کویت

کویت سرزمینی مسطح، بیابانی و فاقد هر گونه کوه و رودخانه است، این کشور مجموعه ای از جزایر کوچک و بزرگ چون بوبیان، وربه و فیلکه را در بر می گیرد. مهم ترین مسأله اجتماعی کویت، جمعیت مهاجر آن است که 4/58 درصد جمعیت 1.575.983 نفری آن را تشکیل می دهند. بیشترین مهاجران آن، فلسطینی هستند، ولی دولت کویت شمار زیادی از عراقی ها، فلسطینی ها، اردنی ها، و یمنی ها را به علت حمایت دولت های شان از عراق در جریان حمله به کویت (جنگ خلیج فارس) از این کشور اخراج کرده است. با این حال، طیف وسیعی از شیعیان ایرانی الاصل معروف به عجم کویتی و ایرانیان اهل سنت در کویت اقامت دارند، و از همین رو، زبان فارسی، سومین زبان زنده در کویت است. در نتیجه ی مهاجرت ها، بافت اجتماعی این کشور دگرگون شده و گاه دولت به منظور کنترل امور، به بعضی از مهاجران، عنوان ملیت کویتی اعطا می کند؛ اما آنان و دیگر مهاجران، طبق قانون اساسی از حق رأی محرومند.
در گذشته تاریخ، کویت بخشی از پادشاهی ایران بود که پس از شکست آن از اعراب، به تصرف مسلمانان درآمد. در اوایل قرن دوازدهم شمسی / هجده میلادی، سه خانواده آل صباح، خلیفه و جلاهمه به علت قحطی از عربستان مرکزی (نجد) به کویت کوچ کردند. اندکی پس از آن، اتحاد مشترک سه خانواده به ترتیب برای اداره امور سیاسی، بازرگانی و تجارت و صید دریایی پدید آمد؛ ولی این اتحاد در 1135 / 1756 از هم گسست و صباح بن جابر قدرت را در دست گرفت. در 1278 / 1899 کویت خود را تحت الحمایه ی انگلیس قرار داد؛ اما در 1340 / 1961 معاهده ی تحت الحمایگی را لغو و به استقلال رسید. در همین سال به عضویت اتحادیه عرب و در سال بعد، به عضویت سازمان ملل متحد درآمد. در 1341 / 1962 عراق تحت فشار انگلیس با پس گرفتن ادعای ارضی، کویت را به رسمیت شناخت. ولی در 1369 / 1990 با رد و انکار استقلال کویت، آن را به عنوان بخشی از کشورش به اشغال درآورد.

الف – مسائل فرهنگی:

در این بخش، چند مسأله قابل توجه است: اول این که، حضور زنان در بخش های آموزشی چشمگیر است، به گونه ای که تعداد دانش آموزان دختر 3/50 درصد و پسران 7/49 درصد، تعداد آموزگاران زن 9/78 درصد و مردان 1/21 درصد، و تعداد دانشجویان دختر 4/67 درصد و پسران 6/32 درصد است. ثانیا، مطبوعات کویت چون «الرأی العام، القبس و الوطن» از نظر محتوا، تنوع و تیراژ در مکانی برتر از مطبوعات سایر کشورهای منطقه است و خبرگزاری آن کشور (کونا) در رتبه ی بعد از خبرگزاری مصر (خاورمیانه) قرار دارد. اکثر مطبوعات کویتی وابسته به جناح های مختلف حاکمیت و صاحبان سرمایه و سهام داران عمده هستند. تلویزیون این کشور، به دولت وابسته است و برخلاف مطبوعات، از کارکنان کویتی الاصل استفاده می کند.

ب – سیر اقتصادی:

اقتصاد کویت سه مرحله را تجربه کرده است:
مرحله اول: تا قبل از نیمه ی دوم قرن یازده شمسی / هجده میلادی اقتصاد کویت نوعی اقتصاد معیشتی و بر پایه ی صید مروارید و ماهی استوار بود.
مرحله دوم: از نیمه ی دوم قرن یازدهم شمسی / هجده میلادی تا کشف نفت، به علت انتقال شرکت هند شرقی از بصره به کویت، و نیز به دلیل بروز اختلاف بین انگلستان و امپراتوری عثمانی، کویت به یک بندر بازرگانی فعال برای داد و ستد کالا بین عراق، سوریه و کشورهای منطقه تبدیل شد. (اقتصاد بازرگانی)
مرحله سوم: از صدور اولین محموله نفتی (1325 / 1946) تا آغاز دهه ی پنجاه شمسی / هفتاد میلادی نفت چندان نقشی در اقتصاد کویت نداشت. در این دهه در پی افزایش قیمت نفت، کویت به یک کشور ثروتمند نفتی مبدل گردید. از 1359 / 1980 تا 1371 / 1992 به علت جنگ تحمیلی، اشغال کویت، کاهش قیمت نفت، و... ضربات مهلکی به اقتصاد کویت وارد آمد. هم اینک کویت به توصیه بانک جهانی به اصلاحات اقتصادی دست زده است که خصوصی سازی، حذف یارانه، افزایش مالیات ها، افزایش نرخ برق و سوخت و خدمات درمانی از آن جمله است.
در اقتصاد امروز کویت، نکات قابل توجه ای به چشم می خورد. از یک سو، مازاد بودجه عمومی کشور به صندوق ذخیره عمومی واریز و فقط در مواقع ضروری، از آن استفاده می شود. و نیز، سالانه ده درصد بودجه ی عمومی در اختیار حساب پس انداز نسل های آینده قرار می گیرد. مجموع ذخیره ی این حساب ها در 1371 / 1992 به ترتیب 5/45 و 4/ 10 میلیارد دلار بود. کویت یکی از بزرگ ترین کشورهای تولید کننده ی نفت جهان به شمار می رود و هم اکنون مالکیت بالغ بر 6500 پمپ بنزین را در غرب و سهام چندین شرکت خارجی را داراست. کویت برای به دست آوردن بازارهای تازه در کشورهای دانمارک، هلند و ایتالیا چند پالایشگاه دایر نموده است. به علاوه، شرکت بین المللی پتروشیمی کویت در کشورهای مجارستان، سوئد، فرانسه، اندونزی، تایلند و سنگاپور سرمایه گذاری کرده است، و در تولید سوخت هوانوردی و روغن های ماشین، نقش مؤثری دارد. تمام افراد مقیم کویت از درمان رایگان برخوردارند. افراد این کشور از نظر متوسط عمر، مقام دوم و از نظر تحصیلات مقام اول را در بین کشورهای اسلامی و عربی دارا هستند. هم چنین، این کشور بعد از شش کشور صنعتی جهان، بالاترین رقم خودروهای شخصی را نسبت به جمعیت در اختیار دارد.
از سوی دیگر، فقط 12/1 درصد خاک این کشور قابل کشاورزی است و به همین جهت، کشاورزی گلخانه ای در آن رونق زیادی یافته است. این کشور در بهره برداری از منابع دریایی به ویژه در ماهی گیری و صید میگو نیز فعال است. در کویت شش نیروگاه برق، شش بندر عمده، شش فرودگاه، یک کارخانه ی سیمان و پنج واحد صنعتی تولید شیشه وجود دارد. بیشتر کارگران این کشور، خارجی هستند، به گونه ای که مصر با 23 درصد و ایران با 6 درصد، بیشترین و کمترین نیروی کارگر مهاجر کویتی را تأمین می کند. کویت به جز نفت از فقر منابع طبیعی و زیرزمینی رنج می برد و نیازمندی های خود را از خارج تأمین می کند.
ج – نظام حکومتی: بر پایه ی قانون اساسی مصوب 1341 / 1962 که هر پنج سال قابل تغییر است، حکومت کویت، امیر نشین و امارت در خاندان آل صباح موروثی است. ولیعهد هم از خانواده ی آل صباح و حداکثر یک سال پس از تعیین امیر، به پیشنهاد وی و تصویب مجلس ملی منصوب می شود. اختیارات امیر در قانون اساسی گنجانیده شده اما برخی از اختیارات او، ریشه عرفی دارد. امیر در رأس هرم اجرایی کشور قرار دارد، ولی اختیارات اجرایی خود را به وسیله ی نخست وزیر اعمال می کند. علاوه بر آن، یک شورای مشورتی وی را در اداره کشور یاری می دهد. او از حق انحلال مجلس برخوردار است، و احکام قضایی به نام او صادر می گردد.
کویت دارای یک مجلس ملی به نام «امت» است که پنجاه عضو آن از سوی مردم انتخاب می شوند، وزراء هم عضو مجلس اند. حداقل سن رأی دهندگان در کویت 21 سال است و نظامیان، افراد پلیس و زنان از حق رأی محرومند. نامزدهای نمایندگی باید حداقل از سی سال سن و از توان خواندن و نوشتن عربی برخوردار باشند. نمایندگان از عضویت در هیأت های مدیره یا مدیریت عامل شرکت ها منع شده اند. قوه قضائیه کویت از دادگاه های مختلفی تشکیل شده است که از جمله می توان از دادگاه تمیز، عالی استیناف، قانون اساسی، نظامی، عرفی، امنیت کشور، محکمه ی شرعی و کمیته تجاز و اصناف نام برد.
سیستم دفاعی کویت از تسلیحات کشورهای انگلیس، آمریکا، فرانسه و روسیه بهره گرفته است؛ اما منبع اصلی تأمین سلاح کویت در گذشته، انگلیس و هم اکنون آمریکاست. کویتی ها به آن جهت از کشورهای متعدد اسلحه می خرند که در صورت عدم امکان وصول اسلحه از یکی از آن ها، به روند دریافت تسلیحات آنان صدمه ای وارد نشود. هدف سیاست دفاعی آن کشور عبارت از ایجاد و نگهداری یک نیروی کوچک با توان انجام بازدارندگی موقت و تأمین حداقل ملزومات دفاع از کشور، تا وصول کمک های نظامی بین المللی است. کویت دارای نیروی هوایی، دریایی، زمینی و نیز نیروهای شبه نظامی، نگهبانان مرزی، پلیس شهری و گارد ملی است که مکمل دفاع از کشور و امنیت داخلی اند. اتکای فزاینده ی ارتش این کشور به نیروهای غیر بومی و تسلیحات غربی و کمی وسعت خاک برای توسعه ی فعالیت های نظامی از مهم ترین مشکلات نظامی کشور به شمار می رود.
د – سیاست ها و خط مشی ها: آمریکا از 1288 / 1909 از طریق خدمات بیمارستانی، ارتباط خود را با کویت آغاز نمود و در 1340/ 1961 روابط دیپلماتیک خود با آن کشور را برقرار کرد. هم چنین، از 1350 / 1971 نیز همکاری های نظامی را به آن افزود. کویت شدیدا به مواد غذایی وارداتی آمریکا وابسته است. در مقابل، آمریکا یکی از مشتریان و سهام داران عمده نفتی کویت است. در دهه 1370 / 1990 روابط دو کشور گسترش بیشتری یافت به گونه ای که آمریکا در رأس ائتلاف ضد عراق، عملیات آزاد سازی کویت را انجام داد. هم اکنون نیز کویت، آمریکا را تکیه گاه مطمئن سیاسی و حامی قدرتمند نظامی خود در مواقع حساس و بحرانی می داند.
کویت شصت سال تحت الحمایه انگلیس بود و بازار و گذرگاه فعالی برای فروش و عبور کالاهای آن کشور به شمار می رفت. پس از کشف نفت، انگلیس از شرکا و سهام داران نفت کویت شد. در حال حاضر هم روابط دو کشور به خصوص در زمینه ی خرید سلاح در سطح بالایی قرار دارد. اما سیاست های فرانسه برای کویت نگران کننده است. فرانسه به گسترش روابط با عراق دست زده و بر سیاست متقاعد کردن عراق به اجرای مصوبات شورای امنیت به جای مجازات آن کشور تأکید می ورزد.
کویت تنها کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس بود که قبل از 1370 / 1991 با شوروی سابق، روابط سیاسی داشت و به آن کشور یک وام 150 میلیون دلاری نیز پرداخت. در مقابل، روس ها هم در مسائل مختلف چون جریان جنگ خلیج فارس، کمک های مؤثری را در اختیار کویتی ها قرار دادند و هم چنین، کشور عراق را وادار کردند که مرزهای کویت را به رسمیت بشناسند. اما با این حال، روابط دوستانه شوروی سابق و روسیه امروز با عراق، همواره مایه ی نگرانی کویت بوده است. از این رو، کویت با اتخاذ سیاست هایی مانند افزایش خرید تسلیحاتی از روسیه و داخلی خواندن بحران چچن، سعی در همراه کردن آن کشور با سیاست هایش دارد. البته مسکو هم چنان، می کوشد به منظور دسترسی آسان تر به آب های گرم خلیج فارس با دو کشور کویت و عراق روابط دوستانه داشته باشد.
سیاست خارجی کویت در قبال همسایگانش، مراحل زیر را طی کرده است:
1. کویت پس از ادعای عراق مبنی بر مالکیت آن کشور در سال 1340 / 1961 درصد جلب کمک نظامی انگلیس، کسب همدردی جهانی و نیز به استفاده از ابزارهای سیاسی دیگر روی آورد. سرانجام عراق در 1342 / 1963 از ادعای خود صرف نظر کرد.
2. کویت در 1342 / 1963 با بهره گیری از درآمد هنگفت نفت، به سرمایه گذاری، اعطای وام و کمک های بلاعوض پرداخت و بدین وسیله به نفوذ قابل توجهی در بین کشورهای عربی دست یافت.
3. وقوع انقلاب اسلامی ایران، سبب پدید آمدن نگرش جدید در سیاست خارجی کویت شد و این کشور پس از آغاز جنگ تحمیلی به حمایت همه جانبه از عراق پرداخت.
4. با پایان جنگ تحمیلی، عراق مجدداً ادعای مالکیت بر کویت را مطرح کرد و اندکی پس از آن، کویت را به اشغال خود درآورد. پس از این اقدام عراق، کویت پیروی از سیاست های آمریکا علیه عراق را جایگزین یک دهه حمایت از آن کشور (عراق) نمود.
5. پس از باز پس گیری از عراق، این کشور با توجه به عدم توانایی نظامی لازم در حفظ مرزهای خود و نیز، ناتوانی شورای همکاری خلیج فارس و دولت های عربی در دفاع از این کشور، به جلب حمایت کشورهای غربی از خود پرداخت.
برخی از کشورهای عربی، از تجاوز عراق به کویت حمایت کردند. این کشورها در فرهنگ سیاسی کویت به «کشورهای ضد» (2) مشهور شدند. پس از پایان اشغال، کویت روابط خود با کشورهای ضد را به حالت تعلیق درآورد، و برقراری مجدد آن را مشروط به امور ذیل نمود:
1. عذرخواهی کشورهای ضد از کویت به خاطر جانبداری از عراق در طول اشغال کویت؛
2. پایبندی به قطعنامه های شورای امنیت در خصوص وضعیت بین عراق و کویت؛
3. به رسمیت شناختن مرزهای کویت و عراق؛
4. محکوم کردن تجاوز عراق به کویت؛
5. فشار بر رژیم عراق جهت آزاد سازی اسرا؛
اما کویت در سال های اخیر با تعدیل در این شرایط به گسترش روابط با کشورهای ضد پرداخته است.
قبل از انقلاب اسلامی، روابط دو کشور ایران و کویت، به استثنای آبان 1350 تا آذر 1351 که به علت اعاده حاکمیت ایران بر جزایر سه گانه تنب کوچک و بزرگ و ابوموسی به سردی گرائید، در سطح خوبی قرار داشت. نقطه اوج گرمی روابط ایران و کویت، به سفر سران دو کشور در دی 1346 و آبان 1347 به پایتخت های همدیگر برمی گردد. این روابط، در زمینه های فرهنگی، تجاری، جهانگردی، بازرگانی، پستی، ترانزیت کالا و تحدید فلات قاره گسترش یافته بود.
علی رغم نگرانی از وقوع انقلاب اسلامی ایران، کویت از جمله اولین کشورهایی بود که جمهوری اسلامی را به رسمیت شناخت و حتی با تحریم اقتصادی آمریکا علیه ایران، و با دخالت آن کشور در ایران (عملیات طبس) و نیز با انسداد دارایی های ایران مخالفت ورزید. اما با آغاز جنگ تحمیلی، روابط ایران و کویت به سطح کاردار تنزل یافت. در پی اشغال سفارتخانه ی این کشور توسط مردم ایران در اعتراض به حج خونین، روابط دیپلماتیک ایران و کویت قطع شد.
کویت در طول جنگ تحمیلی، برخلاف اعلام موضع بی طرفی، به حمایت از عراق دست زد و هر چه از ادامه ی جنگ می گذشت، پشتیبانی خود را از عراق شدت بخشید و آشکارا به ارائه ی خدمات بندگاهی، هوایی و... به عراق پرداخت. کویت در فروردین 1360 دو میلیارد دلار، در آبان همان سال، پنج میلیون دلار و در فروردین 1365 تقریباً نه میلیون دینار به صورت وام یا اعتبار در اختیار عراق قرار داد. این کشور هم چنین، به همراهی عربستان سعودی از 1361 روزانه عایدات سیصد الی سیصد و پنجاه هزار بشکه نفت منطقه بی طرف را در اختیار آن کشور گذاشت.
به دنبال پذیرش قطعنامه 598 از سوی ایران و برقراری آتش بس، روابط دو کشور رو به بهبودی نهاد، به گونه ای که در فروردین 1368 به مبادله کاردار و در شهریور 1368 نمایندگی خود را به سطح سفیر ارتقا دادند، و نیز، در 1369 کویت بیشترین کمک خارجی را در اختیار زلزله زدگان منجیل قرار داد و اعلام کرد که کویتی ها به منظور هم دردی با آسیب دیدگان این واقعه، عید فطر را جشن نمی گیرند.
در مجموع، خط مشی کویت، مانند هر کشور دیگر متأثر از عوامل خارجی است. در بعد داخلی، سیاست های آن کشور از دیدگاه ها و خواسته های خاندان صباح، بافت ناهمگون و نامتجانس جمعیتی، موقعیت جغرافیایی و اقتصادی و بنیه ضعیف نظامی پیروی می کند. در بعد خارجی، بهره مندی از شرایط و ویژگی های داخلی چون وضعیت استراتژیکی و نفتی، کشورهای خارجی را به طمع انداخته است. عراق مهم ترین خطر علیه کویت است؛ زیرا به بهانه ی سوابق تاریخی، کویت را دنباله ی بخش جنوبی بصره و جزیی از خاک خود می داند.

پي نوشت :

1.در تهیه مطالب این بحث از کتاب «کویت» اثر لواء فیلی رودباری استفاده شده است.
2. کشورهای ضد عبارت بودند از: اردن، لیبی، یمن و... .

منبع:کتاب مسایل منطقه ای ایران
/س