مجازات اصحاب فیل و ابرهه در قرآن

حکمران مسیحی حکومتی در جنوب عربستان که حبشیان آن را بنیان گذاشتند. نام این حکمران معمولاً در تفسیر سوره‌ی فیل، که وصف مجازات اصحاب فیل توسط خداوند است، ذکر می‌شود. اگرچه در قرآن نام وی به صراحت عنوان نشده، در تفاسیر قرآن به طور مکرر آمده است. شواهد کتیبه‌ای، نوشته‌های مورخ نظامی بیزانس، پروکوپیوس، و نیز منابع کلیسایی گواه تاریخی مستقلی برای این شخصیت هستند، اما ارتباط او با سوره‌ی مذکور به منابع اسلامی مخصوصاً متون تاریخی و تفسیری محدود است.
روایت رایج اسلامی از ابرهه را در صفحات ابتدایی سیره‌ی ابن‌اسحاق می‌توان یافت که مشهورترین زندگی‌نامه‌ی پیامبر است. این روایت در بسیاری از تفاسیر بعدی تکرار یا خلاصه شده است (نک. طبری، تفسیر، 299/30-303؛ طوسی، تبیان، 409/10-411؛ فخررازی، تفسیر، 96/32). این ماجرا، که تفسیری گسترده از سوره‌ی فیل تلقی شده است، بخشی از یک روایت مفصل‌تر از تاریخ یمن در نسل‌هایی است که بلافاصله پیش از تولد محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) بوده‌اند. طرح قدیمی‌ترین قسمت این روایت آشکارا در قالب بشارت «رسولی که حق و عدالت را به میان اهل دین و تقوا خواهد آورد» (Ibn Isḥāq-Guillaum, 6) در بخ مربوط به سرگذشت ابرهه ریخته شده است. وی با یک کودتا قدرت را در قلمرو تحت کنترل حبشیان در یمن به دست می‌گیرد و زیرکانه سوگند انتقام‌جویی حکمران حبشه، نجاشی را فرو می‌نشاند. ابرهه، برای آرام کردن وی، کلیسای باشکوهی در صنعا می‌سازد و متعهد می‌شود که زوّار عرب را به این مکان مقدس جدید بکشاند. فردی مکی از قبیله‌ی بنی‌کنانه به قصد ممانعت از تبدیل این کلیسا به زیارتگاه به آن بی‌حرمتی می‌کند- بنابر بعضی تفاسیر (نک. فخررارزی، تفسیر، 96/32؛ قرطبی، جامع، 188/20) در کلیسا مدفوع می‌کند. ابرهه‌ی خشمگین در عوض سوگند می‌خورد که از مکان مقدس واقع در مکه انتقام بگیرد و در رأس سپاهی عظیم رهسپار کعبه می‌شود. ماجرای شکست ابرهه حیوانات عجیب و غریبی را در خود دارد، از جمله یک فیل جنگی حبشی که در مقابل کعبه زانو می‌زند و از جنگیدن سر بازمی‌زند و دسته‌هایی از پرندگان که بر سر جمع سپاهیان او سنگ می‌بارند. این ماجرا روایت‌های بسیار گوناگونی دارد؛ در بعضی روایات، تخریب کلیسایی مسیحی در حبشه به سبب آتش پخت و پز تجّار عرب که از سر بی‌مبالاتی به حال خود رها شده بود، توجیهی دیگر برای حمله‌ی ابرهه به مکه ذکر می‌شود (مقاتل، تفسیر، 847/4؛ قمی، تفسیر، 442/2-443؛ ابن جوزی، زاد، 232/9؛ قرطبی، جامع، 192/20-195).
حمله‌ی ابرهه به مکه به عنوان مبدأ محاسبه‌ی تاریخ تولد پیامبر در منابع اسلامی اهمیت مضاعفی یافت. وقایع تاریخ پیش از اسلام مکه بر مبنای سال فیل (عامُ الفیل) تاریخ‌گذاری می‌شد و وقایع مهم زندگی پیامبر بر مبنای همین سال محاسبه می‌شد. اگرچه تاریخ حمله‌ی ابرهه و تولد محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) اغلب در سالی قرار می‌گیرند که معادل سال 570 میلادی است، اما مفسران هیچ اتفاق نظری در این خصوص ندارند. قرطبی (جامع، 194/20) از جمله کسانی است که در کتاب خود هم منابعی را که سال فیل را با سال تولد محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) یکی می‌دانند معرفی می‌کند و هم منابعی را که سال فیل را 23 یا 40 سال قبل‌تر می‌دانند. محققان غربی نیز مدت‌هاست که دقت و اعتبار تاریخی وقایع‌نگاری‌های مذکور را زیر سئوال برده‌اند. محققان نسل‌های قبل همچون نولدکه، لَمِنس و بلاشر به ناسازگاری‌های میان منابع عربی اولیه و تناقضات آنها با شواهد حاصل از روایات غیراسلامی اشاره کرده‌اند. در نوشته‌های جدیدتر از قبیل آثار کانراد و روبین اهمیت نمادین و مکان‌شناختی این تاریخ‌ها و دوره‌بندی زندگانی پیامبر در زندگی‌نامه‌های سنتی بررسی شده است. نک. عربستان پیش از اسلام.
منابع تحقیق :
خواننده گرامی! منابع مقاله را در نسخه ی چاپی ملاحظه فرمایید.
منبع مقاله :
مک اولیف، جین دَمن؛ (1392)، دائرةالمعارف قرآن (جلد اول آ-ب)، ترجمه‌ی حسین خندق‌آبادی و دیگران، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.