلاً متهم نمی‌تواند بگوید، تخلفاتی از من سر زده یا عمل مجرمانه‌ای را مرتکب شده‌ام. از آنجا که حکم تابع موضوع است باید موضوع اتهام توسط متهم کاملاً واضح و روشن بیان شود.
7- اقرار بدون تلقین به متهم باشد.
8- متهم به وسیله بازجو اغفال نشده باشد.

وظایف بازجو در فقه اسلامی

الف) امانتداری؛
ب) حفظ کرامت انسانی؛
ج) بی‌طرفی؛
د) رعایت اصل برائت؛
ه) رعایت وضعیت روحی و جسمی متهم (شمس الهی، 1392: 65).

بازجویی و نوع اتهام

اتهامی که به سوژه نسبت داده می‌شود، ممکن است اخلاقی، امنیتی، حقوقی و یا ترکیبی از امنیتی اخلاقی و یا امنیتی حقوقی باشد. که در بازجویی هر کدام شرایط خاصی به شرح زیر دارد.

الف) اتهام اخلاقی:

مسائل اخلاقی و منکراتی گاهی جنبه شخصی دارند و گاهی علنی و اجتماعی هستند، اگر جنبه شخصی داشته باشند قابل پیگیری نیست، مگر اینکه شاکی خصوصی داشته باشد.

ب) اتهام امنیتی:

از آنجا که حفظ اسلام و نظام اسلامی از اهم واجبات است، اگر احتمال داده شود که از جانب فرد یا افرادی در معرض تهدید است، مورد بررسی و دقت قرار می‌گیرد. به عنوان مثال در مسائل اخلاق تحقیق، شنود، تعقیب، مراقبت و زیرپاکشی، تعزیر متهم و بازجویی از او و مواجهه متهمان جایز نیست، اما در مسائل امنیتی گرچه باید کرامت انسانی لحاظ شود و تا قبل از اثبات جرم در محکمه به آبرو و حیثیت متهم ضرر وارد نشود، اما همه موارد ممنوعه در مسائل اخلاقی در صورت صلاحدید قاضی، جایز است. (شمس الهی، 1392: 67).

ج) اتهام حقوقی:

در اصل 156 قانون اساسی، یکی از وظایف قوه قضاییه احیاء حقوق عامه و گسترش عدل و آزادی‌های مشروع بیان شده است. از آنجا که امنیت دارای ابعاد مختلف اخلاقی، فکری، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است، مقام قضایی و ضابطین می‌توانند در هر بعد از مسائل امنیتی وارد عمل شوند و ریشه فساد را از بین ببرند، اموال محتکر را بفروشند، اجناس را قیمت‌گذاری کنند و مراکز توطئه را پلمپ نمایند. ولی همان‌گونه که بارها گفته شد، تمام این موارد باید با حکم قاضی صورت گیرد. (شمس الهی، 1392: 69).

د) اتهامات امنیتی اخلاقی:

اتهامات امنیتی و اخلاقی دوگونه هستند: یکی این که متهم مشکل امنیتی دارد و از جهت اخلاقی هم آلوده است، اما این آلودگی جنبه شخصی دارد، که در این صورت مسائل اخلاقی قابل پیگیری نیست. فقط در صورت امکان و به شرط آشکار نشدن مسائل امنیتی، باید شرایط نهی از منکر را لحاظ کرد. اما اگر مسائل اخلاقی به عنوان پوشش برای اهداف ضد امنیتی است، باید با قاطعیت هر دو محور بررسی شوند. (شمس الهی، 1392: 69).

ه) اتهام امنیتی حقوقی:

گاهی جرم امنیتی است اما متهم برای این که به اهداف خود برسد اقدامات حقوقی هم انجام می‌دهد. مثل قتل آدم ربایی، احتکار، سرقت، راه اندازی مراکز فحشاء، تهیه و توزیع اقلام ضد فرهنگی و ... در این‌گونه موارد قوه قضاییه و نهادهای امنیتی و انتظامی باید با شدت و قاطعیت براساس موازین شرعی و مقررات عمل کنند و همه اتهامات مورد بررسی و سئوال واقع شود. (شمس الهی، 1392: 71).

قواعد کلی بازجویی بر مبنای فقه اسلامی

با عنایت به موارد بالا می‌توان قواعد شرعی لازم الاجراء از منظر فقه اطلاعاتی در بازجویی‌های امنیتی را که بازجو مکلف به رعایت آن‌ها می‌باشد به شرح زیر عنوان نمود.
* عدم استفاده از شکنجه و ایزاء متهم در بازجویی؛
* عدم استفاده از بیان نقاط ضعف روحی متهم در بازجویی؛
* عدم استفاده از بیان نقاط ضعف روحی خانوادگی مهم در بازجویی؛
* عدم بازگو کردن مفاسد اخلاقی متهم در بازجویی؛
* عدم بازگو کردن مفاسد اخلاقی همسر یا سایر اعضای خانواده متهم در بازجویی؛
* عدم اغفال متهم در بازجویی؛
* عدم تلقین کردن به متهم در بازجویی؛
* حفظ کرامت انسانی متهم در بازجویی؛
* رعایت اصلی بی‌طرفی در بازجویی؛
* رعایت اصل برائت در بازجویی؛
* رعایت وضعیت روحی متهم در بازجویی؛
* رعایت وضعیت جسمی متهم در بازجویی؛
* رعایت امانتداری در بازجویی؛

جامعه مورد تحقیق

با توجه به تخصصی بودن این تحقیق، جامعه آماری آن را 114 نفر از کارشناسان بازجوها و صاحب نظران صیانت شرعی این حوزه در سازمان‌های امنیتی را تشکیل می‌دهند که از این تعداد 44 نفر با استفاده از فرمول کوکران و به شکل تصادفی به عنوان حجم نمونه انتخاب شده‌اند. Za با ضریب اطمینان 98% از طریق جدول مربوطه محاسبه شده است.
واریانس جامعه آماری از روی تحقیق انجام گرفته شده از قبل در دانشکده تعیین شده است.
D ضریبی است که محقق می‌تواند بین 0/2 تا 0/5 برای انتخاب جامعه نمونه آماری مناسب در نظر بگیرد؛ که در اینجا 0/3 در نظر گرفته شده است.

تجزیه و تحلیل توصیفی و تحلیلی

پرسش‌نامه این تحقیق متشکل از 15 سئوال است که درباره سئوال شناختی، 2 سئوال، متغیرهای تحقیق 13 سئوال تنظیم و پس از تکمیل توسط جامعه نمونه از طریق آزمون spss به صورت توصیفی و استنباطی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

روایی و اعتبار

در این پژوهش برای گردآوری داده‌ها، با توجه به مبانی نظری و تحقیقات انجام شده پیرامون مولفه‌های پژوهش، از پرسش‌نامه محقق ساخته در مقیاس پنج درجه‌ای استفاده شد. برای بررسی پایایی پرسش نامه از روش آلفای کرونباخ و برای بررسی روایی از نظرات استادن راهنما و مشاور و افراد صاحب‌نظر استفاده شد. ضریب اعتبار محاسبه شده از طریق آلفای کرونباخ (0/88.7) گویای آن است که پرسشنامه از اعتبار بالا و قابل قبولی برخوردار است.

تجزیه و تحلیل توصیفی و استنباطی فرضیه‌ی پژوهش

فرضیه پژوهش

رعایت مبانی فقهی در بازجویی همانند: عدم استفاده از شکنجه و ایزاء متهم، عدم استفاده از بیان نقاط ضعف روحی متهم و خانواده وی، عدم بازگو کردن مفاسد اخلاقی متهم و اعضای خانواده وی، عدم اغفال متهم، عدم تلقین کردن به متهم، حفظ کرامت انسانی، رعایت وضعیت روحی و جسمی متهم در بازجویی خللی در موفقیت بازجو در راستای رسیدن به اهداف بازجویی ایجاد نمی‌نماید.

.69200	Std. Daviation
.538	Variance
-1.23	Skewness
.383	Std. Error of Skewness
3.23	Kurtosis
.750	Std. Error of Kurtosis
2.90	Range
2.00	Minimum
5.00	Maximum
159.00	Sum

.69200	Std. Daviation
.538	Variance
-1.23	Skewness
.383	Std. Error of Skewness
3.23	Kurtosis
.750	Std. Error of Kurtosis
2.90	Range
2.00	Minimum
5.00	Maximum
159.00	Sum

38	Valid	N
0	Missing
4.1538	Mean
.15380	Std. Error of Mean
4.2300	Median
4.00	Mode

جدول شاخصه های فراوانی فرضیه پژوهش
Cumulative Percent	Valid Percent	Percent	Ferquency
2.8	2.8	2.8	13	2.00	Valid
15.8	13	13	59	3.00
60.8	45	45	505	4.00
100.0	39.2	39.2	179	5.00
	100.0	100.0	456	Total

میانگین، میانه و انحراف استاندارد به ترتیب 4/15، 4/23 و 0/69 است. توزیع از چولکی منفی نسبتاً بالایی برخوردار بوده و در نقطه اوج خود نسبت به توزیع نرمال دارای برآمدگی است و کمینه و پیشینه نمرات بین 2 تا 5 در نوسان است. 84/21 درصد پاسخ دهندگان در حد زیاد و خیلی زیاد معتقدند رعایت مبانی فقهی در بازجویی همانند: عدم استفاده از شکنجه و ایزاء متهم، عدم استفاده از بیان نقاط ضعف روحی متهم و خانواده وی، عدم بازگو کردن مفاسد اخلاقی متهم و اعضای خانواده وی، عدم اغفال متهم، عدم تلقین کردن به متهم، حفظ کرامت انسانی، رعایت وضعیت روحی و جسمی متهم در بازجویی، خلل در موفقیت بازجو در راستای رسیدن به اهداف بازجویی ایجاد نمی‌نماید.

جدول خی دو فرضیه پژوهش
Residual	Expectes N	Observed N
-111	114	13	2.00
-55	114	59	3.00
91	114	205	4.00
65	114	179	5.00
		456	Total
		VAROOOFARZ
		29.585	Chi- Square
		3	df
		.000	Asymp.Sig.

0 cells (0.0%) have expected frequencies less than 5. The minimum expected cell frequency is 9.3
داده‌های جدول نشان می‌دهد که ارزش خی دو مشاهده (29.585) در درجه آزادی 3 معنی‌دار است در نتیجه استنباط می‌شود که فرضیه تأیید می‌شود.
H.= عدم استفاده از شکنجه و ایزاء متهم، عدم استفاده از بیان نقاط ضعف روحی متهم و خانواده وی، عدم بازگو کردن مفاسد اخلاقی متهم و اعضای خانواده وی، عدم اغفال متهم، عدم تلقین کردن به متهم، حفظ کرامت انسانی، رعایت وضعیت روحی و جسمی متهم در بازجویی، در موفقیت بازجو در راستای رسیدن به اهداف بازجویی ممانعت ایجاد می‌نماید.
H= عدم استفاده از شکنجه و ایزاء متهم، عدم استفاده از بیان نقاط ضعف روحی متهم و خانواده وی، عدم بازگو کردن مفاسد اخلاقی متهم و اعضای خانواده وی، عدم اغفال متهم، عدم تلقین کردن به متهم، حفظ کرامت انسانی، رعایت وضعیت روحی و جسمی متهم در بازجویی، در موفقیت بازجو در راستای رسیدن به اهداف بازجویی ایجاد می‌نماید. با توجه به اینکه ارزش خی دو مشاهده شده (29.585) در درجه آزادی 3 از ارزش خی در بحرانی جدول (11/34) در سطح (0/01>p) بزرگتر است، در نتیجه استنباط می‌شود که با مقدار آلفای 0/01 فرض صفر رد و فرض خلاف تأیید می‌شود.

نتیجه‌گیری

رعایت مبانی فقهی در بازجویی علاوه بر اینکه باعث کشف حقیقت و رسیدن بازجو به اهداف، بازجویی می‌گردد موجبات عدم تخطی بازجویان از مبانی دینی و فقهی و مقررات نظام جمهوری اسلامی و اخلاق کریمه را فراهم می‌نماید. هدف از این پژوهش تبیین فقهی فعالیت اطلاعاتی بازجویی در سازمان‌های اطلاعاتی بود بر همین اساس پس از پرداختن به ادبیات تحقیق و شاخص‌گذاری متغیرها، پرسشنامه تحقیق ترسیم و در اختیار 38 نفر از مدیران و کارشناسان بازجویی و صاحب‌نظران صیانت شرعی آگاه به مسائل این حوزه در سازمان‌های امنیتی قرار گرفت که نتایج حاصله از تجزیه و تحلیل سئوالات پرسشنامه، فرضیه تحقیق مبنی بر «رعایت مبانی فقهی در بازجویی همانند: عدم استفاده از شکنجه و ایزاء متهم، عدم استفاده از بیان نقاط ضعف روحی متهم و خانواده وی، عدم بازگو کردن مفاسد اخلاقی متهم و اعضای خانواده وی، عدم اغفال متهم، عدم تلقین کردن به متهم، حفظ کرامت انسانی، رعایت وضعیت روحی و جسمی متهم در بازجویی خللی در موفقیت بازجو در راستای رسیدن به اهداف بازجویی ایجاد نمی‌نماید» تأیید نمود.
با عنایت به بررسی بعمل آمده مهمترین عوامل فقهی لازم الاجراء از سوی بازجویان در برخورد با متهمین که مورد تأیید جامعه آماری (متخصصین و صاحب‌نظران حوزه بازجویی) قرار گرفته به شرح زیر می‌باشد:
* عدم استفاده از شکنجه و ایزاء متهم در بازجویی؛
* عدم استفاده از بیان نقاط ضعف روحی متهم در بازجویی.
* عدم استفاده از بیان نقاط ضعف روحی خانوادگی مهم در بازجویی؛
* عدم بازگو کردن مفاسد اخلاقی متهم در بازجویی؛
* عدم بازگو کردن مفاسد اخلاقی همسر یا سایر اعضای خانواده متهم در بازجویی؛
* عدم اغفال متهم در بازجویی؛
* عدم تلقین کردن به متهم در بازجویی؛
* حفظ کرامت انسانی در بازجویی؛
* رعایت اصلی بی‌طرفی در بازجویی؛
* رعایت اصل برائت در بازجویی؛
* رعایت وضعیت روحی متهم در بازجویی؛
* رعایت وضعیت جسمی متهم در بازجویی؛
* رعایت امانتداری در بازجویی؛

پی‌نوشت‌ها:

1- کارشناسی ارشد اطلاعات و حفاظت اطلاعات دانشکده علوم و فنون.
2- کارشناسی ارشد اطلاعات و حفاظت اطلاعات دانشکده علوم و فنون.
3- دانشجوی کارشناسی ارشد اطلاعات و حفاظت اطلاعات دانشکده علوم و فنون فارابی.

منابع تحقیق :
* امام خمینی (رحمه الله) صحیفه امام خمینی (رحمه الله)، جلد سوم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (رحمه الله).
* بیانات و مکتوبات مقام معظم رهبری (مدظله)، 1385/3/29.
* استن. بی، والترز (1384)، اصول مصاحبه و بازجویی مبتنی بر حرکت شناسی، ترجمه انتشارات دانشکده امام باقر (علیه السلام).
* حافظ نیا، محمدرضا (1385)، مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، تهران، انتشارات سمت.
* خوش زاد، سیدرضا (1386)، مصاحبه و بازجویی نوین، انتشارات برگ سبز دانش.
* داودیان، احمد (1381)، بازجویی و ضدبازجویی، تهران، انتشارات دانشکده فارابی.
* شمس الهی، نصرت الله (1392)، فقه حفاظتی1، جلد اول، تهران، انتشارات دفتر سیاستگذاری و نظارت راهبردی حفاظت اطلاعات ن.م.
* شمس الهی، نصرت الله (1392)، فقه حفاظتی1، جلد دوم، تهران، انتشارات دفتر سیاستگذاری و نظارت راهبردی حفاظت اطلاعات ن.م.
* کوین بن، کینی (1383)، فنون عملی تحقیق و بازجویی، تهران، انتشارات دانشکده امام محمدباقر (علیه السلام).
* محقق داماد، مصطفی (1379)، قواعد فقه، تهران، انتشارات علوم اسلامی.
* عاملی، حر (1391 میلادی)، وسائل شیعه، چاپ احیاء التراث العربی بیروت.
* همایونی، محمدرضا و نظام الاسلامی، جلیل (1394)، بازجویی و ضد بازجویی امنیتی (با رویکرد ضد جاسوسی و ضد براندازی)، تهران، انتشارات دانشکده فارابی.
منبع مقاله :
فاضل، طه؛ (1395)، مجموعه مقالات اولین همایش ملی فقه اطلاعاتی جلد اول (فعالیت‌های اطلاعاتی از منظر فقه)، تهران: نشر دانشگاه اطلاعات و امنیت ملی، چاپ اول.