سند دعاي ندبه

روش عرف و عقلا در مسائل تاريخي، قبول هر خبري است که در کتب تاريخي معتبر يا مشهور نقل شده باشد. ولي علماي اسلام در قبول اخبار و رواياتي که مربوط به احکام شرع و معارف ديني است به اين مقدار اکتفا نمي کنند، بلکه در صدد بحث و تحقيق برآمده و در سند احاديث و عدالت و وثاقت راويان حديث بررسي کامل مي کنند، و مادامي که اطمينان کامل و وثوق به احاديث پيدا نکنند به آن عمل نمي نمايند.
اين دقت و تحقيق به جهت حصول اطمينان به صدور حديث از معصوم در مورد تکاليف الزامي، اعم از وجوب و حرمت دو چندان مي شود، ولي در مورد مستحبات احتياج مبرم به اين گونه بررسي نيست. مورد ادعيه از اين قسم است؛ زيرا به جهت استحباب قرائت آن احتياج مبرمي به بررسي سندي ندارد، بلکه قرائت آن به رجا و اميد مطلوبيت کافي است، و مي توان از قوت متن و الفاظ و مضامين دعا پي به اعتبار آن برد؛ زيرا اين مضامين در آيات و روايات معتبر نيز وارد شده است. خصوصاً آن که مطابق اخبار «من بلغ» که دلالت بر تسامح در ادله ي سنن و مستحبات دارد، احتياج چنداني به بررسي سند ادعيه مستحبّه نيست.

راه تشخيص روايت صحيح از غير صحيح:

از آنجا که برخي از کذّابين از زمان پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله و سلم درصدد جعل و وضع حديث و نسبت آن به پيامبر و اهل بيت عليهم السلام بوده اند، لذا جا دارد که ميزاني را براي تمييز بين حديث صحيح به دست دهيم. در اين باره به چند ميزان مي توان اشاره نمود:

1- موافقت با قرآن:

امام صادق عليه السلام از رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم نقل کرده که فرمود: «انّ علي کل حقّ حقيقه و علي کلّ صواب نوراً، فما وافق کتاب الله فخذوه و ما خالف کتاب الله فدعوه»(1) «همانا بر هر حقي حقيقتي و بر هر صوابي نوري است، پس آنچه موافق کتاب خداست اخذ کرده و آنچه مخالف کتاب خداست رها کنيد.»

2- موافقت با ساير کلمات معصومين عليهم السلام

حسن بن جهم مي گويد: به امام رضا عليه السلام عرض کردم: از جانب شما احاديث مختلف به ما مي رسد؟ حضرت فرمود: «ما جاءک عنا فقس علي کتاب الله عزّوجلّ و أحاديثنا، فان کان يشبههما فهو منّا، و ان لم يکن يشبههما فليس منّا»(2) «آنچه از جانب ما به شما رسيد بر کتاب خداوند عزوجل و احاديث ما مقايسه کنيد، اگر شبيه آن دو است از ما مي باشد، و گرنه از ما نيست.»

3- موافقت با عقل و عدم مخالفت با حکم آن:

در حديثي از رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم نقل است که فرمود: «هرگاه از من حديثي به شما رسيد آن را بر کتاب خدا و حجت عقولتان عرضه بداريد؛ اگر موافق اين دو بود قبول کرده و گرنه آن را بر ديوار زنيد.»(3)

نظر بزرگان درباره ي دعاي ندبه:

شيخ مرتضي انصاري رحمه الله در کتاب «المکاسب» در بخش خيارات در ذيل حديث «المؤمنون عند شروطهم» مي گويد: بعيد نيست که بگوييم عنوان «شرط» بر التزامات ابتدايي صادق نيست، بلکه متبادر عرفي از «شرط» همان التزامات تابع عقد است، همان گونه که از موارد استعمال اين کلمه در مثل قول امام در دعاي ندبه استفاده مي شود، آنجا که در ابتداي دعا فرمود: «بعد أن شرطت عليهم الزهد في درجات هذه الدنيا الدنيّه».(4)
شيخ انصاري رحمه الله گويا اين دعا را امر مفروض عنه از حيث صحت گرفته و لذا به آن در مجال احکام شرعيه استدلال کرده است.
محشّين مکاسب شيخ بر او در اين نکته هيچ اعتراضي نکرده و سند آن را نيز مورد مناقشه قرار نداده اند.
شيخ عبدالله مامقاني در حاشيه خود بر مکاسب مي گويد: «وجه دلالت اين جمله بر مقصود اين است که: امام به اين بر مي گردد که خداوند عزّوجلّ به بندگان خود فرمود: هر کس در اين دنيا زهد پيشه کند من به او نعمت مقيم عطا خواهم کرد...»(5)
ايرواني مي گويد: «اما اطلاق شرط در دعاي ندبه به اعتبار اين است که در ضمن التزام جزيل ما عنده ... آمده است...»(6)

ناقلان دعاي ندبه:

دعاي ندبه را عده اي از علما و محدثين نقل کرده اند از آن جمله:
1- شيخ مشهدي در «المزار» از محند بن ابي قره و او از کتاب ابي جعفر محمد بن الحسين بن سفيان بزوفري نقل کرده و آن را به امام زمان عليه السلام نسبت داده است.(7)
2- سيد بن طاووس در «مصباح الزائر» و «اقبال الاعمال» از بعض اصحاب ما از محمد بن علي بن ابي قرّه به نقل از کتاب محمد بن حسين بن سفيان بزوفري نقل کرده و آن را به امام زمان عليه السلام نسبت داده است.(8)
3- علامه مجلسي رحمه الله در کتاب «زالد المعاد» مي گويد: «و اما دعاي ندبه که مشتمل بر عقايد حقّه و تأسّف بر غيبت قائم عليه السلام است، به سند معتبر از امام جعفر صادق عليه السلام نقل شده است...»(9)
4- قبل از اين بزرگان، اين دعا را شيخ جليل ثقه ابوالفرج محمد بن علي بن يعقوب بن اسحاق بن ابي قره قناني که معاصر شيخ نجاشي و از اعلام قرن پنجم بوده، نقل کرده است. کسي که شيخ محمد بن مشهدي در کتاب «المزار» از او زياد نقل مي کند.
5- و نيز شيخ جليل ثقه ابوجعفر محمد بن حسين بن سفيان بزوفري در کتاب «الدعاء» نقل کرده است. او که از مشايخ شيخ مفيد رحمه الله به حساب مي آيد مورد تأييد خاص او را قرار گرفته است. حاجي نوري در «خاتمه المستدرک» او را از مشايخ شيخ مفيد برشمرده و به وثاقت و جلالت قدر او شهادت داده است.
مرحوم آيت الله بروجردي مي فرمود: «يکي از راه هاي شناخت رجال، شناخت شخصيت شاگردان آنان است. و هرگاه مشاهده شد که اشخاصي همچون شيخ مفيد رحمه الله از شخص معيني زياد روايت نقل مي کند و هرگز مذمتّي در حق او ندارد اين به نوبه خود نشانه اين است که آن شخص مورد وثوق و اطمينان است.»

راوي دعاي ندبه:

کسي ادعا نکرده که بزوفري اين دعا را بدون واسطه از امام نقل کرده است. و آيا لازم است هر کسي که روايتي را از امام نقل مي کند معاصر با امام باشد؟
ما اطمينان داريم که اين دعا يا با سند در کتاب بزوفري روايت شده ولي ديگران که از آن کتاب نقل کرده اند از باب مسامحه آن سند را حذف کرده اند، و يا اين که بزوفري از آنجا که دعا را معروف و مشهور ديده احتياجي به ذکر سند نديده است؛ زيرا همان گونه که در اين زمان معروف و مشهور است، در عصرهاي گذشته نيز چنين بوده است. خصوصاً آن که متن آن با آيات قرآن و روايات ديگر سازگاري تمام دارد.

«محمد بن مشهدي» راوي با واسطه ي دعاي ندبه:

از کلمات آيت الله خويي رحمه الله به نقل از شيخ حرّ عاملي به دست مي آيد که مراد از محمد بن مشهدي، محمد بن علي بن جعفر است.(10)
ولي مرحوم حاجي نوري در «خاتمه ي مستدرک» در اين باره مي گويد: «مراد از محمد بن مشهدي، محمد بن جعفر بن علي بن جعفر مشهدي است که از وي به عنوان «حائري» نيز ياد شده است. ايشان يکي از راويان ابي الفضل شاذان بن جبرئيل قمي است. او همچنين با دو واسطه از شيخ مفيد روايت نقل مي کند.» (11)
به هر حال او هر که باشد شخصي قابل اعتماد و مورد وثوق و جليل القدر است که توصيف و مدح وي در کتب رجال آمده است.

«محمد بن علي بن ابي قرّه» راوي ديگر دعاي ندبه:

او از جمله راويان صاحب کتاب و مورد اعتماد است. نجاشي درباره ي وي مي گويد: «... او ثقه بوده و روايات فراواني شنيده و کتاب هاي بسياري تأليف کرده است. وي کسي بود که کتاب ها را ورق به ورق براي اصحاب اماميه مي خواند و همواره در مجالس با ما بود».(12)
از آنجا که نجاشي اجازه ي نقل کتاب هاي ابن ابي قره را از وي داشته است لذا مي توان او را از مشايخ اجازه ي مرحوم نجاشي دانست.
از آنجا که محمد بن جعفر مشهدي معاصر محمد بن ابي قره نبوده است لذا مي توان آن را اين گونه توجيه کرد:
1- شيخ مشهدي معمّر بوده و لذا محمد بن ابي قره را درک کرده است.
2- اگر چه خبر ارسال دارد ولي ابن مشهدي به نقلش از محمد بن ابي قره يقين داشته است.
3- ابن مشهدي دعا را از کتاب مزار ابن ابي قره نقل کرده است، زيرا مطابق نقل صاحب رياض ابن ابي قره کتابي به نام «مزار» داشته است.

توثيق ابن مشهدي:

او از شاگردان احمد بن ادريس به شمار آمده و از او روايات نقل کرده است. و از آنجا که شيخ مفيد از او روايت نقل کرده مي توان او را از مشايخ شيخ مفيد دانست.
درباره ي وثاقت وي بايد گفت: هرچند پيرامون بزوفري در کتاب رجال توثيق خاصي وارد نشده است، ولي از آنجا که از مشايخ روايي شيخ مفيد بوده و در موارد زيادي براي وي رضا و رحمت خداوند را طلب کرده است، مي توان بدون ترديد گفت: قواعد توثيق عام، شامل حال وي مي گردد.

پي نوشت :

1- کافي، ج1، ص69، ح 1.
2- وسائل الشيعه، ج27، ص121، ح 33373.
3- شرح اصول کافي، ج2، ص343، ح1؛ تفسير ابوالفتوح رازي، ج3، ص392.
4- المکاسب، ج5، ص21.
5- حاشيه مامقاني بر مکاسب، قسم خيارات، ص 12.
6- حاشيه ايرواني بر مکاسب، ج2، ص5.
7- المزار، ص 573، دعاي 107.
8- مصباح الزائر، ص446؛ اقبال الاعمال، ص 295-299.
9- زاد المعاد، ص488.
10- معجم رجال الحديث، ج17، ص259.
11- مستدرک الوسائل، ج3، ص368.
12- رجال نجاشي، ص283.

منبع: کتاب بررسي دعاي ندبه
/س