انواع اسهال و درمان آنها

در اصطلاح عوام اسهال را دفع مدفوع روزانه به صورت شل یا آبكی، همراه با افزایش قابل توجه دفعات اجابت مزاج می‌دانند. اما از نظر علمی مدفوع با حجم مایع 300 سی سی به بالا در 24 ساعت و وزن مدفوع بالای 200 گرم در روز را اسهال می‌گویند. ولی مورد دیگری داریم كه دفعات اجابت مزاج بالا است ولی اسهال حقیقی نداریم و این حالت را (اسهال كاذب) می‌نامند. در این اسهال خروج مكرر و متناوب حجم‌های كم مدفوع به دلایل مختلف داریم كه به جای آن ترشحات مخاطی چسبناك و كف آلود كه گاهی به سختی با آب پاك می‌شوند دیده می‌شود. این درواقع به خاطر یبوست، سندرم روده تحریك پذیر، اختلال عصبی، حركتی در عضلات و اسفنكترهای دخیل در دفع مدفوع است كه باعث تحریك ترشح مخاطی می‌شوند. این ترشحات مخاطی جمع شده ایجاد فشار و احساس دفع را در فرد به وجود می‌آورند، لذا او مكرر به دستشویی می‌رود ولی دفع مدفوع یا بسیار ناچیز است یا اصلاً مدفوع وجود نخواهد داشت و فقط ترشحات مخاطی دارد. اگر هم مدفوع باشد اول مدفوع ناچیز كه معمولاً هم قوام سختی دارد خارج شده و بعد ترشحات مخاطی دفع می‌گردند و به هر حال این شرایط ایجاد اسهال كاذب می‌كند كه گاهی حتی با بی اختیاری مدفوع همراه می‌شود. بدین لحاظ فرد از نظر روانی و اجتماعی شدیداً آزرده می‌شود و بیمار با شكایت از بیماری خود به عنوان اسهال نزد پزشك می‌رود در حالی كه درواقع اسهال ندارد و اشكال در جای دیگر است. درمان این نوع اسهال، رفع همان عامل زمینه‌ای خواهد بود كه باعث ایجاد آن گردیده است.

انواع اسهال حقیقی

تقسیم بندی‌های مختلفی برای اسهال‌های حقیقی وجود دارد كه به هریك از جنبه‌ی خاصی پرداخته خواهد شد اما مهم‌ترین جنبه‌ای كه از لحاظ بالینی بسیار اهمیت دارد، مدت زمان اسهال است. اگر یك روند اسهالی 2 هفته طول بكشد اسهال را به نام اسهال پایا و بالای 4 هفته را تحت عنوان اسهال مزمن می‌شناسیم. خود این انواع هم زیر مجموعه‌هایی را در برمی‌گیرد.
در اسهال حاد برحسب علت اسهال اعم از این كه عفونی و ناشی از عوامل بیماری‌زای مختلف یا از باكتری‌ها، ویروس‌ها و انگل‌های مختلف باشد مورد بررسی قرار می‌گیرد. علت دیگر كه از لحاظ اهمیت در درجه‌ی دوم است عوارض جانبی داروهای مختلف است. به ویژه در مورد داروهای پر مصرف، مثل آنتی بیوتیك‌ها اهمیت پیدا می‌كند. علت سوم مواجهه با سموم مثل حشره‌كش ها، آفت كش‌ها و گازهای شیمیایی جنگی است كه این عوامل با اثر روی سیستم گوارشی و سیستم‌های كنترلی دیگر، مثل جریان خون و اعصاب ورودی به سیستم گوارشی باعث بروز اسهال می‌شوند.
اسهال‌های پایا حالت بینابینی دارد یعنی هم علل اسهال حاد، هم علل اسهال مزمن می‌تواند در آن دخیل باشد اما شباهت بالینی بیشتری به اسهال‌های حاد خواهند داشت. اكثراً علل عفونی یا دارویی -شیمیایی در آن دخیل‌اند. اسهال‌های مزمن خیلی مهم هستند و باید زمینه‌های خطرناك مثل بدخیمی و یا بیماری‌های التهابی گوارشی اولیه در آن مدنظر باشد. اگر این علل زمینه‌ای، به موقع بررسی شده و تشخیص داده شوند بسیاری از موارد بستری و جراحی‌های سنگین و پر هزینه، حتی مرگ و میرهای ناشی از سرطان‌ها و سایر علل ناتوان كننده‌ی سیستم گوارشی در حد قابل توجهی رفع خواهد شد و موجب صرفه جویی در هزینه‌های بهداشتی، درمانی و حفظ نیروی انسانی سالم و قوی برای جامعه خواهد شد. زیرا یك بیمار بستری علاوه بر هزینه‌ی زیادی كه به بخش بهداشت و درمان وارد كرده كه یك نیروی كار و مولد برای جامعه است و از این لحاظ هم به چرخه‌ی تولید و اقتصاد جامعه صدمه می‌خورد. لذا یك توجه ساده به اسهال و علائم آن و تشخیص نوع آن كه حاد یا مزمن است می‌تواند كمك بزرگی هم به خود او و سلامتی‌اش باشد و هم برای جامعه زیان آور نباشد.
انواع اسهال مزمن برحسب علت به 5 دسته تقسیم می‌شوند كه هریك اهمیت بالینی و پیش آگهی خاص خود را دارد. از لحاظ بستری بیماران و پیگیری بالینی، اهمیت اسهال مزمن چیزی كمتر از اسهال حاد نیست و حتی در اغلب موارد این اسهال‌ها مهمتر جلوه می‌كنند.

1-اسهال‌های ترشحی:

اسهال‌های ترشحی ناشی از اختلال در انتقال آب و الكترولیت‌ها از مخاط روده‌ی كوچك و روده‌ی بزرگ است. در حالت طبیعی روده‌ها به ویژه روده‌ی بزرگ مقدار زیادی از آب همراه با مواد گوارش شده و الكترولیت‌های مهم مثل سدیم و پتاسیم باز جذب می‌كنند. لذا در حفظ آب بدن و طراوت اندام‌های مختلف نقش دارند. زیرا كم آبی سلول‌های بدن طراوت سلولی و كاركرد آن را كاهش می‌دهد. اگر زمان بیشتری كم آبی ادامه یابد با زندگی سلول‌ها و زندگی فرد منافات دارد.
در اسهال ترشحی مدفوع آبكی و حجیم دیده می‌شود و حتی اگر فرد مدتی از غذاخوردن امتناع كند (مثل زمان روزه‌داری) باز هم اسهال تداوم خواهد داشت.) در این نوع اسهال هیچ گونه سوء جذب مواد محلول مثل قندها و غیره نداریم لذا غلظت مدفوع از لحاظ اسمزی طبیعی است.

2- اسهال اسمزی:

اگر در جذب مواد محلول در آب، مثل قندها به هر دلیلی اختلال ایجاد شود این مواد در فضای لوله‌ی گوارش باقی مانده و مقدار زیادی آب به سمت خود می‌كشد (قدرت كشش آب توسط مواد محلول را با معیار اسمولالیته می‌سنجند) لذا این اسهال را به دلیل وجود این خاصیت اسهال‌های اسموتیك یا اسمزی گویند. مواد مذكور، موادی هستند با اسمولالیته‌ی بالا و قند و آبی كه به سمت خود می‌كشند بسیار فراوان است ظرفیت و توانایی روده‌ی بزرگ كمتر از آن است كه تمام آب تجمع یافته در فضای لوله‌ی گوارش را دوباره جذب كند و به جریان خون برگرداند. بنابراین شخص مقدار قابل توجهی از آب بدن خود را به صورت اسهال از دست می‌دهد و این یك خطر بالقوه است.

3- اسهال چرب:

اسهال‌های چرب را اصطلاحاً اسهال‌های استئاتوره‌ای هم می‌گویند. علت این اسهال‌ها هرچه باشد نهایتاً موجب سوء جذب چربی‌ها شده و این چربی‌ها به ناچار داخل محتویات مدفوع می‌شوند و ظاهر گریس مانند و چسبنده‌ای به مدفوع می‌دهند. به علاوه به دلیل این كه مواد چرب توسط باكتری‌های موجود در لوله‌ی گوارش انسان مصرف می‌شوند، تبدیل به اسیدهای چرب با اسمولالیته‌ی بالا و نیز مواد بدبوی دیگر می‌گردند. لذا معمولاً بوی بد مدفوع یكی از نشانه‌های این اسهال است.

4-اسهال‌های با علل التهابی:

این اسهال‌ها بسیار آزاردهنده هستند و علت آن وجود خون و عفونت ناشی از ضایعات التهابی است. گاهی التهابات با تب همراه است كه باید توجه شود. در افراد مسن اگر خونریزی و التهاب وجود داشت حتماً باید پیگیری‌های بعدی انجام شود تا خدای ناكرده بدخیمی و سرطان‌های لوله‌ی گوارش از احتمالات موجود خارج گردد. البته جای نگرانی نیست زیرا این سرطان‌ها آن قدر فراوان نیستند ولی برای اطمینان خاطر توسط پزشك و بیمار بهتر است این پیگیری‌ها صورت گیرد.
بسیاری از عفونت‌ها هم می‌توانند ایجاد التهاب در لوله‌ی گوارش كرده كه این التهاب اگر عفونت مزمن شود به حالت مزمن درمی آید و موجب اسهال می‌گردد.
بیماری‌های التهابی مزمن دیگری هم وجود دارد كه بیماری‌های التهابی نهانزاد روده نام دارند و به اختصار L.B.D نامیده می‌شود. در این گروه دو بیماری كرون و كولیت اولسراتیو قرار دارند و از علل شایع اسهال مزمن در بزرگسالان هستند كه همراه با یك سری علائم التهابی در سایر اعضا مثل مفاصل و پوست (به صورت ضایعات جلدی) بروز می‌كنند.

5-اسهال حركتی:

لوله‌ی گوارش در جدار خود عضلات احشایی دارد كه توسط سیستم عصبی خودكار بدن كنترل می‌شود. شبكه‌ی عصبی انتریك هم در جدار روده در مجاورت این عضلات قرار دارد و در واقع فرمان‌های سیستم عصبی خودكار را این سیستم عصبی انتریك به عضلات منتقل می‌كند. حال اگر اشكال در این سیستم عصبی انتریك یا در خود سیستم عصبی خودكار بدن باشد و یا عضلات جدار روده تخریب شده باشد، در حركات منظم لوله‌ی گوارش و روده‌ها مشكل ایجاد می‌شود. این مشكل باعث می‌شود كه موادغذایی سریع طول لوله‌ی گوارش را طی كند. به دلیل عدم جذب صحیح و ناكافی، این مواد وارد مدفوع شده و از آنجا كه معمولاً آب زیادی هم به خود می‌گیرند دفع مدفوع به صورت آبكی و اسهال است.

انواع اسهال حاد

بیش از 90% اسهال‌های حاد به واسطه‌ی عوامل عفونی بیماری‌زا ایجاد می‌شوند، لذا اغلب با تب، درد شكم و استفراغ بروز می‌كنند. اكثراً عوامل اسهال عفونی بیشتر از راه مدفوعی یا دهانی منتقل می‌شوند. یعنی اگر آب یا غذای آلوده به مدفوع انسان یا حیوان مبتلا به ارگانیزم بیماری‌زا توسط فرد سالم مصرف شود، این میكروارگانیزم‌ها وارد دستگاه گوارش می‌شوند و بسته به نوع ارگانیزم، بیماری‌های مختلفی ایجاد می‌كنند.
به طور طبیعی در روده‌ی تمام انسان‌ها، یك سری میكروارگانیزم‌ها به صورت هم زیستی با انسان زندگی می‌كنند و حتی با تولید ویتامین‌هایی مثل K,B برای او سودمندند. اما همین موجودات می‌توانند در افراد نقص ایمنی و در اطفال و سالمندان كه ایمنی كمتری دارند به عنوان یك عامل فرصت طلب، ایجاد بیماری و عفونت كنند. لذا یكی از اسهال‌های مهم كه باید به آن توجه شود اسهالی است كه پس از شیمی درمانی، سوء تغذیه و یا ایدز ایجاد نقص ایمنی كرده و شخص دچار اسهال می‌شود. در اینجا اصلاً شدت اسهال مهم نیست. حتی یك اسهال خفیف هم می‌تواند خطرناك باشد، لذا اگر فرد سالمند یا كودك (به خصوص در سنین زیر 5 سال)‌ یا فردی كه تحت شیمی درمانی قرار دارد اسهال شد حتماً مشاوره و كمك گرفتن از پزشك معالج به عنوان یك امر ضروری باید انجام گردد. این كار از عواقب شدید و وخیم بعدی به موقع جلوگیری خواهد كرد و بسیاری از بیماران را از مرگ حتمی نجات خواهد داد. خوشبختانه در كشور ما بیماری مهلك ایدز نسبت به كشورهای غربی فراوانی كمتری دارد ولی اگر شخصی از اطرافیان شما خدای ناكرده دچار این بیماری است علاوه بر عفونت سایر دستگاه‌ها باید از لحاظ عفونت‌های گوارشی و اسهال حتماً توسط پزشك بررسی دقیق به عمل آید. زیرا عفونت‌های منجر به اسهال در این بیماران با عوامل غیرمعمول و فرصت طلب مثل تك‌یاخته و قارچ‌ها و ویروس‌ها همراه است كه در افراد عادی به احتمال ضعیفی ایجاد بیماری می‌كنند. این افراد بهتر است از آب آشامیدنی جوشیده و سرد استفاده كنند تا ارگانیزمی داخل آن نباشد و در مصرف غذاها هم نكات ایمنی را بیشتر رعایت كنند.
اسهال در افراد سالم و با ایمنی طبیعی معمولاً توسط ارگانیزم‌های بسیار قوی و مهاجم كه قادرند خود را از دام سیستم ایمنی بدن انسان به طرق مختلف برهانند و موجب بیماری گردند، ایجاد می‌شود. این اسهال‌ها در مناطق فقیرنشین و كم بهره از منابع بهداشتی كه آب آشامیدنی سالم و موادغذایی گندزدایی شده و عاری از میكروب در اختیار ندارند، بیشتر دیده می‌شود. در كشور ما هم كه یك كشور در حال توسعه است این نوع اسهال حاد عفونی به ویژه در مناطق روستایی و محروم دیده می‌شود. اما به طور كلی افراد در معرض خطر اسهال‌های عفونی (به جز موارد نقص ایمنی كه در بالا ذكر شد) شامل افراد زیر می‌باشند:

الف) مسافرین:

شاید تا به حال واژه‌ی اسهال مسافرتی را شنیده باشید. افراد زیادی در اثر مسافرت دچار اسهال عفونی حاد می‌شوند كه شایع‌ترین عامل آن باكتری‌های موسوم به باسیل‌های گرم منفی مثل ایشرشیاكولی (1)، شیگلا، شالمونلا و... هستند. معمولاً اكثر مسافرت‌ها در زمان تعطیلات انجام می‌شود و اكثراً در فصول گرم سال. گرمای هوا باعث رشد بهتر و بیشتر میكروب‌های بیماری‌زا و ایجاد اسهال و مسمومیت غذایی در افراد می‌شود. معمولاً در مسافرت‌ها به دلیل استفاده از غذاهای بین راهی كه با موازین بهداشتی صحیح تهیه نمی‌شوند و استفاده از آب نهرها و چشمه‌ها كه احتمال آلودگی آن‌ها زیاد است، اسهال امری شایع به نظر می‌رسد. لذا بهترین راه پیشگیری این است كه برای بین راه آب و غذای سالم از منزل با خود همراه برده و در طی سفر هم حتی الامكان غذاها را خودتان طبخ كنید و اگر مقدور نشد برای تهیه غذا به مراكز شناخته شده و مطمئن از لحاظ بهداشتی مراجعه كنید.
یكی از عفونت‌های شایع اسهال مسافرتی، انگلی به نام ژیاردیا است كه در اطفال اگر موجب اسهال شود، درمان آن لازم و ضروری است. زیرا باعث سوء جذب چربی‌ها و ویتامین‌های لازم شده، موجب عقب ماندگی رشد كودك می‌گردد. سالمونلا و شیگلا بیشتر از راه گوشت مرغ و تخم مرغ خام یا نیم پز یا نیمرو كه حرارت كافی برای كشتن میكروب به آن نمی‌رسد دیده می‌شود. لذا حتماً باید این مواد به دقت پخته شوند.
E.coli در منابع آب و گوشت به ویژه همبرگر و كالباس كه به صورت نیم پز خام یا كبابی خورده می‌شوند دیده می‌شود. یك نوع از E.coli به نام 0157H7 در همبرگر كبابی یا نیم پز هست كه ایجاد همولیز می‌كند؛ یعنی باعث تخریب گلبول‌های قرمز خون می‌شود كه مواد حاصل از این تخریب در ادرار ظاهر شده، رنگ ادرار را تیره می‌كند، این علامت به همراه اسهال دیده می‌شود. سُس مایونز، كِرِم‌ها، ژله‌ها، خامه و حتی سبزیجات و میوه‌جات خام می‌توانند آلوده باشند. به دلیل این كه در مسافرت امكانات بهداشتی محدودتر از منزل است، انسان را گرفتار كرده و ایجاد اسهال مسافرتی می‌كند.

ب) مصرف كنندگان موادغذایی خاص:

همبرگر نیم پز، كالباس، سبزیجات خام، تخم مرغ، ماهی، صدف و سایر فرآورده‌های دریایی خام و... كه در بالا هم ذكر شده احتمال آلودگی و ابتلا به اسهال را بیشتر می‌سازند. باید حتی الامكان مواد غذایی را پخته مصرف كنند و موادغذایی مثل سبزیجات كه خام مصرف می‌شوند قبل از مصرف دقیقاً گندزدایی و شستشو شوند.

ج) افرادی كه در محل‌های خاص كار می‌كنند:

افرادی كه در خانواده، مهدكودك‌ها، مدارس، پادگان‌ها، زندان‌ها و... به طور دسته جمعی كنار هم زندگی می‌كنند. این افراد به دلیل تماس نزدیك و مداوم احتمال آلودگی بیشتری دارند و یك عفونت اسهالی مثل ژیاردیا به راحتی بین آن‌ها انتشار می‌یابد. لذا رعایت بهداشت و ضدعفونی كردن تمام لباس‌ها، ملحفه‌ها، سرویس‌های بهداشتی، حتی كف زمین و دیوارها و ظروف غذاخوری در این مراكز الزامی است. شیگلا، ژیاردیا و ارگانیزم‌های دیگر مولد اسهال عوامل شایع در این افراد هستند. در این میان افراد خانواده هم در معرض خطر قرار می‌گیرند زیرا به طور مداوم با یكدیگر تماس نزدیك دارند. لذا خانم‌های خانه‌دار كه نظافت را برعهده دارند باید حتماً به این امر واقف باشند.

د) افراد بستری در بیمارستان‌ها و سایر مراكز درمانی:

سالمندانی كه در بیمارستان و یا خانه‌ی سالمندان بستری هستند، بر اثر عفونت‌های بیمارستانی دچار اسهال می‌گردند. مسئولین بیمارستان یا مراكز بهداشتی و خدماتی ذیربط باید با ضدعفونی كردن وسایل و لباس‌های بیماران و محیط زندگی آن‌ها، از این امر پیشگیری كنند.

اسهال چرب (استاقوره)

به طور كلی اسهال به عنوان افزایش وزن مدفوع (بیش از 200 گرم در روز) تعریف می‌شود. معمولاً قوام مدفوع كاهش یافته و دفعات، فوریت و بی اختیاری مدفوعی نیز رخ می‌دهد. در اسهال چرب افزایش میزان چربی در مدفوع، شلی و چسبندگی مدفوع نیز به علائم بالا افزوده می‌شود. این نوع از انواع اسهال در بسیاری از اختلالات صفراوی مشاهده می‌شود كه علت آن عدم جذب صحیح چربی‌ها در روده‌ی باریك به علت اختلالات موجود در املاح صفراوی است. این عدم جذب صحیح چربی‌ها منجر به افزایش میزان چربی در مدفوع می‌شود. افزایش میزان چربی مدفوع خود باعث ایجاد حالتی شل و چسبنده در مدفوع شده كه به این حالت اسهال چرب یا استاقوره می‌گویند.
در مورد بیماران مبتلا به اسهال متوسط، تأمین مایع موردنیاز روزانه با دوزهای اضافی اُ.آر.اس معادل با حجم مدفوع از دست رفته و در بزرگسالان این مقدار تقریباً 2 تا 3 لیتر در روز است.

درمان اسهال

علل اسهال متعدد است از آن جمله، علل غذایی، دارویی، عفونی، مسمومیت‌ها و تغییر آب و هوا یا به علت بیماری معده. در اثر مصرف گوشت و غذاهای مانده، فاسد و خراب، آشامیدن آب‌های آلوده یا سبزیجات نشسته و آغشته به میكروب. هم چنین اطفال نیز هنگام بیرون آمدن دندان‌هایشان دچار اسهال می‌گردند. در صورت وجود اسهال از محصولات گرفته شده از شیر (غیر از ماست)، غذاهای چربی‌دار، ادویه‌جات و سایر مواد متحرك كننده كه ممكن است اسهال را بدتر كند باید دوری كرد و تا زمانی كه بیمار به طور كامل بهبود نیافته از مصرف این خوراكی‌ها اجتناب كند. خوراكی‌هایی كه ضد اسهال هستند و مصرف آن‌ها از اسهال جلوگیری می‌كنند به شرح زیر می‌باشند:
خرمای سبز و كال، خرما خرك، مغز بادام پوست كنده، زالزالك، عرق نعناع، سنجد، آب سیب درختی، آب هویج، آب لیموی تازه، چای پررنگ، سیر، خاكشیر خشك به صورت كفلمه و بدون آب، ماست شیرین كیسه انداخته شده، ماست شیرین و تازه با پونه، آش ماش پوست كنده، كته برنج با ماست شیرین و تازه، كته برنج با ماش بو داده و ماست شیرین و تازه، آب زردك، آب هویج، نان ذرت، قهوه‌ی غلیظ و تلخ، تخم مرغ آب پز سفت با نعناع، حریره با مغز بادام پوست كنده، نان با نعناع تازه، آب دم كرده‌ی نعناع و پونه، كوبیده هسته‌های انار، كوبیده‌ی هسته‌های انگور، آش سماق، آب جوشانده‌ی برگ اسفناج، نعناع خشك، پونه‌ی خشك، كشك بو داده، فوفل، دارچین، جوز هندی، هیل قرابی، آب جوشانده جفت، پودر بلوط.
برای درمان اسهال باید گلنار فارسی، بلوط و فوفل از هركدام 10 گرم، تخم مورد و سیاه دانه از هركدام 20 گرم. خارخاسك و مغز ناخنك از هركدام 50 گرم همه را نیم كوب كرده و هر صبح، ظهر و شب هر مرتبه دو قاشق از آن را بجوشانید و آبش را صاف و شیرین كنید و بنوشید. ولی قبلاً صمغ عربی، كتیرا و دو برابر كتیرا نشاسته همه را نرم بكوبید و موقع نوشیدن آب را جوشانده، یك قاشق چای خوری از پودرها را در آن داخل كرده و پس از حل شدن بنوشید. (برای داخل كردن پودر، آن جوشانده باید كاملاً سرد شده باشد.)
* هسته‌های انار بو داده، گِل ارمنی، تباشیر هندی، صمغ عربی، كتیرا مفتولی، مسطكی رومی، تخم مورد و بلوط را به نسبت مساوی نرم بسایید. صبح، ظهر و شب هر بار یك قاشق شربت خوری از آن را كفلمه كنید یا همراه با شربت انار میل كنید.
* تباشیر هندی و دوبرابر آن تخم ترشك را با هم بسایید و صبح ناشتا هر بار یك قاشق شربت خوری از آن را با آب انار شیرین مخلوط و میل كنید.
* گلنار فارسی، مسطكی رومی، چای سفید، فوفل، تباشیر هندی، پوست سبز پسته و بادیان را به نسبت مساوی نرم بسایید و هر صبح، ظهر و شب، یك قاشق غذاخوری از آن را میل كنید.
* عفض 5 گرم، پوست انار خشك شده 10 گرم هر دو را بسایید بعد با نصف لیوان سركه‌‌ی انگور، مخلوط بجوشانید تا كمی قوام گیرد. صبح، ظهر و شب هر بار یك قاشق از آن را میل فرمایید.
* یك مشت برگ تازه‌ی توت فرنگی را در نیم لیتر آب بجوشانید و آب صاف كرده‌ی آن را بنوشید.
* پانزده گرم ریوند چینی را بسایید و با یك قاشق عسل در یك لیوان آب نیم گرم مخلوط و بنوشید و چند روز تكرار كنید.
* مقداری جفت، چای سبز، چای سفید و چای معمولی را با یك نخود زعفران بجوشانید و آب آن را بخورید.
* نعناع را با پونه، جفت و علف ملخصه بجوشانید و مانند چای روزی سه بار و هر مرتبه یك لیوان بنوشید.
* صد و بیست گرم برگ یا پوست خشك درخت سیب و بیست گرم جفت را در یك لیتر آب بخیسانید بعد 12 دقیقه بجوشانید سپس 12 دقیقه هم دم كنید و آب آن را صاف و با عسل شیرین كرده، پس از هر وعده غذا یك فنجان بنوشید.
* گل و برگ پونه را بجوشانید بعد آب آن را با نبات شیرین كنید و سه بار در روز بنوشید.
* سه گرم میوه‌ی بلوط خشك را مثل گَرد بسایید و با یك قاشق عسل در یك لیوان آب حل كنید و بنوشید.
* تخم كتان نرم شده را بو دهید و بخورید.
* یك مثقال صمغ عربی را با آب گرم مخلوط كنید و بخورید.
* یك مشت پوست پیاز را 10 دقیقه بجوشانید بعد با فشار شیره آن را بكشید و با شكر شیرین كنید و در روز چهار مرتبه هر بار یك قاشق غذاخوری بخورید.
* 25 گرم برگ خشك مو و 10 گرم جفت را در یك لیتر آب بجوشانید و آبش را بنوشید.
* پوست سنگدان مرغ را بخشكانید، بعد نرم كنید و هر مرتبه یك قاشق بخورید.
* دانه‌های خشخاش را بو دهید و با پوست خشخاش و چند دانه نخودچی نرم بسایید و با نبات قائوت كنید و بخورید.
* نعناع خشك را با چای سفید به نسبت مساوی مثل چای دم كنید و بخورید.
* بارهنگ را بو داده و با تخم ریحان، دارفلفل و بهمن پیچ مساوی بجوشانید و آب آن را بخورید. به فاصله‌ی یك ساعت مقدار 20 گرم گز خونسار را هم در آب جوش حل كنید و بخورید.
* صبح ناشتا نیم مثقال زرمباد كوبیده را با شربت بِه مخلوط كنید و بخورید.
* نشاسته را با زعفران بپزید و با كمی شكر شیرین كنید و بخورید.
* جو را سه روز در آب بخیسانید بعد آبش را بخورید.
* سماق و تخم گشنیز كوبیده را با زرده‌ی تخم مرغ خام مخلوط كنید و بخورید.
* بیست گرم برگ و ساقه‌ی گلدار مریم گلی را در یك لیتر آب جوش 10 دقیقه دم كنید بعد آب آن را صاف و با عسل شیرین كنید. و پس از هر غذا یك فنجان بنوشید.
* تره‌ی تازه را بكوبید و با كمی زردچوبه مخلوط كنید و شیافی بسازید و به خود برگیرید.
* كدو حلوایی را سرخ كنید و بخورید.
* گوشت لطیف و تازه را در سماق بپزید و بخورید.
* نیم كیلو هویج قرمز را خُرد كنید و در یك لیتر آب آن قدر بجوشانید تا خوب له شود. با فشار آب آن را بگیرید و آن قدر آب جوش اضافه كنید تا یك لیتر شود. بعد 3 گرم نمك به آن اضافه كنید و بخورید.
* پوست پسته، پوست نارنج و چای سبز از هركدام 5 گرم جوشانده بعد آب آن را صاف و با نبات شیرین كنید و بخورید.
* علف مخلصه، پوست پسته، خلال نارنج و گل هماض از هركدام 5 گرم جوشانده بعد آب آن را صاف و با نبات شیرین ساخته و روزی شش استكان آن را در سه نوبت بنوشید.
* تخم خشخاش، پوست خشخاش و نخود الوند را به مقدار مساوی بو داده سپس بارهنگ و نخودچی را هم به مقدار مساوی با نبات لاهوری با بقیه مخلوط كنید و نرم بكوبید و به مرور بخورید.
* سیب سرخ و پیاز را مساوی رنده كنید، بعد مخلوط كرده و بخورید.
تخم گشنیز بوداده را بكوبید و بخورید.
* ماش را با پوست بپزید و همراه با ترشی‌جات بخورید.
* خشك شده‌ی گلابی را نرم بكوبید و بخورید.
* هسته‌های انار را بجوشانید و آب آن را بخورید و یا بسیار نرم ساییده بعد در دهان بریزید و با آب میل كنید.
* پوست‌های تازه‌ی شاخه‌های باریك انجیر را بجوشانید سپس آب آن را صاف و شیرین كرده بنوشید.
* ده گرم برگ درخت زردآلوی خشك را بسایید و با آب سرد مخلوط كنید و بخورید.
* آب بِه را بگیرید و با روغن زیتون آن را بجوشانید تا غلیظ شود و تنقیه كنید.
* پوست شكوفه‌های خرمای نر را بسیار نرم بسایید و بخورید.
با آرد هسته‌های خرما حریره بپزید و بخورید.
* یك مثقال فندق تلخ را با 1 گرم محموده مخلوط و بكوبید و بخورید.
* كُنار خشك را نرم بسایید و یك قاشق آن را با شربت مخلوط و بخورید.
* چوب سدر را بسیار نرم بكوبید بعد در دهان ریخته با آب بخورید.
* پنجاه گرم گل، ساقه و برگ ریحان را در یك لیتر آب 12 دقیقه دم كنید. آب آن را با عسل یا شكر شیرین و بعد از هر غذا یك فنجان بنوشید.
* بیست گرم سوسنبر را در یك لیتر آب جوش دم كنید و بنوشید.
* تخم مرغ را بپزید و به جای نمك نعناع خشك روی آن بپاشید و بخورید.
* یك قاشق سوپ خوری تخم بَزرك را در یك لیوان آب بخیسانید و بخورید.
* سی گرم برگ و گل سیب زمینی را در یك لیتر آب بجوشانید و آبش را بنوشید.
* پرتقال را همراه با نان و مربای بِه بخورید.
* هر نیم ساعت به نیم ساعت یك لیوان آب انگور بخورید، و روی شكم دائم كمپرس گرم بگذارید و شب‌ها تا 12 ساعت هیچ چیز نخورید.
* سماق و نخود از هركدام 7 مثقال، تخم ترشك 3/5 مثقال، تباشیر هندی 1 مثقال، مسطكی رومی و رازیانه از هركدام 2 مثقال همه را مخلوط و نرم بسایید، صبح و شب هر مرتبه 2 مثقال از آن را بخورید و چند ساعتی هیچ چیز دیگری حتی نان و آب هم نخورید تا اسهال بند بیاید.

اسهال مسافران:
یكی از دلایل اسهال شایع، اسهال در طول مسافرت است كه به آن اسهال مسافران می‌گویند. برای پیش گیری از آن باید غذاها و محصولات لبنی را به دقت انتخاب كنید. میوه‌ها و سبزی‌های تازه باید به دقت شستشو شوند و به صورت تازه و میوه‌ها پوست كنده یا پخته مصرف شوند. از فروشندگان دوره گرد خیابانی خوراكی خریداری نشود. چون فروشندگان دوره گرد خیابانی به دلیل نداشتن تسهیلات بهداشتی كافی عامل بروز بیماری خواهند شد. مسافرانی كه به مناطق پر خطر مسافرت می‌كنند باید از آب‌های آماده در بطری‌های بهداشتی و نوشابه‌های كربن دار موجود در بازار استفاده كنند و از مصرف آب از مكان‌های مختلف دوری گزینند.
اسهالی كه بیش از شش مرتبه در طول روز رخ می‌دهد بیش از دو روز طول خواهد كشید.
در صورت وجود تب، وجود خون یا عفونت در مدفوع، غش كردن و افتادن به زمین، ضربان تند قلب یا ادرار بسیار كم لزوم بررسی طبی را می‌طلبد.

اسهال از گرمازدگی:

اگر در اثر گرمازدگی دچار اسهال شدید از خوردن ماست كیسه انداخته، خاك شیر یخ مال شده، شربت بِه لیمو یا فرنی غافل نشوید و برای درمان آن بهتر است دانه‌های خشخاش را با شكر ساییده و مانند قائوت بخورید.
* ماست شیرین تازه را بدون نمك دوغ كنید و بنوشید.
* مقداری آب لیمو را با كمی قند در یك لیوان آب شربت كنید و بنوشید.
* بلوط را بو دهید بعد نرم بسایید سپس با شكر ساییده شده مخلوط و كفلمه كنید.
* پوست بلوط (جَفت) و مازو از هركدام 5 گرم بجوشانید و آبش را بنوشید.
* هر یك ساعت كه می‌گذرد 12 تا 15 عدد اسفند را در دهان بریزید و بدون آنكه دندان روی آن گذاشته شود ببلعید.
* دو ساعت در هوای ملایم بخوابید و پس از بیدار شدن 20 گرم خاكشیر خشك را در دهان بریزید و بدون آب كم كم آن‌ها را با آب دهان تر كنید و بخورید.

اسهال از گرمی و حرارت:

برای رفع اسهالی كه از گرمی و حرارت باشد از گشنیز، غوره، سماق، ماست كیسه انداخته، استفاده كنید. می‌توانید آرد جو بو داده یا آرد برنج بو داده را با دوغ یا ماست تازه مخلوط كنید و بخورید.

اسهال از رطوبت و بلغم:

اگر اسهال از رطوبت و بلغم باشد علائم آن ترش شدن غذا در معده، جوشش و حالت چنگ زدن سر معده، پوسیده و گندیده شدن غذا در معده كه این نیز خود باعث اسهال می‌گردد.
در این مورد باید از خرمای سبز و كال و سنجد استفاده كرد. لازم است غذاهای سبك و زودهضم میل شود. غذاها را همراه با گرد سماق یا بادیان ساییده شده یا نعناع یا شوید یا پونه مصرف كنید.
برای درمان آن سیاه دانه 20 گرم و شاه تره 10 گرم را با هم مخلوط كنید و بجوشانید و آب آن را 9 قسمت كنید و پس از هر غذا یك قسمت از آن را بنوشید.
* جوزهندی، عود هندی، زنیان، بادیان و زیره‌ی سبز و سیاه از هركدام 1 مثقال نرم كوبیده و با 200 گرم گل قند مخلوط كرده و روزی سه قاشق شربت خوری از آن را میل كنید.
* مقداری زیره را در سركه بخیسانید بعد از سركه خارج كرده و برشته كنید سپس آن را بسایید و كفلمه كنید.
* ریشه‌ی خطمی را كوبیده و بجوشانید. آب آن را صاف كنید سپس مقداری بارهنگ در آن بریزید و بخورید. (این نسخه برای زنان حامله مضر است).

اسهال رطوبی با قرقر شكم:

در این موارد باید كرویا، زیره‌ی سبز، زیره‌ی سیاه و بلوط را در سركه بخیسانید بعد از سركه خارج كرده و بكوبید و پس از هر غذا یك قاشق شربت خوری میل كنید.
* كُندر خوراكی، میخك، هل قراب، جوز هندی و زنجبیل از هركدام 1 مثقال مخلوط و بكوبید. با 200 گرم عسل تركیب كنید و پس از هر غذا یك قاشق شربت خوری میل فرمایید.
* بلوط، عفض، تخم گشنیز بو داده، ‌زیره‌ی سبز و سیاه، زنیان، تخم كرفس و كندر خوراكی از هركدام 10 گرم را با 30 گرم سماق بدون هسته مخلوط كرده و بكوبید. پس از هر غذا یك قاشق شربت خوری از آن را كفلمه كنید.
* گِل ارمنی، عفض، پوست سبز پسته، گلنار فارسی، فوفل و جفت از هركدام 1 مثقال مخلوط و 4 قسمت كنید. هر قسمت را یك روز بجوشانید و آب صاف كرده‌اش را صبح و شب بنوشید.
* خلال نارنج، بسد، تخم گشنیز، گلنار فارسی و كندر خوراكی از هركدام 10 گرم، سماق 50 گرم همه را نرم بكوبید بعد با 200 گرم گل قند مخلوط كنید و پس از هر غذای روزانه یك قاشق غذاخوری میل كنید.
* كرویا، زیره‌ی سیاه، تخم گشنیز و بلوط از هركدام 10 گرم، زیره‌ی سبز 20 گرم همه را در سركه ریخته و پس از مدتی خارج كنید. بعد نرم بكوبید و بعد از هر وعده یك قاشق شربت خوری میل كنید.

اسهال از صفرا و بلغم:

اگر اسهال از صفرا و بلغم باشد علائم آن زردی مدفوع توأم با بلغم، درد، قرقر شكم می‌باشد. این علائم بیشتر در كسانی مشاهده می‌شود كه میوه‌های خام مانند آلوچه، آلو، زردآلو، آلبالو و از این قبیل زیاد مصرف می‌كنند.
برای درمان آن پوست هلیله‌ی زرد و گلنار فارسی از هركدام 10 گرم، تخم مورد 5 گرم و سماق 40 گرم همه را مخلوط بكوبید. به شش قسمت مساوی تقسیم كنید، صبح و شب هر مرتبه یك قسمت از آن را با آب ترشك مخلوط كنید و میل فرمایید.

اسهال صفراوی:

اگر اسهال از صفرا بود از سنجد، آلبالو، سیب ترش، شربت سیب استفاده كنید. شیر بز و برنج و سماق و ماست شیرین تازه میل كنید. هم چنین شكوفه‌های بالنگ را دم كنید و آبش را بنوشید.
* سیب ترش خشك كرده را نرم بكوبید بعد بو دهید سپس با آب انار مخلوط كنید و بخورید.

اسهال فشاردار:

در صورتی كه به اسهال فشاردار مبتلا شده‌اید از خوردن گوشت، چربی‌جات، سبزیجات خام، آجیل، آبجو، آلو، آلوچه، شیر، سركه، قند و شكر، غذاهای مانده، آب سرد هم چنین از فكر كردن و عصبانیت پرهیز كنید.
به عنوان درمان كته برنج با ماش پوست كنده را با ماست شیرین تازه یا ماست كیسه انداخته میل كنید.
* پنج سیر سماق را در دو لیتر آب بجوشانید تا یك سوم از آب باقی بماند و آن را صاف و بعد از هر غذا نیم لیوان بنوشید.
* چای معمولی، چای سبز، چای سفید، جفت و مازو از هركدام5 گرم بجوشانید بعد آب آن را صاف كرده و روزی سه مرتبه هر بار یك فنجان بنوشید.
* 5 روز هر بار مقداری بهمن پیچ را بجوشانید و آبش را بنوشید.
* علف مخلصه، پوست سبز پسته، خلال نارنج و بهمن پیچ از هركدام 1 مثقال مخلوط كنید و بجوشانید بعد آب آن را صاف و شیرین كنید و بنوشید.
* هسته‌های خرما و نخود الوند را بسایید بعد با روغن زیتون خمیر كرده و حب‌هایی به صورت گلوله و به اندازه‌ی یك نخود بسازید. صبح، ظهر و شب هر بار دو عدد میل كنید.
* كشك را بر آتش نیمه بو داده كنید بعد نرم بكوبید و با مقداری ماست شیرین و تازه یا دوغ غلیظ بی نمك مخلوط و بخورید.
* تخم ریحان، تخم مرو، بهمن پیچ و تخم هماض از هركدام 10 گرم مخلوط و در یك لیتر آب بجوشانید. آب آن را صاف كرده و روزی سه فنجان بنوشید.
*تخم شربتی، تخم مرو، تخم ریحان، بارهنگ و سیاه دانه را مساوی بو بدهید بعد نرم بسایید و با نبات زرد كوبیده شده مخلوط كرده، روزی سه قاشق از آن را كفلمه كنید.
* گل هماض، چای سبز و نعناع خشك را به نسبت مساوی بجوشانید. سپس آبش را صاف و با نبات شیرین سازید و بنوشید.

اسهال با پیچش شكم:

برای درمان اسهالی كه با پیچش شكم همراه است باید 30 گرم روغن بادام شیرین را یك جا بنوشید.
* تخم تره را بو دهید بعد نرم بسایید و كفلمه كنید.
* روزی سه مرتبه هر بار یك قاشق غذاخوری پُر خاكشیر را در دهان بریزید و كم كم آن‌ها را با آب دهان‌تر كنید و بدون آب بلع نمایید.
* مرمكی و شیره‌ی خشخاش از هركدام به اندازه یك عدس را به صورت شیاف استعمال كنید.

اسهال كودكان:

برای كودكانی كه دچار اسهال شده‌اند آب بِه، آب هویج، آب سیب زمینی خام، آب سیب درختی با عسل، حریره با بادام پوست كنده، فرنی بادام، لعاب برنج مفید خواهد بود.
ضمناً به منظور درمان می‌توانید گوشت بدون چربی را كباب كنید و هنگام كباب كردن آب آن را با فشار خارج كنید و به او بخورانید.
* نیم كیلو هویج قرمز را در یك لیتر آب آنقدر بجوشانید كه نرم شود بعد آن را له كنید و با فشار، آب آن را بگیرید. آن قدر آب جوش به آن اضافه كنید كه جمعاً یك لیتر شود. 3 گرم نمك نیز به آن اضافه كنید و در طول روز به مرور به كودك بخورانید و چند روز این كار را انجام دهید.
* در صورتی كه آب بدن تمام نشده باشد، یك مشت شكر و كمی نمك را در یك لیتر آب جوشیده‌ی سرد شده مخلوط و چند قطره آب لیمو به آن اضافه كنید. به كودكان كمتر از شش ماه هر سه ساعت 10 قاشق غذاخوری و به كودكان بیشتر از 6 ماه هر 3 ساعت 15 تا 20 قاشق غذاخوری بدهید و سه روز ادامه دهید.
* صد گرم ازگیل كال را كه هنوز سبز است با كارد تكه تكه كنید و با 50 گرم مسكه‌ی تازه به مدت پانزده دقیقه بجوشانید و 5 دقیقه نیز آن را دم كنید. آن قدر شكر در آن حل كنید تا سفت شود و در 24 ساعت 100 تا 200 گرم آن را به طفل بخورانید.
* گلنار فارسی، فوفل، قرص كمر، تباشیر هندی، مسطكی رومی، كندر خوراكی، صمغ عربی، ریشه‌ی اریسا، ریشه‌ی انجبار، تخم گشنیز و بلوط از هركدام 1 مثقال نرم بكوبید و روزانه پس از هر بار بیرون روی به اندازه‌ی یك ماش از آن را تدریجاً به او بخورانید.

اسهال شدید

برای درمان اسهال شدید باید روزی چند مرتبه ماست شیرین كیسه انداخته بخورید.
* دو مثقال پوست سبز پسته، 1 مثقال عود بلیسان و شش نخود مشك خوراكی را مخلوط بسایید و با آب سرد بخورید.
* یك مشت زغال اخته‌ی فرنگی را در نیم لیتر آب بجوشانید و آب آن را صاف و شیرین كنید. هر دو ساعت یك فنجان بنوشید.
* تخم ترشك 10 گرم، پوست كوكنار، گلنار فارسی، تباشیر هندی، گل خطمی، شادنج، تخم مورد و كُندر خوراكی از هركدام 5 گرم همه را مخلوط كنید و نرم بسایید. هر 3 یا 4 ساعت یك قاشق شربت خوری از آن را با آب سرد یا دوغ بخورید.
* كهربا 5 گرم، بارهنگ 20 گرم. بسد، حُضض، اقاقیا، گلنار فارسی، صمغ عربی، اسفرزه و تخم ریحان كوهی از هركدام 10 گرم همه را بو داده سپس نرم بكوبید و هر سه تا 4 ساعت یك قاشق شربت خوری از آن را كفلمه كنید.

اسهال از مسمومیت

اگر اسهال از مسمومیت باشد نعناع را بسایید و با ماست كیسه انداخته مخلوط كنید و به مرور بخورید.
* پوست انار را بجوشانید و آب صاف كرده‌ی آن را بنوشید.

اسهال خونی

اگر دچار اسهال خونی شده‌اید از خوردن ترنجبین و تا آنجا كه امكان دارد از خوردن غذا نیز پرهیز كنید. از خوراكی‌هایی كه به درمان این بیماری كمك می‌كند بیشتر استفاده كنید. مانند گیلاس، آب لیمو، آب به، آب سیب سرخ، شاه توت، باقلا، لعاب برنج، دوغ غلیظ بی نمك، ماست شیرین و بدون نمك، ماست كیسه انداخته و بدون نمك، تباشیر هندی، شربت انجبار، شربت مورد، پوست انار، گِل ارمنی، گلنار فارسی، مازو، بلوط، جفت، قرص كهربا، فوفل.
به عنوان درمان هر روز 30 گرم ریشه‌ی خطمی نیم كوب شده را در یك لیتر آب جوش دم كنید و آب صاف كرده‌ی آن را به مرور بنوشید.
* هسته‌های انگور را نرم بسایید و با عسل مخلوط و به مرور میل فرمایید.
* هر صبح، ظهر و شب یك قاشق غذاخوری اسفرزه را در نیم لیوان آب جوش بریزید و با نبات شیرین و میل كنید.
* تباشیر و كهربا از هركدام 10 گرم، گِل ارمنی و گِل مختوم از هركدام 20 گرم همه را نرم بسایید. با آب سیب درختی ترش مخلوط كنید و صبح، ظهر و شب هر بار نیم فنجان میل فرمایید.
* هر روز خون سیاوشان، ناردانه و انیسون از هركدام 5 گرم، بارهنگ 10 گرم همه را نرم بسایید بعد با شربت آب لیمو مخلوط كنید و به مرور میل فرمایید.
* تخم مورد، حُضض، خون سیاوشان، كهربا، فوفل، بلوط و ریشه‌ی مرجان از هركدام 10 گرم، ریشه‌ی انجبار و گلنار فارسی از هركدام 20 گرم و گِل ارمنی 30 گرم همه را نرم بسایید. صبح، ظهر و شب هر مرتبه یك قاشق شربت خوری از آن را كفلمه كنید.
* گلنار فارسی، گِل ارمنی، شاهدانج، پوست خشخاش، صمغ عربی و سماق همه را به نسبت مساوی مخلوط كنید، صبح، ظهر و شب هر مرتبه یك قاشق شربت خوری از آن را كفلمه كنید.
* سماق، اقاقیا، صمغ عربی و مازو از هركدام 5 گرم، گلنار فارسی 10 گرم همه را نرم بسایید. آن را به 12 قسمت مساوی تقسیم كنید. هر صبح، ظهر و شب هر بار یك قسمت از آن را كفلمه كنید.
* ریشه‌ی انجبار و كتیرا خوراكی از هركدام 5 گرم، گِل ارمنی، صمغ عربی، نشاسته و تخم كاهو از هركدام 10 گرم همه را نرم بسایید. روزی 5 مرتبه هر بار یك قاشق از آن را كفلمه كنید.
* تخم شب بو 5 گرم، تخم ترشك، تخم خرفه و تخم كتان از هركدام 10 گرم همه را بو دهید. اسفرزه، تخم مرو، گِل ارمنی، تباشیر هندی، صمغ عربی و كهربا از هركدام 5 گرم، نشاسته 10 گرم همه را مخلوط و بسیار نرم بسایید. هر صبح، ظهر و شب هر بار یك قاشق از آن را با مقداری شربت مورد مخلوط و میل فرمایید.
* تخم خرفه، اسفرزه، تباشیر، تخم ختمی، تخم مرو، صمغ عربی و تكمه‌های گل محمدی از هركدام 5 گرم، بارهنگ و تخم ترشك از هركدام 10 گرم همه را مخلوط كنید و بو دهید. سپس با 10 گرم گِل ارمنی نرم بكوبید. هر صبح، ظهر و شب یك قاشق از آن را همراه با آب بارهنگ یا آب خرفه بخورید.
* شاهدانج، گلنار، گِل ارمنی، سماق، كوكنار و صمغ عربی همه را به نسبت مساوی نرم بكوبید و صبح، ظهر و شب هر مرتبه یك قاشق از آن را كفلمه كنید.
* بلوط، حُضض، مازو، كهربا، ریشه‌ی مرجان، برگ مورد، خون سیاوشان و تخم مورد از هركدام 10 گرم، گلنار فارسی و ریشه‌ی انجبار از هركدام 20 گرم و گِل ارمنی 30 گرم همه را مخلوط و نرم بسایید. صبح، ظهر و شب هر بار یك قاشق شربت خوری از آن را كفلمه كنید.
* تخم گشنیز را بو دهید، بعد بكوبید و بخورید.
* نشاسته‌ی بو داده را با روغن بادام شیرین و شكر مخلوط كنید و بخورید.
* پوست و تخم خشخاش را بكوبید و از آن قرص یا معجون بسازید. هر روز سه بار و هر مرتبه كمی بخورید.
* هر روز 5 گرم پوست خشك خشخاش را بجوشانید و آب آن را بنوشید.
* سیب سرخ را ریز رنده كنید و با عسل مخلوط و بخورید.
* زرده‌ی تخم مرغ را در سركه بپزید بعد با سماق، مویز و دانه‌های انگور مخلوط و بخورید.
* سیب ترش را كنار آتش بریان كنید و بخورید. یا در خمیر بگیرید و بپزید و بخورید.
* یك تكه آهن را در آتش سرخ كنید و سپس در مقداری دوغ بیندازید و آن دوغ را بخورید.
* بیست گرم ساقه‌های گلدار و خشك پونه‌ی كوهی را در یك لیتر آب جوش دم كنید و آب آن را بنوشید.
* پوست شاخه‌های انجیر را بجوشانید و آب آن را صاف و شیرین و میل كنید.
* دویست تا سیصد گرم ازگیل را بدون پوست به جای صبحانه بخورید.
* یك كیلو ازگیل را با شكر شربت كنید و چهار روز هر روز یك چهارم آن را بخورید.
* پانزده تا سی گرم برگ خشك درختچه‌ی زرشك را در نیم لیتر آب سرد بریزید و یك دقیقه بجوشانید بعد آب آن را با عسل شیرین كنید و روزی سه فنجان آن را بین غذاهای روزانه بخورید.
* یك قاشق چای خوری گل خشك نیلوفر آبی را در یك استكان آب جوش به مدت 15 دقیقه دم كنید. آب آن را صاف كرده و بنوشید. روزی دو تا سه مرتبه تكرار كنید.
* فوفل، بهمن پیچ، پوست پسته، بلوط، مسطكی رومی، ریشه‌ی انجبار، تباشیر هندی و گلنار فارسی از هركدام 2 مثقال نرم كنید و روزی سه بار هر مرتبه یك قاشق مرباخوری از آن را با آب سرد میل كنید.
* گلنار فارسی و تباشیر هندی از هركدام 2 مثقال، نشاسته 3 مثقال، صمغ عربی 1 مثقال همه را نرم بكوبید و روزی سه بار هر مرتبه یك قاشق مرباخوری آن را با آب سرد بخورید.
* اسید تانیك 30% سانتی، عصاره بلادن 1% سانتی، عصاره اپیوم 1% سانتی، كره‌ی كاكائو 3 گرم برای هر یك عدد شیاف. هر چند عدد شیاف كه لازم است بدین ترتیب تهیه شود و شبی یك عدد هنگام خواب از پشت استعمال كنید.
* اقاقیا، صندل سرخ و صندل سفید از هركدام 10 گرم، ریشه‌ی انجبار 40 گرم همه را نرم بسایید و هر روز صبح، ظهر و شب هر مرتبه یك قاشق شربت خوری از آن را در دهان بریزید و با آب بخورید.

اسهال خونی همراه با عطش:

اگر اسهال خونی با عطش همراه باشد ضمن مراجعه به قسمت اسهال خونی در همین كتاب و مصرف داروهای مربوط به اسهال خونی باید هر بار مقداری تخم خرفه را بجوشانید و دائم به جای آب خوردن از آب آن استفاده كنید.

اسهال خونی همراه با صدا و گاز و نفخ:

اگر اسهال خونی با صدا كردن شكم و ایجاد گاز و نفخ باشد، گلنار فارسی، زیره‌ی سبز و سیاه، بلوط و تخم گشنیز را به نسبت مساوی مخلوط و روزی سه قاشق از آن را كفلمه كنید.
* بارهنگ، تخم مرو، تخم خرفه، تخم ترشك، تخم ختمی، اسفرزه، نشاسته، تباشیر هندی و صمغ عربی همه را به نسبت مساوی مخلوط كنید و بو دهید بعد با كمی گِل ارمنی مخلوط كنید و هر صبح، ظهر و شب هر مرتبه یك قاشق از آن را همراه با آب بارهنگ یا آب خرفه میل كنید.

اسهال طولانی و مزمن:

اگر مبتلا به اسهال شده‌اید و طولانی و مزمن شده است باید از خوراكی‌هایی كه با این بیماری سازگار نیستند پرهیز كنید. مانند: قند، شكر، سركه، گلاب، آب سرد، شیر، كره، روغن، گردو، فندق، آلو، آلوچه‌ی براقانی، تخم مرغ آب پز، سبزیجات خام، غذاهای مانده، انواع كنسرو، هم چنین باید از جماع و فكر كردن نیز پرهیز كنید.
به عنوان درمان 20 گرم سعد كوفی را نرم بسایید و با 200 گرم عسل مخلوط و هر صبح، ظهر و شب یك قاشق میل فرمایید.
* مقداری انیسون را بو دهید و با هم وزن آن ریشه‌ی انجبار مخلوط و بسایید. صبح، ظهر و شب هر مرتبه یك قاشق شربت خوری از آن را كفلمه كنید.
* مصطكی رومی، صمغ عربی، كوكنار، تخم گشنیز و ناردانه را به نسبت مساوی مخلوط و هر صبح، ظهر و شب یك قاشق چای خوری از آن را كفلمه كنید.
* هر روز اسفرزه یا تخم تره یا تخم ریحان را بو دهید و بخورید.
* زرده‌ی تخم مرغ را در سركه بپزید و بخورید.
* چهارعدد بِه را قطعه قطعه كنید و در یك لیتر آب نیم ساعت بجوشانید و آب صاف كرده‌ی آن را به مرور بخورید.
* تخم گشنیز بو داده و تخم خرفه از هركدام 10 مثقال نرم كرده و روزی سه بار هر مرتبه یك قاشق مرباخوری آن را بخورید.
* بلوط، سماق، آرد سنجد، تخم مرو، تخم گشنیز بوداده، خرنوب، كُنار و عود هندی همه را نرم كنید و روزی سه مرتبه هر بار یك قاشق مرباخوری از آن را بخورید.
* یك عدد بِه را گود كنید و داخل آن مقداری جوز بویای كوبیده بریزید و درب آن را ببندید و كنار آتش آنقدر بپزید، تا رنگ آن تیره شود بعد بخورید.
* سماق را با تخم گشنیز مخلوط، بكوبید و بخورید.

اسهال و استفراغ

هنگامی كه اسهال با استفراغ توأم باشد خاكشیر و تاج ریزی را با هم بجوشانید و آب صاف كرده‌ی آن را با نبات شیرین كنید و به مرور بنوشید.
* تاج ریزی را به تنهایی بجوشانید و به مرور آبش را بنوشید.
* خلال نارنج ساییده شده را با عسل مخلوط و روزی سه قاشق میل فرمایید.
* 20 گرم تباشیر هندی را نرم بسایید و با یك لیتر عرق نعناع مخلوط و هر 15 دقیقه یك فنجان بنوشید.
* گِل تباشیر، تباشیر قلمی، تباشیر صدفی و جوهر تباشیر از هركدام 5 گرم همه را نرم بسایید و با یك لیتر آب جوش یا عرق نعناع مخلوط و هر ساعت یك فنجان بنوشید.
* نعناع خشك 10 گرم، هل شش نخود و تباشیر هندی 5 گرم همه را بجوشانید و آب آن را به مرور بنوشید.

اسهال و استفراغ اطفال:

برای درمان اسهال و استفراغ اطفال باید روزانه به مقدار 10 سانتی گرم نمك به شیر او اضافه كنید.
* روزی یك الی سه لیتر آب جوشیده‌ی سرد شده‌ای كه در هر لیتر آن 4 مثقال سرُم نمكی حل كرده باشید را به مرور به او بخورانید.

پی‌نوشت‌ها:

1.E.coli

منبع مقاله :
حاجی شریفی، احمد، (1395)، دائرةالمعارف گیاه درمانی ایران، تهران: انتشارات حافظ نوین، چاپ پانزدهم.