آسیای میانه

آسیای میانه، سرزمینی بکر و دست نخورده و دارای منابع و معادن زیرزمینی فراوانی است. زندگی در زیر سلطه ی شوروی سابق و اینک در سایه برادر بزرگ تر (روسیه) و کشمکش های سیاسی و دخالت های بیگانگان (چون آمریکا)، محدودیت های جدی در رشد آن فراهم آورده، به گونه ای که این منطقه هنوز توسعه نیافته و عقب مانده به شمار می رود. با این حال، چشم های زیادی به آن دوخته شده، زیرا از یک سو آسیای میانه بازار مصرف بزرگی را فراهم می آورد و از سوی دیگر منابع فراوان آن، طمع دیگران را بر می انگیزد. فناوری برخی از کشورهای آسیای میانه در زمینه ی تسلیحات اتمی نیز، قدرت طلبان را به دخالت در آن وسوسه می کند. به نظر می رسد مهم ترین چالش کشورهای منطقه آسیای میانه در دست یابی به توسعه، بی ثباتی سیاسی و نابسامانی های اقتصادی است که این دو نیز ناشی از گذر از جامعه ی سوسیالیستی به یک جامعه ی دمکراتیک با اقتصاد لیبرالی است.

حدود و ثغور آسیای میانه

پس از ابداع واژه آسیای میانه توسط روس ها در 1303 / 1924 گاه این واژه مترادف با عبارت آسیای مرکزی به کار می رود، در حالی که این دو از معنای یکسانی برخوردار نیستند. درباره ی آسیای مرکزی تعریف های مختلفی ارائه شده است. براساس برخی از این تعریف ها، آسیای مرکزی برابر است با:
الف – ترکستان غربی؛ ترکستان ناحیه ای در آسیا است که از چهار سو به سیبری، بحر خزر، افغانستان، هند، تبت و مغولستان محدود می شود. این ناحیه به دو بخش شرقی (ترکستان، چین و مغولستان) و غربی (سرزمین های شوروی سابق) تقسیم می گردد.
ب – پنج جمهوری قزاقستان، ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان و قرقیزستان.
ج – منطقه ای وسیع و متشکل از ایران، پنج جمهوری مذکور، افغانستان، تبت، سین کیانگ در چین و مغولستان.
د – ماوراءالنهر که شامل نواحی شرقی رود جیحون و یا نواحی میان رودخانه های جیحون و سیحون است. (1)
در مورد این که آسیای میانه شامل چه کشورها و مناطقی است نیز به شکل ذیل اختلاف وجود دارد:
الف – محدوده بین مغولستان و چین از شرق، ایران و افغانستان از جنوب، دریای خزر از غرب و سیبری از شمال.
ب – پنج جمهوری قزاقستان، ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، قرقیزستان به علاوه ایران، پاکستان و افغانستان.
ج – بخشی از سرزمین آسیایی شوروی سابق در محدوده دریای خزر، چین، منطقه آرال و دریاچه ی بالخاش. (2)
با توجه به موارد فوق، این نتایج به دست می آید:
اولا، بر سر تعریف از آسیای مرکزی و آسیای میانه اتفاق نظر وجود ندارد؛
ثانیا، آسیای مرکزی منطقه وسیع تری از آسیای میانه است؛
ثالثا، گاه این دو اصطلاح و سرزمین های آن به جای هم به کار گرفته می شود؛
رابعا، در مجموع می توان آسیای میانه را بخشی از آسیای مرکزی دانست که شامل پنج جمهوری قزاقستان، ترکمنستان، تاجیکستان، قرقیزستان و ازبکستان است؛ (3)

ازبکستان

ازبکستان کشوری مسطح، هموار و صحرایی است و این ویژگی آن را از سایر جمهوری های آسیای میانه متمایز می کند. البته در شرق ازبکستان بلندی هایی به نام رشته کوه های تیان شان به ارتفاع حداکثر 4.643 متر قرار دارد. ذخایر جنگلی ازبکستان اندک است و قسمت اعظم دریاچه آرال، در این جمهوری قرار دارد و حدود شش صد رودخانه در آن دیده می شود که جیحون (آمو دریا) پر آب ترین آن و نیز قابل کشتی رانی است. دمای هوا در این کشور از 38 درجه سانتی گراد زیر صفر تا 45 درجه سانتی گراد بالای صفر متغیر است. ازبکستان دارای معادن اورانیوم، آلومینیم، زغال سنگ، مس، سرب، روی و تنگستن و منابع نفت و گاز است، و گاز طبیعی بعضی از همسایگان خود را نیز تأمین می کند. علاوه بر این، ازبکستان طلای فراوان و بسیار مرغوب برای عرضه به بازار جهانی در اختیار دارد. (4)
ازبکستان و ماوراءالنهر، بین دو رودخانه سیر دریا (سیحون) و آمودریا (جیحون) قرار دارد و صحراها (مانند صحرای قزل قوم)، بیشترین خاک این کشور را در برمی گیرد. سرزمین ازبک ها به استثنای دریاچه آرال (خوارزم سابق) به دریای دیگری راه ندارد. بنابراین، محصور در خشکی است. سمرقند و بخارا و خیوه از شهرهای جمهوری ازبکستان است، اما با وجود قدمت تاریخی و فرهنگی آن دو، تاشکند به عنوان پایتخت انتخاب شده است. تاشکند یا شهر سنگی، بزرگ ترین شهر آسیای میانه به شمار می رود. (5)
ازبکستان از قرن ششمِ قبل از میلاد مسیح تاکنون، به ترتیب تحت سیطره دولت هخامنشی، اسکندر مقدونی، امپراتوری کوشان، خان های ترک، سامانیان، قبایل سلجوق خوارزم شاهیان، مغول ها، ازبکان، صفویان، شیبانیان، هشترخانیان، نادر شاه و سرانجام روس ها قرار گرفت. روس ها در 1303 / 1924 جمهوری ازبکستان را تأسیس کردند و آن را تا 1308 / 1929تحت کنترل جمهوری تاجیکستان قرار دادند. ازبک ها در 1321 / 1924 و در بحبوبه جنگ جهانی دوم، قوای روس ها را از خاک خود بیرون راندند، و جمهوری ترکستان را پدید آوردند، ولی پس از جنگ، روس ها بار دیگر آن را به اتحاد جماهیر سوسیالیستی ملحق کردند. اما در 1370 / 1991 و در پی فروپاشی کمونیسم، جمهوری مستقل ازبکستان اعلام موجودیت کرد و از آن پس، به عنوان یک کشور مستقل به عضویت مجامع بین المللی در آمد. (6)
ازبکستان یک کشور تاریخی با بناهای قدیمی است. آرامگاه برخی شاهان سامانی، مدارس الغ بیک، مداری خان، عبدالله خان، عبدالعزیز خان، شیردار، امین خان، مساجد نمازگاه، کلان، خواجه زین الدین، بی بی خانم، خضر نبی علیه السلام، جمعه، مقبره چشم ایوب، عشرت خان، پهلوان محمود، امیر تیمور گورکانی، مجموعه معماری لب حوض، شاه زند، خواجه عبدی، چهار منار، مناره اسلام خواجه، کلته منار، و نیز، تاق زرگران، مسجد و مدرسه میر عرب، کهنه ارگ، دیوار و دروازه بخارا، کاخ سلطنتی خوارزم، بنای ایرتام، شهرک افراسیاب، قلعه ریگستان، از آن جمله است. هم چنین، این کشور محل پرورش نخبگانی چون رودکی، فارابی، ابن سینا، امیرعلی شیر نوایی، شیخ نجم الدین کبری، و محمد بن اسماعیل بخاری بوده است. (7)
در اقتصاد ازبکستان نکات مهمی به چشم می آید. این جمهوری در دوره حکومت اتحاد جماهیر شوروی، بزرگ ترین جمهوری تولید کننده پنبه در آن کشور بود. و اینک نیز، سومین تولید کننده پنبه مرغوب جهان پس از آمریکا و چین است. تولید انبوه پنبه، ناشی از کشت آن در هفتاد درصد زمین های کشاورزی و اتخاذ رویه تک محصولی در اقتصاد است. به علاوه، پوست گوسفند قراکل (قره کل) ازبکستان شهرت جهانی دارد. این کشور مقادیری از تولیدات نیروی برق خود را به همسایگان صادر می کند. افزون بر آن، فلزات، ابزار آلات آبیاری و راه سازی، منسوجات، وسایل کشاورزی و هوانوردی، مهم ترین اقلام صادراتی این کشور را تشکیل می دهد. این کشور بزرگ ترین تولید کننده ماشین آلات و صنایع سنگین در آسیای میانه است. ازبکستان در کنار تولیدات و صادرات خود، وارد کننده ی غلات، گوشت، شکر، فرآورده های نفتی و کالاهای مصرفی است. (8)
رئیس جمهور ازبکستان از افراد بالاتر از 35 سال، مسلط بر زبان ازبکی، با سابقه ده سال اقامت در کشور، و به مدت پنج سال انتخاب می شود. رئیس جمهور، ریاست هیأت وزیران را بر عهده دارد و بیش از دو دوره متوالی نمی تواند به ریاست جمهوری انتخاب گردد. مجلس عالی به عنوان عالی ترین نهاد قانون گذاری، تحت نفوذ قوه مجریه است. زیرا، رئیس و نواب رئیس مجلس، توسط ریاست جمهوری برگزیده می شود. دادگاه مشروطه زیر نظر قوه قضائیه قرار دارد و بر عدم مغایرت اسناد و مصوبات قوه مقننه و مجریه با قانون اساسی نظارت می کند. در این کشور سه حزب دمکراتیک خلق، حزب وطن و عدالت به طور رسمی فعالیت دارند، و دو حزب جنبش مردمی بیرلیک و دمکرات ارک از احزاب غیر قانونی اند. (9)
ازبک ها گسترده ترین و توسعه یافته ترین گروه قومی آسیای میانه اند و معتبرترین دانشگاه ها و مؤسسات علمی را در اختیار دارند، و مرکز معنوی مسلمان های آسیای میانه هم به شمار می رود. حدود 85 درصد مردم این کشور سنی حنفی، و اقلیتی از آن شیعه اند. بزرگ ترین فرقه تصوف یا نقشبندیه از سوی بهاءالدین نقشبند در سرزمین ازبک ها و در بخارا پایه گذاری شد. 7/68 درصد از جمعیت 22 میلیونی آن، ازبک و مابقی را روس ها، تاتارها، قزاق ها و... تشکیل می دهند. چهل درصد جمعیت این کشور در نقاط شهری زندگی می کنند. (10)
اولین روزنامه ی ازبک ها به زبان روسی از 1249 / 1870 و به زبان ازبکی از 1277 / 1898 منتشر شد، و هم اکنون چند روزنامه و هفتاد مجله به زبان های روسی (مانند و چرنی تاشکند)، ازبکی (چون ازبکستان آوازی) و تاجیکی (همانند آواز تاجیک) چاپ می شود. خبرگزاری ملی ازبکستان در 1303 / 1924 احداث شد و قبل از استقلال این کشور به عنوان شعبه ای از خبرگزاری تاس به کار مشغول بود. نخستین ایستگاه رادیویی در 1300 / 1921 تأسیس گردید، و هم اینک در سه کانال و در دو بخش درون و برون مرزی، و به زبان های ازبکی، تاجیکی، قزاقی، تاتاری، فارسی، عربی و انگلیسی برنامه پخش می کند. تلویزیون نیز در 1335 / 1965 راه اندازی شد و همانند سایر رسانه ها، به شدت تحت کنترل و نظارت قرار دارد، و رئیس آن به انتخاب دولت و در سطح وزیر است. (11)
این کشور نسبت به هیچ کشور دیگر، ادعای ارضی ندارد و از اصول عدم تولید و خرید تسلیحات هسته ای، قطع آزمایش های آن و تمدید منع گسترش این سلاح ها به مدت نامحدود، کاهش پایگاه های نظامی، نابودی تسلیحات هسته ای و اعلام منطقه آسیای مرکزی به عنوان منطقه غیر هسته ای پشتیبانی می کند. براساس قوانین داخلی، ازبکستان یک کشور بی طرف است و تأسیسات نظامی آن برای مقاصد دفاعی فراهم آمده است. ارتش ازبکستان، سی هزار نیرو دارد که به طور مساوی از دو ملیت ازبک و روس تشکیل شده اند. نیمی از نیروی ارتش، در نیروی زمینی اند. (12)
سیاست خارجی ازبکستان بر اصولی چون حل مسالمت آمیز اختلافات، عدم مداخله در امور داخلی کشورها، پرهیزاز عضویت در پیمان های نظامی، اعتقاد به تساوی حق حاکمیت کشورها، خودداری از اعمال زور و تهدید، احترام به قوانین بین المللی، مخالفت با احیای اتحاد جماهیر شوروی و عدم اطاعت از روسیه استوار است که باید با توجه به اقلیت های زیاد کشور، کمبود کادر متخصص، توسعه نیافتگی، حضور سنتی روسیه در منطقه، همسایگی با کشور بحرانی تاجیکستان و افغانستان، نیاز شدید ازبکستان به جذب سرمایه گذاری خارجی، رشد بالای جمعیت کشور و... به آن ها دست یابد. ولی سیاست خارجی ازبکستان فاقد تحرک کافی است. زیرا، از 150کشوری که ازبکستان را به رسمیت شناخته اند، با 89 کشور روابط دیپلماتیک دارد و فقط در 25 کشور سفارت خانه و کنسول گری افتتاح کرده است. این کشور برای دست یابی به هدف های سیاست خارجی اش، به تلاش و زمان نیاز دارد.(13) ایران در 1370 / 1991 ازبکستان را به رسمیت شناخت. در 1371 و 1372 دو طرف، اولین نمایندگان سیاسی خود را به تاشکند و تهران فرستادند، و در 1374 روابط خویش را به سطح سفیر ارتقا دادند.
«قراقالپاق» تنها جمهوری خود مختار ازبکستان است. محدوده ارضی آن، تقریبا همان خوارزم سابق است که بعدها خان نشین خیوه نامیده شد. این بخش در 1299 / 1920 به جمهوری خلق خوارزم و در 1300 / 1921 به اتحاد جماهیر شوروی ملحق شد و در 1304 / 1925 به منطقه خود مختار، و در 1311 / 1932 به جمهوری خود مختار تغییر نام داد. قراقالپاق در آغاز جزء جمهوری خود مختار قزاق و در 1315 / 1936 به ازبکستان پیوست. بیشتر خاک آن را صحرای سوزان و کویری تشکیل می دهد. آب و هوای آن گرم و خشک است و بالغ بر یک میلیون جمعیت را در درون خود جای داده است. مسلمانان آن بیشتر از مذهب حنفی پیروی می کنند. زبان آن ها مخلوطی از واژه های عربی و فارسی است، و نیز از لحاظ قومیت و نژاد، اختلاطی از فارسی زبانان و اقوام مهاجر ترک به شمار می روند. (14)

ترکمنستان (15)

ترکمنستان از منابع عظیم نفت و گاز برخوردار است، و در مسیر جاده ابریشم قرار دارد. این کشور، همسایه ی کشور جنگ زده و ناآرام افغانستان است، و نیز، با ایران مرز مشترک طولانی دریایی و زمینی دارد. به علاوه، ترکمنستان دروازه ی ورود کشورهای آسیای میانه برای دست رسی به آب های خلیج فارس به شمار می رود.
ترکمنستان یکی از پهناورترین کشورهای آسیای میانه است. این کشور در کنار دریای خزر قرار گرفته و مهم ترین رودخانه آن، جیحون یا آمو دریا نام دارد. علاوه بر آن، دو رودخانه بزرگ و پر آب تجن و اترک، بخش قابل توجهی از مرز دو کشور ایران و ترکمنستان را تشکیل می دهد. کانال 1100 کیلومتری قره قوم که از شرق به غرب کشیده شده و بخش زیادی از آب رودخانه جیحون را به مرکز کشور منتقل کرده، آب کشاورزی یک میلیون هکتار زمین پنبه زار را تأمین می کند. هشتاد درصد خاک ترکمنستان را کویر گرم قره قوم تشکیل می دهد. بارندگی سالیانه در این کشور، ناچیز و متوسط دما در زمستان 33 درجه بالای صفر است.
جمعیت این کشور براساس برآورد 1374 / 1995 حدود 5/4 میلیون نفر است که 5/54 درصد آن در روستاها زندگی می کنند. 3/73 درصد از کل جمعیت ترکمنستان را ترکمن ها تشکیل می دهند که به طایفه های گوناگونی تقسیم می شوند. انشعاب های متعدد در ترکمن ها (تکه، نخور، گوگلان و...) گاه منجر به اختلاف و برخوردهای خونین گردیده که سرانجام با تأسیس مجمع ریش سفیدان، تأکید دولت در تقویت و ترویج روحیه و اندیشه ملی گرایی و تشکیل سازمان ترکمن های جهان، از شدت آن کاسته شده است. روس ها با 8/9 درصد و ازبک ها با 9/8 درصد، دومین و سومین نژاد پر جمعیت بعد از ترکمن های ترک نژاداند. نژادهای قزاق، تاتار، آذری، ارمنی، اوکراینی و فارس ها از دیگر نژادهای این کشورند.
در قانون اساسی ترکمنستان، هیچ دین و مذهبی رسمیت ندارد. بلکه در آن، گرایش به دین یا بی دینی آزاد است. 3/73 درصد مردم آن کشور را مسلمانان و بیش تر مسلمانان را سنی های حنفی مذهب و شمار اندکی از آن را شیعیان (تقریبا پنجاه هزار نفر) تشکیل می دهند. بیش تر شیعیان، ایرانی الاصل بوده که به طور عمده در نواحی مرزی ایران زندگی می کنند.
برجسته ترین رهبر مسلمانان سنی، قاضی نصرا... است، اما شیعیان فاقد رهبر روحانی اند. مسلمانان و نیز دولت به دینی کردن امور کشور رغبتی ندارند. از این رو، اسلام فاقد نقش مؤثر در تحولات کشور است.مسیحیان بعد از مسلمانان، مهم ترین اقلیت دینی ترکمنستان اند، به گونه ای که حدود چهارصد هزار سکنه ترکمنستان پیرو مذاهب مسیحی ارتدوکس، نعمیدیون و پروتستان هستند. مسیحیان ترکمنی را روس های مهاجر در بر می گیرند. البته هیچ گونه منازعه دینی بین مسلمانان و مسیحیان وجود ندارد.
در دهه ی اخیر، تلاش برای قطع وابستگی از روسیه شدت گرفته و احیای فرهنگ ملی با اقداماتی چون تأسیس انجمن ترکمن های جهان و جای گزینی زبان ترکمنی به جای زبان روسی آغاز شده است. با این وصف، گرایش به لباس، زبان، موسیقی و فیلم غربی در میان جوانان شهری افزایش یافته، در حالی که میل به حفظ و گسترش سنن اسلامی در روستاها روبه رشد است.
بی سوادی در ترکمنستان ریشه کن شده، ولی سطح فرهنگ عمومی جامعه پائین و از رنگ و بوی عشیره ای و چادر نشینی برخوردار است. آموزش در ترکمنستان رایگان و نیز مدارس مختلط است، و برای گزینش دانشجو، هیچ گونه مسابقه علمی برگزار نمی شود، تنها یک کمیسیون ویژه در وزارت آموزش عالی از طریق مصاحبه حضوری و بررسی سوابق تحصیلی، افراد مستعد را برای ورود به دانشگاه برمی گزیند. ترکمنستان از سابقه ی تاریخی اسلامی غنی برخوردار است. در این رابطه می توان به شهر مرو با قدمتی چند هزار ساله، قلعه ی گوگ تپه به عنوان سمبل مقاومت علیه روس ها و شاعران ایرانی مدفون شده در آن چون ابوسعید ابوالخیر و مختوم قلی اشاره کرد.
ترکمن های از 1277 / 1898 دارای روزنامه اند. «عشق آباد» و «بحر خزر»، اولین روزنامه های ترکمنی است که توسط روس ها منتشر شد. اکنون روزنامه و نشریه هایی به زبان های ترکمنی (مانند عسکر)، روسی (چون ترکمنسکا)، ترکی (مثل زمان) و انگلیسی (همانند اخبار ریاست جمهوری) چاپ می شوند. تلویزیون ترکمنستان دارای چهار کانال است که تحت پوشش برنامه کشورهای روسیه، ترکمنستان و ترکیه قرار دارند. از رادیو دولتی، برنامه های روسی اندکی پخش می گردد. خبرگزاری ترکمن هنوز هم به عنوان شعبه ای از ایتارتاس فعالیت می کند. هر کتابی قبل از چاپ توسط کمیته مطبوعات بررسی و سپس مجوز چاپ دریافت می کند. مطبوعات زیر نظر دولت و از سوی آن کنترل می شوند و سهم آنان در افزایش سطح اطلاعات عمومی، دانش فنی و آگاهی های سیاسی ناچیز است.
اقتصاد ترکمنستان دولتی است و تنها بخش کوچکی از تولید و تجارت به بخش خصوصی اختصاص دارد. علاوه بر آن، اقتصاد این کشور، تک محصولی است، و گاز و پنبه مهم ترین تولیدات و صادرات آن کشور را تشکیل می دهد. وابستگی اقتصادی ترکمن ها به روس ها و نظام اقتصادی کمونیستی هم چنان باقی است و با وجود تلاش های پس از استقلال، ترکمنستان همانند گذشته صادر کننده مواد اولیه و وارد کننده کالاهایی چون مواد دارویی، لوازم بهداشتی، ماشین آلات و تجهیزات کارخانه ای است. البته اگر مسائلی نظیر تبدیل ترکمنستان به مرکز ترانزیت آسیای میانه، خصوصی سازی، ایجاد مناطق آزاد تجاری – صنعتی و جنبش ملی برای بسیج امکانات داخلی در جهت سازندگی به طور کامل محقق شود، تحولی شگرف در اقتصاد آن کشور روی خواهد داد.
ترکمنستان چهارمین تولید کننده گاز دنیاست و قصد دارد با احداث خطوط لوله، به کشورهای چین، ژاپن، شبه قاره هند و اروپا گاز صادر کند. ذخایر نفت ترکمنستان حدود 3/6 میلیارد تن است. مردم این کشور به دامپروری نیز پرداخته و 36 میلیون رأس گوسفند در اختیار دارند. صادرات پوست قره کل و قالی های ترکمنی آن از شهرت جهانی برخوردار است. معضل اصلی گسترش کشاورزی در این کشور، مسأله آب است و از این جهت توان تولید فرآورده های کشاورزی در سطح پائینی قرار دارد. افزایش نرخ بیکاری، مشکل دیگر اقتصادی است. هم چنین، ترکمنستان از کشورهای بدهکار جهان محسوب می شود در حالی که از پنج کشور اوکراین، قرقیزستان، آذربایجان، گرجستان و ارمنستان حدود صد میلیارد دلار بابت خرید گاز طلب کار است.
حکومت در ترکمنستان، جمهوری است. رئیس جمهور با رأی مستقیم مردم و به مدت پنج سال از میان کسانی که چهل سال و بیشتر سن دارند و در ترکمنستان زندگی می کنند، انتخاب می شود و بیش از دو دوره ی متوالی نمی تواند، رئیس جمهور شود. رهبری سیاست خارجی، فرماندهی کل نیروهای مسلح، تنظیم بودجه ی کشور، و مهم تر از همه اجرای قانون اساسی از وظایف رئیس جمهور است. مطابق قانون اساسی ترکمنستان، این کشور می تواند ترکمن های کشورهای دیگر، را به تابعیت بپذیرد و شهروندان خارجی را که به علل سیاسی، ملی و دینی تحت تعقیب اند، پناهندگی دهد. هم چنین، آزادی مذهب و عقاید و برابری آن ها در مقابل قانون را به رسمیت شناخته و تعلیق حقوق و آزادی های مدنی را تنها در شرایط بحرانی و جنگی پذیرفته است.
در ترکمنستان، تفکیک قوا وجود ندارد و قوه مجریه بر دو قوه مقننه و قضائیه اشراف دارد، به گونه ای که رئیس جمهور، ریاست مجلس مصلحتِ خلق – عالی ترین ارگان خلق – را بر عهده دارد، و حتی وی به موجب ماده 68 قانون اساسی، از حق قانون گذاری برخوردار است. در واقع، فرامین، احکام و دستورات رئیس جمهور در حکم قانون است. رئیس جمهور می تواند در صورتی که مجلس طی هجده ماه دو بار به کابینه پیشنهادی وی رأی اعتماد ندهد، آن را منحل نماید. قوه قضائیه هم تحت کنترل رئیس جمهوری قرار دارد. رؤسای دادگاه عالی، دادگاه عالی اقتصادی و دادستان با توافق مجلس از سوی رئیس جمهور عزل و یا نصب می شوند. به دیگر سخن، همه ی نهادهای قوه قضائیه، تحت نفوذ قوه مجریه به کار اشتغال دارند.
با توجه به دوران کوتاه استقلال، سابقه حضور ترکمنستان در صحنه بین المللی اندک و روابط آن کشور به یک سوم کشورها و سازمان های جهانی محدود است. البته این کشور سعی دارد با همه کشورها براساس حقوق برابر رابطه برقرار نماید. به علاوه، روابط خارجی ترکمنستان، فاقد رنگ و بوی ایدئولوژیک، و براساس احترام به حاکمیت ملی و تمامیت ارضی کشورها، عدم مداخله در امور داخلی، پرهیز از اختلاف و تشنج، اعتقاد به حل مسالمت آمیز اختلافات و پرهیز از استفاده از زور، استوار است، ترکمنستان عضو سازمان ملل متحد، اکو، صندوق بین المللی پول، بانک جهانی، سازمان کنفرانس اسلامی، معاهده منع گسترش تسلیحات هسته ای، جامعه کشورهای مشترک المنافع (کشورهای تازه به استقلال رسیده از اتحاد جماهیر شوروی سابق) و برنامه مشارکت برای صلح ناتو است.
ترکمن ها هر چند از روابط گذشته خود با شوروی سابق، چیزی جز سلطه و زور به یاد ندارند، اما پس از استقلال، روابط مبتنی بر حسن همجواری را با روسیه پایه ریزی کرده اند. روابط ترکمنستان با آمریکا حسنه است. ترکمن ها خواهان حمایت های سیاسی و اقتصادی آمریکا، و آمریکایی ها هم به منابع انرژی، استقرار در مرزهای شمالی ایران و حضور فعال در آسیای میانه می اندیشند. دو کشور فرانسه و ترکمنستان نیز علاقه زیادی به برقراری و گسترش روابط متقابل نشان داده اند. موضوع اصلی روابط ترکمنستان با اوکراین، گرجستان، ارمنستان، قزاقستان، ازبکستان و آذربایجان، در زمینه فروش گاز است. روابط ترکمنستان با افغانستان بی ثبات ولی با پاکستان ، اسرائیل و چین گرم و صمیمی است . روابط ترکمنستان و ترکیه در دهه ی ابعاد، در سطح بالایی قرار دارد. برخی از علل برقراری روابط گرم میان این دو کشور عبارتند از:
الف – وجود مشترکات نژادی، تاریخی، زبانی و فرهنگی؛
ب – تأمین منافع ملی؛
ج – اعتقادات سیاسی و فرهنگی واحد؛
از این رو، ترکیه در صحنه ی سیاسی، اقتصادی، نظامی و فرهنگی ترکمنستان، حضوری گسترده دارد. به عنوان مثال، ترکمن ها یک حکومت لائیک، مشابه نظام ترکیه ایجاد کرده اند. پروژه های اقتصادی زیادی را ترک ها در ترکمنستان اجرا کرده (مانند هتل های قره و آق آلتین) و یا در دست اجرا دارند (مثل خط لوله گاز). افسران عالی رتبه ی ترکمنی از سوی نظامیان ترک آموزش می بینند، تعدادی زیادی از دانشجویان ترکمنی، رایگان در ترکیه به تحصیل اشتغال دارند. ترکیه روزانه و ساعت ها بر روی کانال های تلویزیونی و رادیویی ترکمنستان برنامه پخش می کند و در امر مسجد سازی فعالیت گسترده دارد.
ایران به دلیل مرز طولانی 1.700 کیلومتری با ترکمنستان، تأثیر پذیری از مسایل امنیتی آن سوی مرز، اعتقاد به همکاری منطقه ای، مسلمان بودن اکثر مردم و اشتراکات فرهنگی و تاریخی، و ترکمنستان به جهت استفاده از امکانات اقتصادی و تکنولوژی (فناوری) ایران، به برقراری و ارتقای روابط متقابل نیازمندند. از این رو، ایران از اولین کشورهایی بود که در آذر 1370 ترکمنستان را به رسمیت شناخت و در دی ماه همان سال، روابط دیپلماتیک با آن کشور برقرار نمود. بعد از آن نیز، روابط دو کشور روبه گسترش نهاد و چندین سفر رؤسای جمهور دو کشور به کشورهای یکدیگر، تأسیس اتاق بازرگانی مشترک، احداث خط آهن مشهد – سرخس – تجن، لغو رویداد گذرنامه های سیاسی و خدمت، برقراری خط کشتی رانی و اتوبوس رانی نشانه هایی از این گسترش است.

تاجیکستان (16)

تاجیکستان کشوری کوهستانی، با رودهای فراوان (چون آمودریا)، مرداب های متعدد (مانند قراکول)، یخچال های طبیعی زیاد (مثل فدچنکو) و قله های متعدد (همانند قله 7495 متری کمونیسم) و جمعیتی حدود 6 میلیون نفر است. یکی از چهار ایالت این کشور، ایالت خود مختار بدخشان است که 44 درصد خاک آن را به خود اختصاص داده است. با وجود جمعیت اندک تاجیکستان و عدم مهاجر پذیری آن، به دلایلی چون ناامنی و جنگ داخلی و... تعدادی از تاجیک ها به خارج از مرز گریخته اند. 6/64 درصد جمیت کشور را تاجیک ها، 25 درصد را ازبک ها و 5/3 درصد را روس ها تشکیل می دهند. بیشتر روس ها دارای تحصیلات عالی و پست های مهم هستند.
اغلب مردم تاجیکستان، سنی حنفی و تعداد کمی از آن ها شافعی اند. تاجیک های سنی احترام خاصی برای اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام، به ویژه به حضرت علی علیه السلام، امام حسین علیه السلام و امام جعفر صادق علیه السلام قائلند و در سال های اخیر، انتخاب اسم علی، حسین، حسن، فاطمه و زهرا در بین آن ها افزایش یافته است. گروه کوچکی از شیعیان در تاجیکستان و به خصوص در بدخشان زندگی می کنند. نود درصد شیعیان اسماعیلی مذهب و ده درصد اثنی عشری هستند. رهبر اسماعیلیان بدخشان، کریم آقاخان است که نماینده ی وی، سمت سفیر در تاجیکستان را دارد. بیشتر گروه اندک مسیحیان، از روس و از مهاجران آلمانی تبارند و هم اینک حدود پنج هزار یهودی در شهر دوشنبه زندگی می کنند. در مجموع، به علت سلطه ی هفتاد ساله کمونیسم، اعتقادات مذهبی رنگ باخته و قانون اساسی دخالت مذهب در سیاست را ممنوع کرده است.
دلبستگی به فرهنگ ایرانی و شخصیت های فارسی در تاجیسکتان موج می زند. از این رو، تاجیک ها به شعر و به ویژه شعر فارسی عشق می ورزند. موسیقی ایرانی و عید نوروز را گرامی می دارند. بیشتر آن ها به فارسی سخن می گویند، اما به علت تغییر الفبا در دوارن حاکمیت کمونیست ها، نمی توانند فارسی را بخوانند یا بنویسند. روند بازگشت به فرهنگ بومی و زبان مادری پس از سلطه ی طولانی کمونیسم، روبه افزایش است تا حدی که خط فارسی به عنوان خط تاجیکی انتخاب شده است. تمام مردم این کشور با سوادند و اغلب آن ها، زبان روسی را نیز به سادگی تکلم می نمایند. مطبوعات تاجیکی نیز به زبان های روسی (مانند شام دوشنبه)، فارسی (چون پیوند)، تاجیکی (مثل هفته نامه آموزگار)، ازبکی (همانند سوویت تاجیکستان) چاپ و منتشر می شود. علاوه بر ایران، ازبکستان و روسیه، کشورهای آمریکا، مصر و ترکیه هم در صحنه فرهنگی تاجیکستان فعالند.
تاجیکستان فقیرترین عضو شوروی سابق بود، و در دهه ی اخیر و در پی جنگ داخلی، اقتصادش ضعیف تر شد. این کشور برای بهبود و بازسازی اقتصاد بیمار خود، حمایت از تجارت، پشتیبانی از اقتصاد دولتی، بهبود ساختار کشاورزی، توسعه همکاری و اتحاد اقتصادی با جمهوری های مشترک المنافع، به استقراض و جلب سرمایه گذاری خارجی، گرایش به بازار آزاد و تربیت متخصصان روی آورده است. تاجیکستان در نیل به اقتصاد خود کفا، چشم به منافع داخلی اش چون طلا، نقره، زغال سنگ، اورانیوم و آلومینیم و کشت پنبه دوخته است؛ ولی افزایش نرخ تورم و رشد بیکاری و مهم تر از آن، عدم برخورداری از سوخت کافی، از مشکلات آن کشور است. نفت و گاز تاجیکستان، نیاز آن کشور را تأمین نمی کند. به علاوه، جنگ داخلی و وجود نفت و گاز در عمق هفت هزار متری زمین، کار استفاده از منابع موجود را نیز، با مشکل مواجه کرده است. تاجیکستان کسری سوخت خود را از کشورهای همسایه تهیه می کند، و از این جهت، میلیون ها دلار به همسایگان بدهکار است.
براساس قانون اساسی مصوب 1373 / 1994 تاجیکستان کشوری مستقل و دموکراتیک است که زبان رسمی آن، تاجیکی (فارسی)، فعالیت احزاب سیاسی، مجاز، نظام اقتصادی، کشور، مبتنی بر نظام اقتصاد آزاد، راه پیمایی و تظاهرات، آزاد، مالکیت شخصی، محترم و بیمه درمانی و تحصیلات رایگان است.
براساس قانون اساسی، وضعیت قوای سه گانه (قوه مجریه، مقننه و قضائیه) تاجیکستان به اختصار بدین شرح است:
1. مجلس ملی کشور، تنها مرجع تهیه و تصویب قانون است. رئیس مجلس دومین مقام کشور است. مجلس، روز انتخابات رئیس جمهوری را تعیین می کند، و در صورت موافقت سه چهارم (4/3) نمایندگان مجلس، راه برای اصلاح قانون اساسی فراهم می شود.
2. رئیس جمهور از طریق آرای عمومی (انتخاب مستقیم) و به مدت پنج سال انتخاب می گردد. کسی می تواند نامزد پست ریاست جمهوری شود که امضای پنج درصد از رأی دهندگان را قبل از برگزاری انتخابات، به دست آورده باشد. و نیز، نامزد این پست زمانی به ریاست جمهوری دست می یابد که بیش از نصف واجدین شرایط، در انتخابات شرکت کرده باشند.
3. در تاجیکستان قوه قضائیه مستقل از سایر قوا عمل می کند. این قوه، حق تشکیل دادگاه ویژه و فوق العاده را ندارد، اما می تواند دادگاه قانون اساسی را برای تطبیق قوانین عادی با قانون اساسی تشکیل دهد.

قزاقستان(17)

قزاقستان از لحاظ جغرافیایی موقعیت ویژه ای دارد و از منابع سرشار نفت و گاز، ذخایر عظیم اورانیوم، طلا و زغال سنگ برخوردار است. این کشور بزرگ ترین کشور آسیای میانه و وسیع ترین جمهوری از جمهوری های شوروی سابق است. افزون بر آن، برخورداری از چند نیروگاه هسته ای و پایگاه فضایی بایکنور که محل پرتاب سفینه ها و فضا پیماهای بزرگ و سرنشین دار شوروی سابق بود، بر اهمیت آن افزوده است. از لحاظ دینی، گرچه فرق و مذاهب بسیاری در قزاقستان به چشم می خورد، اما اسلام و مسیحیت (ارتدوکس) بیشترین پیروان را به خود اختصاص داده اند. ولی در عین حال صبغه اسلامی قزاقستان بیشتر است و از این جهت، در سازمان کنفرانس اسلامی عضویت دارد. البته در این کشور، دخالت مذهب در سیاست منع شده است.
قزاقستان با ازبکستان، روسیه و چین در خشکی و با ایران در دریا در مرز مشترک و با ترکمنستان مرز دریایی و زمینی دارد. بخش های شمالی و جنوبی آن به ترتیب از زمستان های سرد و طولانی و تابستان های گرم و طولانی برخوردار است.
منبع اصلی تغذیه آب کشاورزی، دریاچه بزرگ آرال، و دو رودخانه آمو دریا و سیر دریاست. بزرگ ترین رودخانه (ایرتیش) به خلیج اوب در اقیانوس منجمد شمالی می ریزد. مهم ترین بندر، آکتائو نام دارد که دارای ذخایر نفت و اورانیوم است، و اولین آب شیرین کن هسته ای را در آن نصب کرده اند. آلمااتا (آلماتی) پایتخت و بزرگ ترین شهر قزاق ها به شمار می رود که کلیسای جامع یا دومین ساختمان چوبی بلند جهان را در خود دارد. این کشور، در مسیر جاده ابریشم قرار گرفته و شهر قدیمی ترکستان، منطقه باستانی آن محسوب می شود.
قزاقستان تنها جمهوری آسیای میانه است که قزاق ها به عنوان نژاد اصلی آن، در اقلیت قرار دارند. روس ها، بزرگ ترین اقلیت قومی این کشور را تشکیل می دهند که علت آن، ناشی از مهاجرت اجباری قزاق ها از سوی دولت کمونیستی شوروی سابق به خارج از مرزهای قزاقستان و کوچ تحمیلی روس ها به این کشور و نیز، پایین بودن رقم زاد و ولد در بین قزاق هاست. در قزاقستان، تنوع گویش اندک است، در نتیجه، زبانی قزاقی، زبانی یکپارچه به شمار می رود. تکلم به زبان روسی، علی رغم مغایرت آن با قانون اساسی جدید و قوانین دولتی، بیش از زبان قزاقی است، در حالی که قزاق ها تا 1308 / 1929 به عربی می نوشتند و می خواندند.
رنگ و بوی فرهنگ بیابان گردی و چادر نشینی که متکی به احشام است، هنوز هم در قزاقستان به چشم می خورد. احشام در زندگی آنان نقش ویژه داشته و دارد. بخش اعظم مهریه زنان قزاقی، احشام است. احشام در شعر و داستان های حماسی قزاق ها حضور دارد. اسب سواری (سوارکاری) و ورزش تاریخی شکار با اسب، در فرهنگ قزاقستان حفظ شده است . مردان و زنان کوچ نشین برای سوار شدن بر روی اسب ،شلوارهای ویژه می پوشند؛ کلاه های زمستانی با پوست و پشم حیوانات ساخته و در تزئینات لباس زیر نقوش حیوانات دیده می شود.
قزاقستان از 1110 / 1731 به بعد، زیر سلطه روس ها قرار گرفت و در اواسط قرن دوازدهم شمسی / نودهم میلادی، سرزمین قزاق ها، به تسلط کامل روسیه درآمد. قیام ضد روسی 1295 / 1916 خللی در تدوام سلطه ی روسیه ایجاد نکرد، بلکه به تثبیت قدرت شوروی بر قزاقستان تا 1299/1920 انجامید . این سرزمین در 1315/1936 به یکی از جمهوری های شوروی سابق تبدیل شد، و در 1370 / 1991 با فروپاشی شوروی، اعلام استقلال کرد، و در 1372 / 1993 قانون اساسی خود را تهیه و به تصویب رساند. این قانون در 1374 / 1995 اصلاح و در یک همه پرسی به تأیید 14 / 89 درصد مردم رسید. در قانون اساسی جدید، اختیارات دو مجلس سنا و نمایندگان، محدود و اختیارات ریاست جمهوری افزایش یافت، به گونه ای که رئیس جمهور اجازه انحلال آن دو مجلس را پیدا کرد.
تنوع و تعداد مطبوعات و رسانه های گروهی قزاقستان قابل توجه اند. به گونه ای که در اواسط دهه ی هفتاد شمسی / نود میلادی، بالغ بر هزار نشریه و روزنامه در آن کشور چاپ می شد که 275 نشریه به زبان قزاقی و 497 نشریه به زبان روسی و بقیه به دو زبان روسی و قزاقی منتشر می گشت. در پی فرمان 1374 / 1995 رئیس جمهور و الغای وزارت مطبوعات و رسانه های گروهی و جایگزینی آژانس (انجمن) ملی امور مطبوعات و رسانه های گروهی، کنترل دولت بر روزنامه ها به حداقل رسیده است.
مسائل دیگری در فرهنگ قزاقستان دیده می شود. از جمله: شناخت از اسلام، در قزاقستان کم است. این مسأله به همراه تبلیغات گسترده محافل کلیسایی به جذب جوانان به فرهنگ مسیحی و غربی می انجامد. حضور بدون محدودیت شرعی زنان در عرصه های تحصیل و اشتغال (مانند رانندگی با وسایط نقلیه عمومی) به روند گرایش به غرب مدد می رساند. تدریس زبان فارسی در برخی از دانشگاه های قزاقستان چون دانشگاه دولتی فارابی صورت می گیرد. در این دانشگاه که 1530 استاد و 14 هزار دانشجو مشغولند، کرسی زبان فارسی وجود دارد و با دانشگاه تهران به مبادله استاد و دانشجو می پردازد، حتی در مؤسسه بین المللی روزنامه نگاری آلمااتا که به منظور تربیت خبرنگاران بین المللی تأسیس شده است، زبان فارسی به عنوان یکی از چهار زبان آموزشی است.
پس از فروپاشی شوروی سابق، مقادیر زیادی از تسلیحات اتمی آن کشور در خاک قزاقستان باقی ماند، و قزاق ها را به دومین قدرت اتمی منطقه ای پس از روس ها تبدیل کرد. البته تلاش قزاقستان در نابودی تسلیحات اتمی و امضای قراردادهای منع تکثیر و تولید سلاح های کشتار جمعی، عزم این دولت را در غیر اتمی کردن قزاقستان نشان می دهد. علاوه بر آن، دکترین نظامی قزاقستان بر ایجاد یک سیستم امنیت جمعی، پایان دادن به مسابقه تسلیحاتی، آشکار سازی فعالیت و اقدامات نظامی و حل و فصل مسالمت آمیز درگیری ها و... استوار است. تدارک یک ارتش کوچک، در این راستا قابل فهم و درک است، به شکلی که قزاقستان از 15 هزار نفر در نیروی هوایی، 2.500 نفر در گارد ریاست جمهوری، 2.000 نفر نیروهای امنیتی، 25 هزار نفر در نیروی زمینی و 12 هزار نفر در گارد مرزی برخوردار است.
رئیس جمهور، پنج سال یک بار و از طریق همه پرسی برگزیده می شود. نخست وزیر توسط رئیس جمهور و تأیید مجلس منصوب می گردد. البته به دلیل اختیارات وسیع شخص رئیس جمهور و اختیارات محدود نخست وزیر، برخی قزاقستان را یک کشور با سیستم ریاست جمهوری لقب داده اند. هم چنین، رئیس جمهور 7 نماینده از 47 نماینده ی مجلس سنا را انتخاب و بقیه به همراه 67 نماینده ی مجلس نمایندگان از سوی مردم انتخاب می شوند.
قزاقستان برای سر و سامان دادن به وضع نامطلوب اقتصادی کشور، به توصیه ی سازمان ها و مراجع بین المللی، برنامه ی اقتصاد آزاد را در پیش گرفته و از این رو، به خصوصی سازی، آزاد کردن قمیت ها، عدم حمایت از کارخانه های فاقد سوددهی و توسعه ی روابط اقتصادی با سایر کشورها، جلب سرمایه های خارجی و وارد کردن فناوری پیشرفته اقدام کرده است. دولت قزاقستان عقیده دارد که واقعی ترین و مؤثرترین تدابیر برای ثبات بخشیدن به اقتصاد جمهوری قزاقستان، هماهنگی با نظام اقتصادی جهان و متحد شدن با جامعه ی جهانی است. رئیس جمهور نظربایف در 1375 / 1996 اعلام کرد: قزاقستان بدون اصلاحات اقتصادی نخواهد توانست که به رفاه و سعادت دست یابد. این مسأله با حیات قزاقستان پیوند خورده است.
قزاقستان از توانایی های اقتصادی مناسبی برخوردار است. به عنوان مثال، می توان از این موارد نام برد: دارای رتبه ی دوم معادن و منابع طبیعی در بین کشورهای مستقل مشترک المنافع و رتبه هفتم ذخایر طلای جهان، ششمین تولید کننده گندم جهان، یکی از صادر کنندگان نفت، دارای اولین آب شیرین کن هسته ای جهان و 25 درصد ذخایر شناخته شده اورانیوم جهانی، وجود بیکاران اندک، دارای شبکه وسیع خطوط مواصلاتی و ارتباطی، تأمین 72 درصد مس، 100 درصد سنگ کروم، سرب و روی برای مصارف داخلی، البته در برابر این توانایی ها، این کشور وارد کننده برق از قرقیزستان و روسیه است و از کسری بودجه و یک بدهی 4 میلیارد دلاری رنج می برد.
روابط قزاقستان با سه کشور روسیه، چین و آمریکا دوستانه است. حضور تعداد زیادی از روس ها در قزاقستان و نیز وابستگی شدید اقتصادی آن به روسیه، قزاق ها را بیش از سایر کشورهای مستقل مشترک المنافع تحت تأثیر قرار داده تا حدی که چهار پایگاه نظامی خود را به آن کشور واگذار کرده است تا به کمک آن ها بتواند، امنیت مرزی و ثبات داخلی اش را حفظ نماید. قزاق ها از یک سو، به عرضه ی محصولات خود به بازار مصرف گسترده چین دل بسته اند و از سوی دیگر، چینی ها را متحد خوبی برای مقابله با بحران های داخلی و خارجی می دانند. آمریکائی ها هم روابط وسیعی با قزاق ها دارند. این روابط بیشتر در زمینه های نظامی، غیر نظامی کردن صنایع و انهدام تسلیحات هسته ای است. روابط قزاقستان با سایر کشورها به استثنای ایران چندان گسترده نیست.
روابط ایران و قزاقستان در همه زمینه ها، به ویژه در زمینه اقتصادی در سطح خوبی قرار دارد. دو کشور علایق مشترک اقتصادی فراوانی دارند که همکاری در امور نفت، گاز، ترانزیت کالا، خرید و فروش محصولات کشاورزی و دامی از آن جمله اند. در زمینه ی سیاسی، نظرات مشترکی درباره حل سریع بحران های منطقه ای چون افغانستان و تاجیکستان ابراز کرده اند، ولی در برخی از امور سیاسی، مانند چگونگی تعیین رژیم حقوقی دریای خزر اشتراک نظر ندارند. حجم وسیعی از همکاری های فرهنگی بین دو کشور در جریان است و در زمینه مبادله ی استاد، جهانگردی، پذیرش دانشجو و مسابقات ورزشی همکاری خوبی را به اجرا گذاشته اند.

قرقیزستان

70 درصد خاک قرقیزستان را کوه، تپه و دره فراگرفته و این سرزمین، کوهستانی و ناهموار به شمار می رود. این ویژگی، زمستان سرد و تابستان معتدل را به ارمغان آورده، و نیز، برف و باران زیاد، منابع آبی و سرسبزی و طراوت قابل توجهی را فراهم نموده است، به گونه ای که پایتخت آن را باغ ها و پارک ها در برگرفته اند. قرقیزستان محصور در خشکی است و به دریای آزاد راه ندارد و به همین جهت نیازمندی های وارداتی خود را از راه کشورهای همسایه چون ایران، چین و روسیه تهیه می کند. (18)
اسلام در 130 / 751 به آسیای میانه راه یافت. ولی قرقیزها در مقایسه با سایر اقوام آسیای میانه، دیرتر یعنی از اواسط یازده شمسی/ هفده میلادی به اسلام گرویدند. نفوذ شدید آیین بودایی، زندگی قبیله ای، وجود سنت های خرافی و حاکمیت طولانی اقوام کافری مانند خزرها بر آنان، از عوامل دیر مسلمان شدن شان به حساب می آید. البته در قرون اخیر هم به علت سلطه ی روس های مسیحی و سپس کمونیست ها، آنان از عمل به دستورات اسلامی چون نماز جماعت، روزه ماه رمضان باز مانده و موجب دوری بیشتر آن ها از اسلام گردیده است. با فروپاشی شوروی، گرایش به اسلام در مسلمانان حنفی مذهب قرقیز شدت یافته و این گرایش به اسلام به صورت گرایش به تصوف خود را نشان داده است. (19)
قرقزیستان کشوری با منابع زیرزمینی غنی، صنعت و کشاورزی متوسط و فراورده های دامی اندک است. نفت، گاز، سرب، روی، انواع سنگ های ساختمانی، جیوه، اورانیوم، زغال سنگ و طلا از مهم ترین منابع این کشور است. تولید برق، معدن کاری، ذوب فلزات، تولید سیمان، فرش، ماشین آلات کوچک، تولید سیم و کابل، مصالح ساختمانی، کفش و مواد غذایی، پوست و مبلمان از فعالیت های صنعتی، و کشت غلات، نیشکر، توتون و تنباکو و پنبه، بخش مهمی و مبلمان از فعالیت های کشاورزی این کشور است. پرورش گوسفند نیز برجسته ترین فعالیت دامی قرقیزستان را تشکیل می دهد. با این وصف، بخشی از نیازهای این کشور در زمینه نفت، گاز، ماشین آلات صنعتی و مواد غذایی از خارج، وارد می شود. این فعالیت ها توسط جمعیتی حدود 5/4 میلیون نفری انجام می شود که نیمی از آن ها، از اقوام ازبک، تاتار، ترکمن، روس، آلمانی و اوکراینی هستند.
نام قرقیز، اولین بار در کتیبه های ترکی قرن اول شمسی / هشتم میلادی آمده است. قرقیزها در 219 / 840 دولت اویغور مغولستان را بر انداختند. اما ختاییان مغول یک قرن بعد، قرقیزها را از خاک خود بیرون راندند. سرزمین اصلی قرقیزها، تا قرن هشتم شمی / سیزده میلادی تحت سیطره حکومت های ترک و سپس مغول ها و خانات مغولی و خوقند قرار گرفت. این سرزمین در 1247 / 1868 تحت الحمایه روسیه و هشت سال بعد، ضمیمه آن دولت گردید.
در 1297 / 1918 جمهوری ترکستان که قرقیزها جزیی از آن بودند، اعلام موجودیت کرد و شش سال بعد، قرقیزها با عنوان ایالت خود مختار قرقیز از جمهوری ترکستان منفک شدند و در 1305 / 1926 به جمهوری خود مختار قرقیز، و در 1315 / 1936 به عنوان یکی از جمهوری های پانزده گانه شوروی سابق در آمد. این جمهوری در نهایت در 1370 / 1991 از شوروی استقلال یافت (20)
قرقیزستان از بدو استقلال به اصلاحات اقتصادی روی آورد. در این راستا، به تعیین پول ملی، خصوصی سازی مسائل مربوط به نفت، گاز و هواپیمایی، گسترش مبادلات با اتحادیه اروپا و همکاری با بانک های بین المللی و سرمایه گذاران خارجی پرداخت. هم اکنون، نوسان در ارزش پول، افزایش بدهی های خارجی، قاچاق مواد مخدر و اسلحه، مسأله تروریسم و ناامنی، کاهش گاه و بی گاه تولید ناخالص ملی، از مشکلات اقتصادی قرقیزستان است. (21)
بر پایه آمار سال 1379 / 2000 جمعیت جمهوری قرقیزستان حدود 4.700.000 نفر است که 36 درصد آن زیر 14 سال و 58 درصد بین 15 تا 65 سال و مابقی بیش از 65 سال دارند. نرخ زاد و ولد و مرگ و میر به ازای هر 10.000 نفر به ترتیب 2629 و 915 نفر است. 4/52 درصد مردم از نژاد قرقیز، 18 درصد روسی، 9/12 درصد ازبکی، 5/2 درصد اوکراینی و بقیه از نژاد آلمانی، تاجیکی، تاتاری و ترکمنی هستند. به عبارت دیگر، نیمی از جمعیت قرقیزستان، غیر قرقیزند. 75 درصد مردم، مسلمان و 20 درصد مسیحی (ارتدکس) و بقیه پیروان سایر مذاهب اند. (22)
قرقیزستان عضو سازمان ملل متحد و برخی از سازمان های وابسته به آن چون: سازمان خواروبار کشاورزی ملل متحد، سازمان بین المللی کار، سازمان بهداشت جهانی، سازمان بین المللی هواپیمایی کشوری است. هم چنین، در سازمان کنفرانس اسلامی و بانک توسعه اسلامی عضویت دارد. علاوه بر آن، عضویت در جنبش عدم تعهد، سازمان همکاری های اقتصادی (اکو)، جامعه ی کشورهای مشترک المنافع، صندوق بین المللی پول، بانک جهانی ترمیم و توسعه وابسته به بانک جهانی، پلیس بین المللی، سازمان بین المللی استاندارد، فدراسیون جهانی اتحادیه های کارگری و سازمان بین المللی جهانگردی را پذیرفته است. (23)
قرقیزستان مورد توجه چین، ترکیه، آمریکا، روسیه و ایران است. همسایگی قرقیزها با مسلمانان ایالت سین کیانگ و پیوندهای قومی متقابل، یکی از دلایل توجه چین به قرقیزستان است. ترکیه نیز به منظور احیای هویت ترکی یا پان ترکسیم، (24) سرمایه گذاری اقتصادی و فرهنگی در آن کشور انجام داده است. هم چنین، آمریکا به منظور توسعه و تحکیم نفوذ خود در آسیای میانه، نگاه استراتژیک به قرقیزستان دارد. حضور فراوان روس ها و آثار فرهنگی، اقتصادی و سیاسی ناشی از آن، روسیه را به گسترش روابط و قرقیزها را به پرهیز از هر گونه تنش در روابط با مسکو واداشته است. گسترش روابط ایران با قرقیزستان به انگیزه های انسانی و اسلامی صورت می گیرد و این دو کشور به دلیل برخورداری از اشتراکات فرهنگی و دینی، از زمینه و امکانات بیشتری برای توسعه روابط متقابل و همکاری های منطقه ای بهره مندند. (25)
به دنبال اعلام استقلال قرقیزستان، روابط ایران و آن کشور در زمینه های مختلف رو به گسترش نهاد. موافقت ایران برای اکتشاف معادن نفت قرقیزستان، همکاری های دارویی و توسعه ی مناسبات بازرگانی در مرداد 1372 از جمله ی روابط دو کشور است. البته اتصال راه آهن ایران به ترکمنستان نیز، به ارتقای سطح همکاری دو طرف مدد می رساند. براساس توافق و رایزنی های متقابل، دو کشور آمادگی خود را برای همکاری در زمینه ی استخراج طلا، تولید و انتقال انرژی، نساجی، بافندگی، حمل و نقل، صنایع سبک، خرید و فروش گندم و گوشت و دیگر امور اقتصادی و مسائل صنعتی، مخابراتی، سیاسی، کشاورزی، جلوگیری از قاچاق مواد مخدر و اسلحه و آموزش های پلیس قرقیزستان از سوی ایران، اعلام کرده اند. (26)

پي نوشت :

1. «آسیای مرکزی و حدود آن»، بهرام امیر احمدیان، فصل نامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال سوم، شماره 5 (تابستان 1373) ص 37-38.
2. همان.
3. فرهنگ جامع سیاسی، محمود طلوعی، ص 32؛ دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 1، ص 379؛ دایره المعارف تشیع، جمعی از نویسندگان، ج 1، ص 113؛ لغت نامه دهخدا، ج 2، ص 110.
4. جغرافیای تاریخی و سیاسی آسیای مرکزی، غلامرضا گلی زواره، 91-106.
5. همان.
6. همان.
7. دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 8، ص 5؛ جغرافیای تاریخی و سیاسی آسیای مرکزی، غلامرضا گلی زواره، 93-96.
8. دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج 8، ص 314؛ جغرافیای تاریخی و سیاسی آسیای مرکزی، غلامرضا گلی زواره، ص 91 – 106؛ جغرافیای کامل کشورهای جهان، مینا محمدی، ص 8 .
9. ازبکستان، داود چرمی، ص 88-96.
10. جغرافیای تاریخی و سیاسی آسیای مرکزی، غلامرضا گلی زواره، ص 91-106.
11. ازبکستان، داود چرمی، ص 55-56.
12. همان، 97-100.
13. همان، ص 101-105.
14. جغرافیای تاریخی و سیاسی آسیای مرکزی، غلامرضا گلی زواره، ص 91-106.
15. در تهیه مطالب این بحث از کتاب «ترکمنستان» اثر حسین کریمی استفاده شده است.
16. در تهیه مطالب این بحث از کتاب «تاجیکستان» اثر رویا منتظمی استفاده شده است.
17. در تهیه مطالب این بحث از کتاب «جمهوری قزاقستان» اثر صالح ابوالحسنی استفاده شده است.
18. جغرافیای تاریخی و سیاسی آسیای مرکزی، غلامرضا گلی زواره، ص 133-136.
19. همان، ص 136-146.
20. ملیت های آسیای میانه، حبیب الله ابوالحسن شیرازی، ص 101-104.
21. فصل نامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 29، ص 147-158.
22. ضمیمه اطلاعات (21 مهر 1379) ص 8
23. همان.
24. به اندیشه ای که درصدد است همه ی ترک های جهانی را تحت لوای یک حکومت واحد درآورد. پان ترکسیم گفته می شود.
25. ریشه های رفتار سیاسی در آسیای مرکزی و قفقاز، علی رضا شیخ عطار، ص 233-229.
26. تاریخ سیاست خارجی ایران، غلامرضا علی بابائی، ص 564-567.

منبع: کتاب مسایل منطقه ای ایران
/س