پادشاهی عربستان سعودی
عربستان سعودی (2) وسیع ترین کشور جزیره العرب است که به علت بهره مندی از بزرگ ترین ذخیره نفتی جهان، برخورداری از مهم ترین مکان های مقدس مسلمانان، مرکزیت افراطی ترین فرقه مسلمانان (وهابیت)، حلقه ارتباط بین خلیج فارس و دریای سرخ به عنوان دو شاهرگ حیاتی دنیا، بازار گسترده برای جذب تسلیحات بیگانگان، ادعای رهبری جهان عرب و اسلام، دارای اهمیت استراتژیک ویژه ای است. هم چنین، آب و هوای بسیار گرم در تابستان و معتدل در زمستان، جمعیت بالغ بر هفده میلیون نفر، رشد جمیعیتی بیش از از 3 درصد، صحرای خشک و سوازن، مهاجر پذیری و... از دیگر ویژگی ها و خصوصیات این کشور است.
شبه جزیره ی عربستان تا قبل از بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، متشکل از قبایل مختلف و پراکنده بوده است. با ظهور اسلام، همه ی قبایل به تدریج تحت حکومت واحد اسلامی قرار گرفتند، اما با فروپاشی خلافت خلفای عباسی، حکومت های ملوک الطوایفی در آن منطقه شکل گرفت. امپراتوری عثمانی در اوایل قرن یازدهم هجری، با انضمام عربستان به خاک خود، به سیستم ملوک الطوایفی آن خاتمه داد. در قرن دوازدهم هجری، محمد بن عبدالوهاب و محمد بن سعود به ترویج اندیشه ی وهابیت و جدایی عربستان از عثمانی دست زدند که پس از یک دوره طولانی دست به دست شدن حکومت آن بین آل سعود و عثمانی، سرانجام در اوایل قرن چهارده هجری، کار تصرف عربستان توسط آل سعود به اتمام رسید و در پی آن عبدالعزیز بن سعود، موجودیت کشور پادشاهی عربستان سعودی را در سال 1318 / 1939 اعلام کرد. پس از وی، به ترتیب سعود، فیصل، خالد و فهد به سلطنت دست یافتند.
بر پایه ی قانون اساسی عربستان سعودی، سیستم حکومتی آن کشور، پادشاهی مطلقه و در خاندان آل سعود موروثی است. شاه مقام نخست وزیری و ریاست بر هیأت دولت 45 نفره و نیز، ریاست قوه مجریه را بر عهده دارد. شصت عضو مجلس آن کشور که تنها جنبه ی مشورتی دارد، از سوی پادشاه انتخاب می شوند. قوه قضائیه از چند مرجع قضایی شامل: دادگاه های خاص، ویژه، محلی، عالی و دیوان عالی تشکیل شده است؛ دادگاه خاص به عنوان پایین ترین مرجع قضایی به بررسی شکایات علیه شاه و مقامات، و دیوان عالی، به عنوان بالاترین مرجع قضایی، به بررسی احکام صادره از دادگاه عالی که مورد اعتراض قرار گرفته است، می پردازد. در کشور عربستان سعودی، فعالیت هیچ حزب سیاسی مجاز نیست و گروه های سیاسی مخالف مانند اخوان المسلمین، به صورت مخفی و زیر زمینی فعالیت می کنند.
الف – وضعیت اقتصادی: نفت و گاز مهم ترین اقلام صادراتی عربستان سعودی و در واقع موتور محرک اقتصادی آن کشور است. عربستان به سبب فروش نفت و گاز و در پرتو اجرای شش برنامه ی پنج ساله ی توسعه، از یک کشور فقیر تبدیل به یک کشور ثروتمند در مقیاس منطقه ای شده، و از این رو، گفته می شود در آستانه ی یک چرخش صنعتی قرار گرفته است؟! در عربستان هیچ رودخانه ی دائمی وجود ندارد و تنها یک درصد زمین های آن قابل کشت است. در نتیجه، آب مهم ترین مشکل این کشور به شمار می رود. با این وصف، توانسته است با کمک درآمدهای نفتی و برنامه های اقتصادی، از یک وارد کننده ی گندم، خود را به مقام یک صادر کننده گندم برساند. علاوه بر نفت و گاز، معادن طلا، اورانیوم، مس، سنگ آهن، سرب و قلع در عربستان سعودی کشف و به مرحله ی بهره برداری رسیده است. گفتنی است، ریاض در نیمه ی اول دهه ی 1370 / 1990 با 67 میلیارد دلار وام و بدهی خارجی، از بدهکارترین کشورهای جهان سوم بود.
ب – وضعیت اجتماعی و فرهنگی: در زندگی اجتماعی مردم عربستان سعودی، نکات قابل توجه وجود دارد. از جمله:
1. نفوذ اجتماعی و دینی فزاینده ی چهار قبیله در این کشور، تعصب و علقه نیرومند قبیله ای را به وسیله ای مؤثر در شکل دهی روابط اجتماعی درآورده است.
2. تبعیض طبقاتی فاحش در عربستان سعودی دیده می شود. طبقه اشراف و مرفه، پست های اصلی وکلیدی را دست دارند، در حالی که در روستاها، مردم با کم ترین امکانات زندگی می کنند.
3. اختلاط مردم بومی با مهاجرین مسلمان و غیر مسلمان، بافت اجتماعی ناهمگونی را به وجود آورده است. اصلاح این بافت، با توجه به این که 27 درصد جمعیت آن کشور را مهاجران تشکیل می دهند، غیر ممکن است. بخشی از مردم عربستان سعودی، پای بند به اصول وهابیت هستند. دولت هم عقاید وهابیت را به دقت به مرحله ی اجرا درآورده است. اجرای احکام وهابیت در مورد زنان ملموس تر است، به گونه ای که:
در این کشور هیچ زن عربستانی حق ازدواج با مرد غیر عربستانی را ندارد... مرد [می تواند]... به سادگی همسر خود را طلاق دهد. اما زنان باید برای طلاق از شوهران خود به نظام حقوقی پیچیده ای متوسل شوند... استخدام زنان در فروشگاه ها و اداره ها ممنوع می باشد... به زنان... اجازه نمی شود به تنهایی از خانه یا کشور خارج شوند و این کار حتما باید با اجازه ی مرد ارشد خانواده باشد. در این کشور رانندگی برای زنان ممنوع است. فقط زنان عضو ارتش آمریکا مجاز هستند که در داخل مناطق نظامی رانندگی نمایند... در بعضی از رشته های دانشگاهی فقط مردان حق ثبت نام دارند.
البته بخش اندکی از مردم آن کشور که بخش اعظم آن را جوانان تشکیل می دهند، تحت تأثیر آداب و رسوم و فرهنگ غرب قرار گرفته و از انجام مراسم و پای بندی به فرقه ی رسمی کشور استنکاف می کنند.
اولین مدرسه به سبک جدید، در دوران پادشاهی ملک عبدالعزیز (1332- 1255 / 1953 – 1876) ساخته شد، و به تدریج تعداد آن روبه گسترش نهاد، به شکلی که هم اکنون مدارس زیادی در عربستان سعودی در دو بخش پسران و دختران و در دو نوع دولتی و ملی (آزاد) پدید آمده است. آمار دانش آموزان این مدارس در سال 1368 ش، 2.800.000 نفر بود که 1.500.000 نفر از آن ها، پسر بودند. در 1332 / 1953 وزارت فرهنگ به فرمان ملک سعود افتتاح گردید، و در حال حاضر هفت دانشگاه محمد بن سعود (1332 / 1953 (3)) ملک سعود (1336 / 1957) مدینه منوره (1340 / 1961) ملک عبدالعزیز (1346 / 1967) ملک فهد (1354 / 1975) ام القری (1354 / 1975) و ملک فیصل (1354 / 1975) را اداره می کند. بیشتر دانشجویان و فارغ التحصیلان دانشگاه ها از رشته های ادبیات و علوم انسانی هستند. همپای مراکز دانشگاهی، مراکز آموزش دینی چون سازمان «روابط عالم اسلامی» هم به فعالیت مشغول هستند. این سازمان در 1342 / 1963 با عضویت نمایندگانی از سایر کشورهای اسلامی تأسیس شد، و در زمینه ی آموزش اسلامی، قرآن و زبان عربی فعالیت می کند.
در عربستان سعودی، رسانه های گروهی زیر نظر دولت و مبلغ و بلندگوی سیاست و خط مشی حکومت هستند. روزنامه ها، به دو زبان عربی (مانند الشرق الاوسط، الحیات، الریاض و الجزایر) و انگلیسی (مانند عرب نیوز، ریاض، دیلی، سعودی ریویو) چاپ می شوند. خبرگزاری این کشور زیر نظر دولت است. از سوی دیگر، مردم حق هیچ گونه اظهار نظر مطبوعاتی را ندارند. در حقیقت، اعضای خاندان حاکم عربستان سعودی بر مؤسسه های خبری تسلط دارند. رادیو دولتی عربستان در دو بخش برون مرزی و درون مرزی و زیر نظر وزارت اطلاعات، برنامه پخش می کند. برنامه های رادیو برون مرزی به زبان انگلیسی، بنگالی، فارسی، فرانسوی، اندونزیایی، سومالیایی، سواحلی، ترکستانی، و... است. رادیو آرامکو توسط شرکت نفت آرامکو اداره و برای کارکنان شرکت و به زبان انگلیسی برنامه اجرا می کند.
ج – وضعیت نظامی: هراس عربستان سعودی از بحران های داخلی و نفوذ انقلاب اسلامی به آن کشور، واهمه از حمله ی عراق به شبه جزیره، نیاز به قدرت برای حل اختلاف مرزی با همسایگان، تلاش برای رهبری جهان عرب و اسلام و... سبب شد که دولت مردان عربستان به توسعه ی کمی و کیفی ارتش آن کشور بپردازند. ارتش این کشور از پنج قسمت نیروی هوایی (18.000 نفر) دریایی (11.000 نفر) زمینی (68.000 نفر) دفاع هوایی (4.000 نفر) گارد ملی یا سلطنتی (77.000 نفر) تشکیل شده است. علاوه بر آن، یک نیروی 5.000 نفری به نام نیروی سپر شبه جزیره مرکب از سربازان کشورهای همکاری خلیج فارس در حفر الباطن عربستان سعودی مستقر است. 696 تانک، 296 هواپیما، 141 موشک زمین به هوا در دفاع هوایی، 1.100 نفربر زرهی در گارد ملی و 200 بالگرد در نیروی دریایی، بخشی از تسلیحات موجود در ارتش این کشور است.
د – سیاست ها و خط مشی ها: عربستان سعودی با بیشتر همسایگانش، اختلافات ارضی دارد. به عنوان مثال، این کشور جزایر قاروه و ام المردام کویت را متعلق به خود می داند. در عوض، یمن، ادعای مالکیت سعودی ها به عسیر، نجران و جیزان را رد می کند و بر ادعای مالکیت عربستان بر ربع الخالی اعتراض دارد.درباره مرز 725 کیلومتری عربستان سعودی و عمان هیچ توافقی صورت نگرفته است. عراق نیز می خواهد بخش هایی از شمال شرقی آن کشور را به خاک خود ضمیمه کند. مرزهای دو کشور عربستان سعودی و قطر نامشخص و مورد اختلاف باقی مانده است. (4)
عربستان سعودی در چهار سازمان منطقه ای شورای همکاری خلیج فارس، اتحادیه عرب، کنفرانس اسلامی و اوپک نقش فعال و مهمی دارد. رهبری شورای همکاری خلیج فارس بر عهده عربستان سعودی و دبیرخانه این شورا در ریاض مستقر است. مقر دبیرخانه سازمان کنفرانس اسلامی تا آزادی بین المقدس (اورشلیم) در جده خواهد بود. این کشور یکی از اعضای مهم اتحادیه عرب است، و از بازیگران اصلی اوپک به شمار می رود. عربستان سعودی در پیمان دمشق (شورای همکاری خلیج فارس + مصر و سوریه) عضویت دارد که به منظور تشکیل یک نیروی کارآمد نظامی برای مقابله با بحران های منطقه ای پدید آمد. سعودی ها، عضویت گروه 77، بانک توسعه ی اسلامی، جنبش عدم تعهد، آ اوپک را نیز پذیرفته اند. (5)
روابط عربستان سعودی و غرب دو سویه است. از یک سو، غرب همواره از این کشور حمایت کرده و از آن، در برابر تهدیدهای داخلی و خارجی پشتیبانی نموده، و هم چنین، غرب و به ویژه آمریکا، با اعزام کارشناسان (مستشاران) صنعتی، نظامی، مالی و نفتی فراوان، به توسعه ی روابط با عربستان سعودی دست زده است. از سوی دیگر، عربستان سعودی با اتخاذ استراتژی جلوگیری از توسعه ی کمونیسم در منطقه خلیج فارس، مقابله با سیاست های رادیکالی جهان عرب (مانند عبدالناصر)، پیروی از خط مشی منطقه ای غرب و به خصوص آمریکا (مثل صلح خاورمیانه؟!) به تلاش مستمر در حفظ و گسترش منافع و نزدیکی به قدرت های غربی و رژیم های طرفدار آن، مبادرت ورزیده است.
خط مشی عربستان سعودی در برابر رژیم اشغال گر قدس قابل توجه است. این کشور با وجود گسترش روابط با ساف و گروه های فلسطینی، به توسعه روابط غیر رسمی و پنهانی با اسرائیل نیز مبادرت نموده و این روابط را پس از انعقاد قرارداد غزه – اریحا (آذر 1372 / دسامبر 1993) توسعه داده است؛ به شکلی که به سفیر خود در آمریکا دستور داده با نمایندگان جامعه ی یهودیان آن کشور دیدار نماید. هم چنین، تحریم شرکت های تجاری طرف معامله با اسرائیل را لغو کرده و تماس میان اتاق های بازرگانی دو کشور را برقرار نموده است. به تلویزیون کشورش نیز اجازه داده مصاحبه به عمل آمده با شیمون پرز را پخش کند، و پذیرای سفر مخفیانه و محرمانه وزیر امور خارجه اسرائیل شده است. (6)
تا قبل از فروپاشی شوروی، یکی از اهداف سیاست خارجی عربستان سعودی، مبارزه با کمونیسم و دولت های کمونیستی بود. مبارزه با کمونیسم از سه جهت صورت می گرفت. اول، عربستان سعودی به عنوان یک کشور طرفدار غرب، چاره ای جز پیروی از استراتژی ضد کمونیستی غرب نداشت. دوم، کمونیسم یک اندیشه الحادی به حساب می آمد که عربستان جدال با آن را وظیفه ی دینی خود می دانست. سوم، این مبارزه برای نشان دادن لیاقت عربستان سعودی برای تصدی رهبری جهان اسلام ضروری به نظر می رسید. سعودی ها با بهره گیری از ابزارهای مختلف می کوشیدند کشورهای اسلامی را در مبارزه با کمونیسم همراه خود سازند. در مقابل، روس ها نیز از طریق سوریه، کویت و ساف می کوشیدند بر موضع گیری ضد کمونیستی عربستان سعودی تأثیر بگذارند.
روابط سیاسی ایران و عربستان در 1307 برقرار شد. در 1314 ایران سفارت خود در جده را تعطیل و سفیرش در مصر را به عنوان سفیر اکردیته در آن کشور منصوب کرد. در 1322 در پی درگیری شیعیان و مقامات سعودی، زد و خورد چند نفر ایرانی با اتباع عربستان، و سرانجام با اعدام یک حاجی ایرانی از سوی وهابیان، رابطه ی سیاسی دو کشور قطع شد. در 1326 پس از سفر یک هیأت حسن نیت عربستان، روابط دو کشور مجددا برقرار شد. در 1344 ملک فیصل به ایران سفر کرد و در 1347 موافقت نامه حاکمیت ایران بر جزیره فارسی را امضا نمود. بعد از تأسیس اوپک، روابط دو کشور در حوزه اقتصادی هم گسترش یافت. در مجموع ایران و عربستان در مسأله ی فلسطین، و همکاری با آمریکا و دشمنی با شوروی دارای مواضع مشترک یا نزدیکی بودند.
رهبران عربستان سعودی، نخست از پیروزی انقلاب اسلامی خرسند شدند، اما در پی تأسیس دفتر جبهه آزادی بخش شبه جزیره عربستان در تهران و برگزاری اولین راهپیمایی برائت از مشرکین حجاج ایرانی در مکه، روابط دو کشور رو به سردی نهاد. چراغ سبز عربستان به عراق برای حمله به ایران، حمایت های سیاسی، نظامی، تسلیحاتی، اطلاعاتی و مالی آن کشور به عراق در جنگ تحمیلی، ارائه طرح هشت ماده ای ملک فهد که متضمن به رسمیت شناختن رژیم صهیونیستی بود، کشتار چهارصد حاجی ایرانی، روابط دو کشور را به پایین ترین سطح تنزل داد. هشت ماه پس از حج خونین، عربستان روابطش را با ایران قطع نمود. ولی در 1370 روابط دو کشور، متعاقب حمله ی عراق به کویت برقرار و با تفویض اختیارات موقت پادشاهی از سوی ملک فهد به امیر عبدالله در 1374 و سفر متقابل مقامات بلند پایه دو کشور، روابط دو کشور رو به گسترش نهاد. (7)
/س
شبه جزیره ی عربستان تا قبل از بعثت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم، متشکل از قبایل مختلف و پراکنده بوده است. با ظهور اسلام، همه ی قبایل به تدریج تحت حکومت واحد اسلامی قرار گرفتند، اما با فروپاشی خلافت خلفای عباسی، حکومت های ملوک الطوایفی در آن منطقه شکل گرفت. امپراتوری عثمانی در اوایل قرن یازدهم هجری، با انضمام عربستان به خاک خود، به سیستم ملوک الطوایفی آن خاتمه داد. در قرن دوازدهم هجری، محمد بن عبدالوهاب و محمد بن سعود به ترویج اندیشه ی وهابیت و جدایی عربستان از عثمانی دست زدند که پس از یک دوره طولانی دست به دست شدن حکومت آن بین آل سعود و عثمانی، سرانجام در اوایل قرن چهارده هجری، کار تصرف عربستان توسط آل سعود به اتمام رسید و در پی آن عبدالعزیز بن سعود، موجودیت کشور پادشاهی عربستان سعودی را در سال 1318 / 1939 اعلام کرد. پس از وی، به ترتیب سعود، فیصل، خالد و فهد به سلطنت دست یافتند.
بر پایه ی قانون اساسی عربستان سعودی، سیستم حکومتی آن کشور، پادشاهی مطلقه و در خاندان آل سعود موروثی است. شاه مقام نخست وزیری و ریاست بر هیأت دولت 45 نفره و نیز، ریاست قوه مجریه را بر عهده دارد. شصت عضو مجلس آن کشور که تنها جنبه ی مشورتی دارد، از سوی پادشاه انتخاب می شوند. قوه قضائیه از چند مرجع قضایی شامل: دادگاه های خاص، ویژه، محلی، عالی و دیوان عالی تشکیل شده است؛ دادگاه خاص به عنوان پایین ترین مرجع قضایی به بررسی شکایات علیه شاه و مقامات، و دیوان عالی، به عنوان بالاترین مرجع قضایی، به بررسی احکام صادره از دادگاه عالی که مورد اعتراض قرار گرفته است، می پردازد. در کشور عربستان سعودی، فعالیت هیچ حزب سیاسی مجاز نیست و گروه های سیاسی مخالف مانند اخوان المسلمین، به صورت مخفی و زیر زمینی فعالیت می کنند.
الف – وضعیت اقتصادی: نفت و گاز مهم ترین اقلام صادراتی عربستان سعودی و در واقع موتور محرک اقتصادی آن کشور است. عربستان به سبب فروش نفت و گاز و در پرتو اجرای شش برنامه ی پنج ساله ی توسعه، از یک کشور فقیر تبدیل به یک کشور ثروتمند در مقیاس منطقه ای شده، و از این رو، گفته می شود در آستانه ی یک چرخش صنعتی قرار گرفته است؟! در عربستان هیچ رودخانه ی دائمی وجود ندارد و تنها یک درصد زمین های آن قابل کشت است. در نتیجه، آب مهم ترین مشکل این کشور به شمار می رود. با این وصف، توانسته است با کمک درآمدهای نفتی و برنامه های اقتصادی، از یک وارد کننده ی گندم، خود را به مقام یک صادر کننده گندم برساند. علاوه بر نفت و گاز، معادن طلا، اورانیوم، مس، سنگ آهن، سرب و قلع در عربستان سعودی کشف و به مرحله ی بهره برداری رسیده است. گفتنی است، ریاض در نیمه ی اول دهه ی 1370 / 1990 با 67 میلیارد دلار وام و بدهی خارجی، از بدهکارترین کشورهای جهان سوم بود.
ب – وضعیت اجتماعی و فرهنگی: در زندگی اجتماعی مردم عربستان سعودی، نکات قابل توجه وجود دارد. از جمله:
1. نفوذ اجتماعی و دینی فزاینده ی چهار قبیله در این کشور، تعصب و علقه نیرومند قبیله ای را به وسیله ای مؤثر در شکل دهی روابط اجتماعی درآورده است.
2. تبعیض طبقاتی فاحش در عربستان سعودی دیده می شود. طبقه اشراف و مرفه، پست های اصلی وکلیدی را دست دارند، در حالی که در روستاها، مردم با کم ترین امکانات زندگی می کنند.
3. اختلاط مردم بومی با مهاجرین مسلمان و غیر مسلمان، بافت اجتماعی ناهمگونی را به وجود آورده است. اصلاح این بافت، با توجه به این که 27 درصد جمعیت آن کشور را مهاجران تشکیل می دهند، غیر ممکن است. بخشی از مردم عربستان سعودی، پای بند به اصول وهابیت هستند. دولت هم عقاید وهابیت را به دقت به مرحله ی اجرا درآورده است. اجرای احکام وهابیت در مورد زنان ملموس تر است، به گونه ای که:
در این کشور هیچ زن عربستانی حق ازدواج با مرد غیر عربستانی را ندارد... مرد [می تواند]... به سادگی همسر خود را طلاق دهد. اما زنان باید برای طلاق از شوهران خود به نظام حقوقی پیچیده ای متوسل شوند... استخدام زنان در فروشگاه ها و اداره ها ممنوع می باشد... به زنان... اجازه نمی شود به تنهایی از خانه یا کشور خارج شوند و این کار حتما باید با اجازه ی مرد ارشد خانواده باشد. در این کشور رانندگی برای زنان ممنوع است. فقط زنان عضو ارتش آمریکا مجاز هستند که در داخل مناطق نظامی رانندگی نمایند... در بعضی از رشته های دانشگاهی فقط مردان حق ثبت نام دارند.
البته بخش اندکی از مردم آن کشور که بخش اعظم آن را جوانان تشکیل می دهند، تحت تأثیر آداب و رسوم و فرهنگ غرب قرار گرفته و از انجام مراسم و پای بندی به فرقه ی رسمی کشور استنکاف می کنند.
اولین مدرسه به سبک جدید، در دوران پادشاهی ملک عبدالعزیز (1332- 1255 / 1953 – 1876) ساخته شد، و به تدریج تعداد آن روبه گسترش نهاد، به شکلی که هم اکنون مدارس زیادی در عربستان سعودی در دو بخش پسران و دختران و در دو نوع دولتی و ملی (آزاد) پدید آمده است. آمار دانش آموزان این مدارس در سال 1368 ش، 2.800.000 نفر بود که 1.500.000 نفر از آن ها، پسر بودند. در 1332 / 1953 وزارت فرهنگ به فرمان ملک سعود افتتاح گردید، و در حال حاضر هفت دانشگاه محمد بن سعود (1332 / 1953 (3)) ملک سعود (1336 / 1957) مدینه منوره (1340 / 1961) ملک عبدالعزیز (1346 / 1967) ملک فهد (1354 / 1975) ام القری (1354 / 1975) و ملک فیصل (1354 / 1975) را اداره می کند. بیشتر دانشجویان و فارغ التحصیلان دانشگاه ها از رشته های ادبیات و علوم انسانی هستند. همپای مراکز دانشگاهی، مراکز آموزش دینی چون سازمان «روابط عالم اسلامی» هم به فعالیت مشغول هستند. این سازمان در 1342 / 1963 با عضویت نمایندگانی از سایر کشورهای اسلامی تأسیس شد، و در زمینه ی آموزش اسلامی، قرآن و زبان عربی فعالیت می کند.
در عربستان سعودی، رسانه های گروهی زیر نظر دولت و مبلغ و بلندگوی سیاست و خط مشی حکومت هستند. روزنامه ها، به دو زبان عربی (مانند الشرق الاوسط، الحیات، الریاض و الجزایر) و انگلیسی (مانند عرب نیوز، ریاض، دیلی، سعودی ریویو) چاپ می شوند. خبرگزاری این کشور زیر نظر دولت است. از سوی دیگر، مردم حق هیچ گونه اظهار نظر مطبوعاتی را ندارند. در حقیقت، اعضای خاندان حاکم عربستان سعودی بر مؤسسه های خبری تسلط دارند. رادیو دولتی عربستان در دو بخش برون مرزی و درون مرزی و زیر نظر وزارت اطلاعات، برنامه پخش می کند. برنامه های رادیو برون مرزی به زبان انگلیسی، بنگالی، فارسی، فرانسوی، اندونزیایی، سومالیایی، سواحلی، ترکستانی، و... است. رادیو آرامکو توسط شرکت نفت آرامکو اداره و برای کارکنان شرکت و به زبان انگلیسی برنامه اجرا می کند.
ج – وضعیت نظامی: هراس عربستان سعودی از بحران های داخلی و نفوذ انقلاب اسلامی به آن کشور، واهمه از حمله ی عراق به شبه جزیره، نیاز به قدرت برای حل اختلاف مرزی با همسایگان، تلاش برای رهبری جهان عرب و اسلام و... سبب شد که دولت مردان عربستان به توسعه ی کمی و کیفی ارتش آن کشور بپردازند. ارتش این کشور از پنج قسمت نیروی هوایی (18.000 نفر) دریایی (11.000 نفر) زمینی (68.000 نفر) دفاع هوایی (4.000 نفر) گارد ملی یا سلطنتی (77.000 نفر) تشکیل شده است. علاوه بر آن، یک نیروی 5.000 نفری به نام نیروی سپر شبه جزیره مرکب از سربازان کشورهای همکاری خلیج فارس در حفر الباطن عربستان سعودی مستقر است. 696 تانک، 296 هواپیما، 141 موشک زمین به هوا در دفاع هوایی، 1.100 نفربر زرهی در گارد ملی و 200 بالگرد در نیروی دریایی، بخشی از تسلیحات موجود در ارتش این کشور است.
د – سیاست ها و خط مشی ها: عربستان سعودی با بیشتر همسایگانش، اختلافات ارضی دارد. به عنوان مثال، این کشور جزایر قاروه و ام المردام کویت را متعلق به خود می داند. در عوض، یمن، ادعای مالکیت سعودی ها به عسیر، نجران و جیزان را رد می کند و بر ادعای مالکیت عربستان بر ربع الخالی اعتراض دارد.درباره مرز 725 کیلومتری عربستان سعودی و عمان هیچ توافقی صورت نگرفته است. عراق نیز می خواهد بخش هایی از شمال شرقی آن کشور را به خاک خود ضمیمه کند. مرزهای دو کشور عربستان سعودی و قطر نامشخص و مورد اختلاف باقی مانده است. (4)
عربستان سعودی در چهار سازمان منطقه ای شورای همکاری خلیج فارس، اتحادیه عرب، کنفرانس اسلامی و اوپک نقش فعال و مهمی دارد. رهبری شورای همکاری خلیج فارس بر عهده عربستان سعودی و دبیرخانه این شورا در ریاض مستقر است. مقر دبیرخانه سازمان کنفرانس اسلامی تا آزادی بین المقدس (اورشلیم) در جده خواهد بود. این کشور یکی از اعضای مهم اتحادیه عرب است، و از بازیگران اصلی اوپک به شمار می رود. عربستان سعودی در پیمان دمشق (شورای همکاری خلیج فارس + مصر و سوریه) عضویت دارد که به منظور تشکیل یک نیروی کارآمد نظامی برای مقابله با بحران های منطقه ای پدید آمد. سعودی ها، عضویت گروه 77، بانک توسعه ی اسلامی، جنبش عدم تعهد، آ اوپک را نیز پذیرفته اند. (5)
روابط عربستان سعودی و غرب دو سویه است. از یک سو، غرب همواره از این کشور حمایت کرده و از آن، در برابر تهدیدهای داخلی و خارجی پشتیبانی نموده، و هم چنین، غرب و به ویژه آمریکا، با اعزام کارشناسان (مستشاران) صنعتی، نظامی، مالی و نفتی فراوان، به توسعه ی روابط با عربستان سعودی دست زده است. از سوی دیگر، عربستان سعودی با اتخاذ استراتژی جلوگیری از توسعه ی کمونیسم در منطقه خلیج فارس، مقابله با سیاست های رادیکالی جهان عرب (مانند عبدالناصر)، پیروی از خط مشی منطقه ای غرب و به خصوص آمریکا (مثل صلح خاورمیانه؟!) به تلاش مستمر در حفظ و گسترش منافع و نزدیکی به قدرت های غربی و رژیم های طرفدار آن، مبادرت ورزیده است.
خط مشی عربستان سعودی در برابر رژیم اشغال گر قدس قابل توجه است. این کشور با وجود گسترش روابط با ساف و گروه های فلسطینی، به توسعه روابط غیر رسمی و پنهانی با اسرائیل نیز مبادرت نموده و این روابط را پس از انعقاد قرارداد غزه – اریحا (آذر 1372 / دسامبر 1993) توسعه داده است؛ به شکلی که به سفیر خود در آمریکا دستور داده با نمایندگان جامعه ی یهودیان آن کشور دیدار نماید. هم چنین، تحریم شرکت های تجاری طرف معامله با اسرائیل را لغو کرده و تماس میان اتاق های بازرگانی دو کشور را برقرار نموده است. به تلویزیون کشورش نیز اجازه داده مصاحبه به عمل آمده با شیمون پرز را پخش کند، و پذیرای سفر مخفیانه و محرمانه وزیر امور خارجه اسرائیل شده است. (6)
تا قبل از فروپاشی شوروی، یکی از اهداف سیاست خارجی عربستان سعودی، مبارزه با کمونیسم و دولت های کمونیستی بود. مبارزه با کمونیسم از سه جهت صورت می گرفت. اول، عربستان سعودی به عنوان یک کشور طرفدار غرب، چاره ای جز پیروی از استراتژی ضد کمونیستی غرب نداشت. دوم، کمونیسم یک اندیشه الحادی به حساب می آمد که عربستان جدال با آن را وظیفه ی دینی خود می دانست. سوم، این مبارزه برای نشان دادن لیاقت عربستان سعودی برای تصدی رهبری جهان اسلام ضروری به نظر می رسید. سعودی ها با بهره گیری از ابزارهای مختلف می کوشیدند کشورهای اسلامی را در مبارزه با کمونیسم همراه خود سازند. در مقابل، روس ها نیز از طریق سوریه، کویت و ساف می کوشیدند بر موضع گیری ضد کمونیستی عربستان سعودی تأثیر بگذارند.
روابط سیاسی ایران و عربستان در 1307 برقرار شد. در 1314 ایران سفارت خود در جده را تعطیل و سفیرش در مصر را به عنوان سفیر اکردیته در آن کشور منصوب کرد. در 1322 در پی درگیری شیعیان و مقامات سعودی، زد و خورد چند نفر ایرانی با اتباع عربستان، و سرانجام با اعدام یک حاجی ایرانی از سوی وهابیان، رابطه ی سیاسی دو کشور قطع شد. در 1326 پس از سفر یک هیأت حسن نیت عربستان، روابط دو کشور مجددا برقرار شد. در 1344 ملک فیصل به ایران سفر کرد و در 1347 موافقت نامه حاکمیت ایران بر جزیره فارسی را امضا نمود. بعد از تأسیس اوپک، روابط دو کشور در حوزه اقتصادی هم گسترش یافت. در مجموع ایران و عربستان در مسأله ی فلسطین، و همکاری با آمریکا و دشمنی با شوروی دارای مواضع مشترک یا نزدیکی بودند.
رهبران عربستان سعودی، نخست از پیروزی انقلاب اسلامی خرسند شدند، اما در پی تأسیس دفتر جبهه آزادی بخش شبه جزیره عربستان در تهران و برگزاری اولین راهپیمایی برائت از مشرکین حجاج ایرانی در مکه، روابط دو کشور رو به سردی نهاد. چراغ سبز عربستان به عراق برای حمله به ایران، حمایت های سیاسی، نظامی، تسلیحاتی، اطلاعاتی و مالی آن کشور به عراق در جنگ تحمیلی، ارائه طرح هشت ماده ای ملک فهد که متضمن به رسمیت شناختن رژیم صهیونیستی بود، کشتار چهارصد حاجی ایرانی، روابط دو کشور را به پایین ترین سطح تنزل داد. هشت ماه پس از حج خونین، عربستان روابطش را با ایران قطع نمود. ولی در 1370 روابط دو کشور، متعاقب حمله ی عراق به کویت برقرار و با تفویض اختیارات موقت پادشاهی از سوی ملک فهد به امیر عبدالله در 1374 و سفر متقابل مقامات بلند پایه دو کشور، روابط دو کشور رو به گسترش نهاد. (7)
پي نوشت :
1. در تهیه مطالب این بحث از کتاب «عربستان سعودی» اثر رقیه السادات عظیمی استفاده شده است.
2. نام رسمی عربستان، پادشاهی عربستان سعودی است. ر.ک: گیتاشناسی کشورها، محمود محجوب و فرامرز یاوری، ص 205.
3. تاریخ هایی که در پرانتز آمده است، سال تأسیس دانشگاه ها را نشان می دهد.
4. کانون های بحران در خلیج فارس، اصغر جعفری ولدانی، ص 313، 322، 326.
5. سازمان کنفرانس اسلامی، یحیی فوزی تویسرکانی، ص 234؛ مبانی رفتاری شورای همکاری خلیج فارس در قبال جمهوری اسلامی، بهمن نعیمی ارفع، ص 51.
6. اهداف سیاست خارجی ساف در فلسطین اشغالی، محمود نورانی، ص 177- 180؛ روزنامه ی کیهان (29 آبان 1370) ص آخر؛ روزنامه اطلاعات (23 خرداد 1372) ص آخر؛ روزنامه جمهوری اسلامی (24 آبان 1372) ص آخر.
7. همان. تاریخ سیاست خارجی ایران، غلامرضا علی بابائی، ص 472.
/س
.jpg "معرفی خوشنویسان معروف قرآن کریم")
