فروپاشی وحدت کلیسا

در سده چهاردهم رویدادی در دستگاه حکومت پاپی به وقوع پیوست که موجبات فقر، محرومیت و سرگشتگی بیشتر نصرانیان را در اروپای این دوران رقم زد. نقطه آغاز این رویداد تداوم مناقشاتی بود که بعد از سال مقدس 1300 مردم روم را در ناآرامی و آشوب فروبرده بود. پاپ کلمنس پنجم که یک فرانسوی بود و به عنوان اسقف اعظم بوردو در سال 1305 به مقام پاپی انتخاب و در لیون تاجگذاری کرده بود تصمیم گرفت برای اجتناب از تشدید مناقشات موقتاً از رفتن به رم خودداری نماید. وی برپایی شورای جامع کلیسایی را در وین (1) کنار رود رُن برای سال 1312 اعلام کرد و در سال 1309 مقر دستگاه پاپی را در آوینیون قرار داد و در عین حال ابراز امیدواری کرد که با بازگشت آرامش به رم بتواند زمانی به این شهر مراجعت نماید. مع ذلک پاپ‌های جانشین کلمنس پنجم هم کماکان در آوینیون باقی ماندند. آنان قصر پاپی پرحشتمی در آوینیون بنا نهادند و با بهره‌گیری از یک سیستم مالیاتی توان فرسا و خُرد کننده مبادرت به ایجاد نهادها و مؤسسات حکومتی پاپی و گسترش دست و دلبازانه آن نمودند و دستگاه اداری کارآمدی در دنیای مسیحیت آن دوران ایجاد کردند. تفرقه و انشقاق در مغرب زمین آزمون سختی برای اروپائیان محسوب می‌شد و وحدت این قاره را سالیان متمادی به تأخیر انداخت. مؤسسات و نهادهای حکومتی پاپی، مجلس رسولی با گنجینه‌خانه، دبیرخانه، سالن‌های متعدد اجتماعات و توبه‌خانه‌ها همه و همه مقر پاپی آوینیون را به کارآمدترین حکومت سلطنتی اروپا در قرن چهاردهم بدل ساخت. موقعیت آوینیون واقع در مرکز غرب مسیحی به شکوه و جلال این حکومت جدید پاپی کمک بسیاری رسانده بود. در عین حال غربیان مسیحی آن دوران به شهر نمادین رم تعلق خاطر بسیاری داشتند. این‌گونه ویژگی‌های شاخص مکانی، خاطره‌ها و اهمیت سمبولیک شهرها همواره و حتی تا امروزه نیز در قاره اروپا وجود دارد و احساس می‌شود. بخش بزرگی از افکار عمومی نه فقط در محافل کلیسایی بلکه حتی در بین عامه‌ی مردم شروع به ابراز وجود کرد و در سراسر قرن چهاردهم بازگشت مقر مقدس به رم را همواره مورد مطالبه قرار داد. پاپ اوربان پنجم چنین مطالباتی را درک نمود، در سال 1367 اوینیون را ترک کرد و به شهر جاودانی رجعت نمود،‌ لیکن وضعیت آنجا وی را وادار نمود مجدداً در سال 1370 به آوینیون بازگردد. گرگوریوس یازدهم جانشین وی در سال 1378 بازگشت نهایی دستگاه حکومتی پاپ به شهر رم را قطعیت بخشید.
زمانی که حکومت پاپی در آوینیون استقرار داشت آشوب و ناآرامی در رم رو به تشدید گذارد. این آشوب‌ها توسط خاندان‌های بزرگ اشرافی رقیب دامن زده می‌شد و رهبران شورشیان نیز از چنین وضعیتی به نفع موقعیت خویش بهره‌برداری می‌کردند.
شهر رم دوران غیر متعارفی را تحت زعامت کولا دی رینتسو (2) که فردی از اصل و نسب پائین ولی بسیار تعلیم‌یافته و دوستدار فرهنگ و ادب عهد باستان بود و در یک کلام نوعی تریبون روشنگری محسوب می‌شد تجربه نمود. او خطیبی با استعداد و زبردست بود که اقوال بزرگان عهد باستان را با تخیلات پیامبرمآبانه درهم می‌آمیخت و بدین‌منوال از حمایت توده‌های مشتاق برخوردار گردید و هم به کمک آنان بود که توانست در سال 1347 کاپیتول، (3) مرکز دیوانی شهر را تحت اختیار خویش درآورد. خصومت خانواده‌های بزرگ رومی و نیز پاپ که سپاهی تحت فرماندهی کاردینال آلبورنوث (4) به رم گسیل داشت، کولا دی رینتسو را ناگزیر از ترک شهر نمود. رینتسو چند سال بعد به رم بازگشت و تلاش بی‌ثمری را برای اعاده قدرت خویش مصروف داشت تا عاقبت در سال 1354 به قتل رسید. چنین رخدادها و تحولاتی مردمان آن روزگاران را نه فقط در رم بلکه در سرتاسر عالم مسیحیت سخت تحت تأثیر قرار داد و سبب شد که افکار عمومی برای پذیرش تجدید حیات افکار و آرمان‌های لاتینی عهد باستان از خود آمادگی نشان دهد.
بازگشت گرگوریوس یازدهم به رم نه تنها باعث ایجاد آرامش در سازمان کلیسا نشد بلکه بحران و آشوب را بسیار عمیق‌تر هم کرد. مرگ غیرمترقبه این پاپ باعث تشکیل مجمع کاردینال‌ها برای گزینش پاپ جدید گردید که به نوبه خود باز به هرج و مرج سردرگمی‌های موجود دامن زد. اوربان ششم پاپ جدید که در این شرایط انتخاب شده بود با خصومت‌های فراوانی مواجه گردید لذا اکثریت کاردینال‌ها انتخاب وی را معتبر ندانستند و کلمنس هفتم را به جای وی به عنوان پاپ انتخاب نمودند. اما اوربان در مقام خود باقی ماند و به این ترتیب بود که منبعد با دو پاپ همزمان روبرو هستیم، یکی اوربان ششم ایتالیایی مستقر در رم و دیگری کلمنس هفتم اهل ژنو در مقر آوینیون. هر کدام از این دو پاپ از حمایت بخشی از نصرانیان برخوردار بودند و این امر موجب توزیع پیروان به دو اردوگاه مجزا گردید. فرانسه، کاستیل، آراگون و اسکاتلند از مقر آوینیون پیروی می‌کردند و ایتالیا، انگلستان، قیصر آلمان و پادشاهی‌های مناطق حاشیه‌ای شرق و شمال اروپا از پیروان پاپ رم محسوب می‌شدند. این دو پاپ هر یک کاردینال‌های مخصوص به خود داشتند که با مرگ هر کدام مجمع کاردینال‌ها برای انتخاب پاپ جدید تشکیل می‌گردید. پاپ‌های بعد از اوربان ششم به ترتیب عبارت بودند از بونیفاکیوس نهم (1404-1389)، اینوسنت هفتم (5) (1406-1404) و گرگوریوس دوازدهم (1415-1406). بندیکتوس سیزدهم هم در سال 1394 جانشین پاپ کلمنس شد. نکته قابل توجه این است که کلیساهای ملی - دقیقاً همانند اواخر سده شانزدهم و در جریان رفرماسیون - با نظرات و تصمیمات سلاطین و اولیای امور سیاسی خود همگامی می‌کردند. غالب نصرانیان از روحانی و غیرروحانی از این وضعیت تفرقه‌آمیز بسیار حیرت‌زده و عمیقاً پریشان و آشفته خاطر بودند. در سال 1395 فرانسه روش واگذاری via cessionis را پیشنهاد کرد دائر بر اینکه هر دو پاپ به طور همزمان از مقام خود کناره‌گیری نمایند. بندیکتوس سیزدهم از این کار امتناع ورزید. در سال 1409 نهایتاً کار به اینجا رسید که شورای جامعی متشکل از کاردینال‌های هر دو جناح پاپ‌های دوگانه را برکنار کرد و الکساندر پنجم را به جای آنان به عنوان پاپ جدید برگزید. یوهانس بیست و سوم در سال 1410 جانشین وی گردید و چون سنت مرسوم پاپ‌ها را به رسمیت نشناخت، لذا در فهرست رسمی پاپ‌ها پذیرفته نشد. در همین اثناء بندیکتوس سیزدهم و گرگوریوس دوازدهم کماکان بر مقام پاپی خویش پای فشردند و به این ترتیب بود که اینک دیگر نه تنها دو بلکه سه پاپ رقیب هم وجود داشتند. یوهانس بیست و سوم از رم اخراج شد و در 1415 شورای جامع کلیسایی کنستانس وی را از مقام پاپی خلع کرد. گرگوریوس دوازدهم کناره‌گیری کرد و از بندیکتوس سیزدهم که اینک کاملاً منزوی شده بود هم مجدداً خلع‌ید گردید. بالاخره در یازدهم نوامبر 1417 شورای جامع کلیسایی، مارتین پنجم را به عنوان پاپ واحد که مورد پذیرش عمومی بود انتخاب کرد. نفاق و دودستگی میان ارباب کلیسا با شدت کمتری از 1439 تا 1449 کم و بیش ادامه داشت تا اینکه شورای جامع کلیسایی «فرارا - فلورانس» و پاپ ائوگنیوس چهارم با قاطعیت به این جریان خاتمه بخشیدند. در آخرین مراحل کوشش به عمل آمد میان دو کلیسای رومی - لاتینی و یونانی - ارتدوکسی آشتی و تفاهم برقرار شود که شکست و ناکامی چنین تلاشی با تهاجم ترک‌ها به قسطنطنیه در 1453 مهر تأئید خورد.
تفرقه و انشقاق در مغرب زمین آزمون سختی برای اروپائیان محسوب می‌شد و وحدت این قاره را سالیان متمادی به تأخیر انداخت. از آنجا که با وجود تمام این تحولات پیوند و اتصال به کلیسای رومی در این دوران بروز و ظهوری هیجانی از خود نشان می‌داد، این امر سبب شد تا برخی سلاطین و مراکز قدرت در اروپا به شدت متغیر شوند. کلیساهای ملی از مقر مقدس در رم فاصله گرفتند و سلاطین اروپایی به تدریج و برآشفته درصدد برآمدند پیمان‌های دو جانبه با پاپ منعقد نمایند. اروپای کنکوردا (6) پا به عرصه وجود نهاد بوده بود.

پی‌نوشت‌ها:

1. Vienne شهر تاریخی فرانسه واقع در جنوب لیون- مترجم.
2. Cola di Rienzo 1313-8 اکتبر 1354 از سیاستمداران و رهبران مردمی ایتالیا در اواسط قرن چهاردهم میلادی که نامش نیکولا رینتسی هم ذکر شده است. در نتیجه‌ی مطالعه‌ی آثار گذشته‌ی یونان و روم این فکر در او پیدا شد که وی مأمور آرام کردن رم و استقرار حکومت دموکراسی است و باید رم را پایتخت ایتالیا کند. در 1343 برای انجام مأموریتی به آوینیون نزد پاپ کلمنس ششم اعزام شد و اعتماد او را جلب کرد، با سمت سردفتری دستگاه پاپ به رم بازگشت، سخت مورد توجه مردم واقع شد و در ماه می‌1347 اختیارات وسیعی به او اعطا گردید. رینتسو اشراف را سرکوبی کرد، اصلاحات پردامنه‌ای آغاز نمود، کوشید تا مردم وحدت ملی را مافوق نزاع‌های حزبی قرار دهند و درصدد برآمد تا پشتیبانی شهرهای دیگر ایتالیا را نیز جلب کند؛ و خود را نماینده و نگهبان جمهوری مقدس روم خواند. پاپ که در آغاز طرفدار او بود ازو بازگشت و اشراف را بر ضد او تحریک نمود و او در نتیجه‌ی آشوب دسامبر 1347 رم را ترک گفت. در 1350 به پراگ نزد امپراتور شارل چهارم رفت ولی امپراتور او را به آوینیون فرستاد (1352) تا در دادگاه تفتیش عقاید محاکمه شود. در این ضمن کلمنس درگذشت و جانشین او اینوکتیوس ششم، رینتسو را بخشید و با کاردینال آلبورنوث به ایتالیا فرستاد. کاردینال او را سناتور کرد و رینتسو فاتحانه به رم درآمد (1353)، ولی به سبب شدت عمل و خودرائی که در فرمانروایی نشان داد به قتل رسید. سرگذشت او موضوع اپرای رینتسی از واگنر است - دائرةالمعارف فارسی.
3. Kapitol یا تپه‌ی کاپیتولین یا کاپیتولینوس بلندترین تپه از تپه‌های هفتگانه رم باستانی و مرکز تاریخی و مذهبی آن شهر و محل محراب‌ها و معابد بزرگ دوران باستان بود که سه بار بر اثر آتش‌سوزی ویران گردید. در قرون وسطی کاپیتول به صورت مرکز سیاسی و اداری رم درآمد - مترجم.
4. Gil Alvarez De Albornoz 1310-1367 کاردینال اسپانیایی که خانواده او نفوذ زیادی در دستگاه پاپ داشت - مترجم.
5. یا اینوکنتیوس هفتم - مترجم.
6. Concordat عنوانی برای موافقتنامه پاپ و مقامات دولتی به منظور تعیین حدود و اختیارات طرفیت و تنظیم مقررات مربوط به حل و فصل اختلافات کلیسا و دولت است. اولین کنکوردا در سال 1212 م. در ورمس منعقد شد. کنکوردا‌ها که از قرن نوزدهم بیشتر عمومیت یافتند شامل مقررات حاکم بر انتصاب اسقف‌ها، فرمان‌های مذهبی و اموال کلیساها بودند. معروف‌ترین آنها کنکوردای 1801 بین پاپ پیوس هفتم و ناپلئون بناپارت است که کلیسای کاتولیک رومی را دگربار در فرانسه برقرار کرد. موقعیت دستگاه پاپی در ایتالیا براساس کنکوردای لاتران (پیمان لاتران) تعیین شد. هنگام تسلط نازی‌ها کنکوردائی با هیتلر منعقد شد اما وی از همان ابتدا از آن تخلف کرد. بعد از جنگ جهانی دوم دولت‌های کمونیستی بعضی از کنکورداها را لغو کردند. در قرن بیستم احساسات ضد کلیسایی که بدنبال قضیه دریفوس در فرانسه تشدید شده بود باعث شد تا دولت محدودیت‌های سختی بر کلیسا وضع کند و این جریان سرانجام باعث جدا شدن دین از سیاست در فرانسه شد - تلخیص از دائرةالمعارف فارسی.

منبع مقاله :
لوگوف، ژاک؛ (1391)، اروپا، مولود قرون وسطی (بررسی تاریخی فرآیند تکوین و تکامل اروپا در قرون وسطی (سده‌های 4 تا 16 میلادی)، ترجمه‌ی بهاءالدین بازرگانی گیلانی، تهران: انتشارات کویر، چاپ دوم.