زنان راوی حدیث از امام جواد (ع)

چکیده

عمده‌ترین اثر برجای مانده از بزرگان هر مذهب و یا فرقه، سخنان آن هاست. اهل بیت عصمت و طهارت (علیه‌السّلام) به عنوان برترین شخصیت‌های عالم وجود، از این امر مستثنا نیستند.
شاخص یک سخن یا یک حدیث در مرحله اول، سند آن است و سند روایت به وثوق ناقل، متکی است.
کتب رجال، حدوداً 104 صحابی ناقل حدیثرا برای امام جواد (علیه‌السّلام) برمی‌شمارند که در این میان، نام پنج زن به چشم می‌خورد. در این نوشتار، به شرح حالی مختصر از این پنج بانو می‌پردازیم و ضمن معرفی آنان، به نوع ارتباط و نحوه نقل حدیث آنان، اشاره می‌کنیم اما با توجه به اندک بودن اطلاعات موجود، در چند مورد فقط به یک سری گمانه‌زنی اکتفا شده است. روش به کار رفته در این پژوهش، کتابخانه‌ای بوده، اغلب از کتب رجالی، دایره المعارف‌ها و نرم‌افزارها استفاده شده است.

مقدمه

خداوند متعالیی در بسیاری از آیات قرآن کریم، به جایگاه و منزلت برابر زن و مرد در انجام دادن وظایف و تکالیف دینی اشاره فرموده، فضل و برتری را از آن هر دو می‌داند. حضور زنان در عرصه‌های مختلف، امری نوپا به شمار نمی‌آید. زنان مسلمان در هر زمینه و در طول تاریخ به ویژه تاریخ اسلامی، حضوری فعال داشته، همواره از خود آثار و رد پایی بر جای گذاشته‌اند. نام مردان در عرصه نقل حدیث، بیش از زنان نمود دارد و تعداد بانوانی که نامشان در این زمینه به ثبت رسیده، انگشت شمارند. در میان خاندان عصمت و طهارت، کم نیستند بانوانی که به فضل و بزرگی شناخته شده، نامشان بر جای مانده و مراقد و زیارتگاه‌هایی دارند. اما در کتب رجالی، نام بانوان ناقل حدیث تنها در زیر مجموعه برخی از معصومان گنجانده شده است؛ از جمله امام جواد (علیه‌السّلام) که در شمارش صحابیات و ناقلان حدیث، نام پنج نفر به ثبت رسیده که عبارتند از: زهرا ام احمدبن الحسین، زینب دختر محمدبن یحیی، حکیمه دختر موسی بن جعفر (علیه‌السّلام)، حکیمه دختر علی بن موسی الرضا (علیه‌السّلام) و حکیمه دختر امام جواد (علیه‌السّلام).
این نوشتار، پس از بیان نقش زنان در عرصه نقل حدیث، شرح حال مختصری از این پنج نفر عرضه کرده، در حد امکان به معرفی شخصیت آنان می‌پردازد و رابطه آن‌ها را با جواد الائمه (علیه‌السّلام) یا نحوه دریافت حدیث آنان را معرفی می‌کند.

جایگاه و نقش زنان در نقل حدیث

زنان از آغاز تاریخ بشریت تاکنون، همواره دوشادوش مردان قدم برداشته ودر همه عرصه‌ها حضوری انکارناپذیر داشته‌اند؛ از جمله حضور آنان در عرصه دین و گام برداشتن در زمینه تبلیغ و نشر احادیث و سخن بزرگان، هر چند این نقش در مقاطعی از تاریخ به مظاهر کم رنگ جلوه نموده است. خداوند متعالی به این مهم اشاره کرده، می‌فرماید: (إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِینَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِینَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِینَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِینَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِینَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِینَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِینَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِینَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاکِرِینَ اللَّهَ کَثِیرًا وَالذَّاکِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُم مَّغْفِرَة وَأَجْرًا عَظِیمًا دومین بانوی راوی احادیث امام جواد (علیه‌السّلام) زینب دختر یحیی نام دارد. (13) برخی از او با عنوان راوی امام ابوجعفرالثانی یاد می‌کنند و شیخ طوسی او را از صحابیات امام جواد (علیه‌السّلام) نام می‌بمرد. به گفته مامقانی، «وی امامی مذهب است، اما ویژگی منحصر به فردی در وی نمی‌بینم!!» (14) شرح حالی برای این بانو نیز در دست نیست، حتی سال ولادت یا وفات. تنها مطلبی که می‌توان بدان اذعان داشت این که وی در سال‌های 200 تا 220 قمری می‌زیست.(1) و بدین ترتیب، امتیاز و برتری برای مردان قائل نشده، بلکه هر دو جنس را مژده پاداش می‌دهد. لذا زنان از صدر اسلام تاکنون، با الهام از این کتاب آسمانی، تلاشی چند برای در جهت ارتقای سطح جامعه و گام برداشتن در جهت گسترش دین انجام داده‌اند. نقل حدیث در عرصه‌های دینی و مذهبی، جایگاه و اهمیت خاصی دارد و بسیاری از روایات پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلم) و ائمه معصومان (علیهم‌السّلام) توسط بانوان و صحابیات به دست ما رسیده است.
تعداد این زنان در هر عصر و دوره‌ای متفاوت بوده، بیش‌ترین رقم متعلق به زنان صحابی رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلم) و امیرمؤمنان (علیه‌السّلام) است. اما در مورد دیگر امامان معصوم نیز کم و بیش نام برخی از بانوان به چشم می‌خورد. (2) زنان صحابه یا راوی حدیث در عصر امام جواد (علیه‌السّلام) زیاد نبوده‌اند و اطلاعات چندانی از آنان در دست نیست، اما همین جایگاه رفیع و ارزشمندی که در نزد اهل علم دارند، نشان دهنده مقام والای این بانوان است.

1. زهرا ام احمدبن الحسین

نام وی اولین نامی است که در این مجموعه به چشم می‌خورد، اما نویسنده ریاحین الشریعه از او با عنوان زاهره نیز یاد کرده است. (3) تاریخ ولادت یا وفات وی ذکر نشده، اما از آن جا که وی در زمره صحابیان امام جواد (علیه‌السّلام) قرار می‌گیرد، می‌بایست دوره حیاتش مصادف با اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم بوده باشد. وی مادر احمدبن داوود بغدادی بوده و گویا شیخ طوسی، اولین کسی است که از او در کتب رجالی نام برده، در زیر مجموعه زنان صحابه امام جواد (علیه‌السّلام) به ثبت می‌رساند. پس از ایشان، مامقانی و شیخ ذبیح الله محلاتی نیز وی را از صحابیان و راویان حدیث امام جواد (علیه‌السّلام) بر شمرده‌اند. (4) در نظر رجالیون، اندکی اختلاف وجود دارد؛ مامقانی معتقد است که زهرا و ام احمدبن الحسین دو نفر هستند، ولی درهر حال او را امامی مذهب اما مجهول الحال دانسته است. (5)
درباره شرح حال ایشان مطلبی بیان نشده جز نام، کنیه و نام فرزندش. در کتب رجالی مامقانی، از او با نام ام احمد بن الحسین یاد شده است اما به عقیده نویسنده اعیان الشیعه، بعید به نظر نمی‌رسد که نام وی ام احمد بنت الحسین باشد. (6) با این قرینه و توضیح که شیخ طوسی پس از ذکر نام ام احمد بن الحسین می‌گوید: وی احمدبن داوود بغدادی است، پس می‌توان نتیجه گرفت که نام وی زهرا بنت الحسین، کنیه‌اش ام احمد و نام فرزند احمدبن داوود (قمی) بغدادی بوده است. (7) نگارنده اعیان الشیعه در ادامه مطلب می‌نویسد: «حسین همان حسین بن موسی بوده است». (8)
شرح حالی از این بانوی ارجمند، در دست نیست و تنها رجال طوسی و تنقیح المقال مامقانی از او نام برده‌اند، (9) اما با مراجعه به کتاب‌های مختلف در این زمینه و جست جو در نام پدر و فرزند وی می‌توان تا حدود زیادی به مقام والای وی دست یافت؛ زیرا از پدری چنین بزرگوار که در زمره اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام) از وی یاد می‌شود، (10) فرزندی زاده شده است که در بسیاری از متون از او با عنوان ثقه ثقه و کثیرالحدیث یاد می‌کنند (11) که با جست جویی ساده در نرم‌‎افزارها، بیش از چهل روایت از احمدبن داوود (12) مشاهده می‌شود.
نام هیچ استاد یا شاگردی برای این بانو، به ثبت نرسیده، اما از آنجا که پدر بزرگوارش از اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام) بوده است، بی مناسبت نخواهد بود که پدر وی را به عنوان استاد معرفی کنیم و حلقه وصل این بانو با بیت عصمت و طهارت بدانیم، ولی به هر حال نمی‌توان با قاطعیت گفت که این بانو در محضر ائمه (علیهم‌السّلام) حضور یافته و سخن آنان را مستقیم از آن‌ها نقل کرده باشد؛ علاوه بر این که از این راویه، هیچ حدیث یا روایتی در دست نیست تا بتوان به وسیله سند آن، نوع ارتباط وی را با امام معصوم مشخص ساخت و یا حتی به محتوای مطالب منقول اشاره کرد.

بیشتر بخوانید: آشنایی با برخی از راویان حدیث شیعه

 

2. زینب دختر محمدبن یحیی

دومین بانوی راوی احادیث امام جواد (علیه‌السّلام) زینب دختر یحیی نام دارد. (13) برخی از او با عنوان راوی امام ابوجعفرالثانی یاد می‌کنند و شیخ طوسی او را از صحابیات امام جواد (علیه‌السّلام) نام می‌بمرد. به گفته مامقانی، «وی امامی مذهب است، اما ویژگی منحصر به فردی در وی نمی‌بینم!!» (14) شرح حالی برای این بانو نیز در دست نیست، حتی سال ولادت یا وفات. تنها مطلبی که می‌توان بدان اذعان داشت این که وی در سال‌های 200 تا 220 قمری می‌زیست. (15) اگر بخواهیم از طریق پدر وی به نتیجه‌ای برسیم، با چند محمدبن یحیی روبه رو خواهیم بود و تشخیص این که کدام یک از آن‌ها پدر زینت بوده است، آسان نیست و فقط می‌توان به یک سری گمانه‌زنی اکتفا کرد. مامقانی از فردی با نام محمدبن یحیی نام می‌برد که به ابوجعفر عطارقمی مشهور بوده واز ثقات و محدثان به شمار می‌آید (16) که گویا از اصحاب امام رضا (علیه‌السّلام) بوده است. این شخص از لحاظ زمانی می‌تواند پدر زینب باشد، اما دلیل و مدرکی دال بر اثبات این مطلب در دست نیست.
هیچ حدیث یا روایتی از این بانوی صحابی در دست نیست تا بتوان آن‌ها را دسته بندی کرده، محتوای آن را به دست آورد و یا بتوان از طریق سلسله سند، به نتایج روشنی درباره وی، نحوه ارتباط با اهل بیت (علیهم‌السّلام) و یا نحوه نقل حدیث از امام معصوم رسید.

3. حکیمه دختر موسی بن جعفر (علیه‌السّلام)

برخی منابع نام وی را حلیمه آورده‌اند اما حکیمه درست است. (17) او در شمار ثقات و راویان حدیث شیعه آمده و روایت مفصلی که درباره ولادت امام جواد (علیه‌السّلام) نقل می‌کنند، سندش به این بانوی ارجمند می‌رسد. عمری تبارشناس قرن پنجم هجری، در کتاب خود، هنگام برشمردن نام فرزندان امام کاظم (علیه‌السّلام) نام حکیمه را ضبط کرده، او را از زنان برجسته و صاحب نفوذ و مدیر و مدبر خاندان عصمت و طهارت و از بزرگان سادات عصر خویش معرفی می‌کند که اکثر کتب معتبر شیعه، روایات او را نقل می‌کنند. (18) دیگر کتاب هایی که درباره حیات ائمه (علیهم‌السّلام) نگاشته شده‌اند مانند ارشاد، کشف الغمه، اعلام الوری و ... ، هنگام شمارش نام فرزندان امام موسی بن جعفر (علیه‌السّلام) نام این بانو را ذکر می‌کنند. اما متأسفانه از شرح حال این بانو و یا اعقاب و فرزندان، اساتید و یا شاگردان ایشان اطلاعاتی در دست نیست (19) و هر چند در بیش‌تر کتاب‌ها اشاره می‌شود که سند بسیاری از احادیث اهل بیت به این بانوی ارجمند می‌رسد، با تتبعی که در کتب و نرم‌افزارها داشتیم، به جز خبری که مربوط به ولادت جواد (علیه‌السّلام) (20) است، حدیث دیگری از ایشان به دست نیامد تا بتوان نوع روایات وی و یا محتوای آن‌ها را بررسی نموده، به تفصیل موضوعات آن پرداخت. هم چنین درباره سال وفات وی، شواهد موجود دلالت دارد که او تا سال 195 قمری در قید حیات بوده است. (21) تنها مطلب موجود این که در راه بهبهان، بقعه‌ایست که به این بانوی ارجمند منسوب بوده، زیارتگاهی معروف برای مردمان آن منطقه است. (22)

4. حکیمه دختر علی بن موسی الرضا (علیه‌السّلام)

نام این بانو مانند عمه خویش (حکیمه دختر موسی بن جعفر) در همه منابع نیامده است؛ زیرا برخی منابع مانند ارشاد شیخ مفید، امام رضا (علیه‌السّلام) را فقط دارای یک فرزند می‌دانند که نامش محمد و لقبش جواد است. (23) برخی منابع، از نام حکیمه یاد کرده اما هیچ اشاره‌ای به سال ولادت یا وفات وی نمی‌کنند. با تتبع و بررسی در روایات مرتبط با جوادالائمه (علیه‌السّلام)، از این بانو یک حدیث در مسند امام جواد (علیه‌السّلام) نقل شده که دقیقاً همانند نقلی است که از حکیمه دختر امام جواد (علیه‌السّلام) آمده است. (24) حال آیا می‌توان نتیجه گرفت که این تشابه در نقل، به دلیل یکی بودن این دو شخصیت است؟ دلیل مستند و مدرکی برای اظهارنظر قطعی در این باره وجود ندارد، اما با توجه به اتفاق نظر همگان بر نام حکیمه دختر موسی بن جعفر و حکیمه دختر امام جواد (علیه‌السّلام) و محرز شدن وجود این دو بانو، در مقابل تشکیک در وجود حکیمه دختر امام رضا (علیه‌السّلام) و این که تنها منبعی که از ایشان نام می‌برد، مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام) است، (25) علاوه بر این که در هیچ یک از کتب رجال و حتی در نرم‌افزارهای روایی و رجالی نیز هیچ رد پایی از وی نمی‌یابیم، می‌توان در این باره تأمل کرد.

5. حکیمه دختر امام جواد (علیه‌السّلام)

وی از ثقات محدثان و سفرای حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) بوده است. شیخ صدوق نقل می‌کند که در برخی نسخه ها، نام وی حلیمه و در برخی دیگر خدیجه آمده اما درست همان حکیمه است همان‌گونه که در کتب تواریخ و اخبار آمده است. (26) به نظر حکیمه، لقب بوده؛ اما وی امامه نام داشته و در خاندان عصمت و طهارت نمویافته و علوم اسلامی را از امامان معصوم کسب کرده است. وی محضر چهار امام را درک نموده است. درباره شرح حال وی نوشته‌اند که وی به همسری ابوالحسن محدث درآمد که از نوادگان امام زین العابدین بود و از او دو فرزند به نام‌های عبدالله الحسین و حمزه داشت. (27) ریاحین الشریعه وی را دارای سه فرزند دانسته، ولی تنها نام همین دو تن را آورده است. (28)
او از جمله زنان راوی حدیث شیعه به شمار می‌آمد که روایات وی در کتب معتبر امامیه از جمله کتب اربعه نقل شده است. او اخبار بسیاری درباره ازدواج امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) با نرجس خاتون دارد و شاهد تولد دوازدهمین امام بوده، داستان ولادت حضرت حجت (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را به تفصیل نقل می‌کند.
در معرفی او می‌نویسند:
در ضریح و در زیر قبه آستانه سامرا، قبری منسوب به کریمه نجیبه عالمه حکیمه دختر ابی جعفر ثانی محمدجواد (علیه‌السّلام) است.
نویسنده تراجم اعلام النساء، اظهار تعجب می‌کند که چگونه ارباب کتب و زیارات متعرض وی نشده، زیارت نامه‌ای برای ایشان نیاورده‌اند با این که فضل و منزلت وی بر کسی مخفی نیست. (29) میرزا حسین نوری در کتاب تحفه الزائر از ایشان بسیار یاد کرده، می‌گوید:
زیارت نامه‌ای مخصوص ندارد مگر در حاشیه کتاب مصباح الزائد اما چون از اصل کتاب نبوده، شهرتی ندارد ولی سزاوار است که زائر او را زیارت کرده، به ایشان سلام دهد. (30)
در فضل و برتری این بانو، همین بس که هنگام ولادت حضرت حجت (عجل الله تعالی فرجه الشریف) حضور داشته و پس از آن، مادر امام زمان و فرزندش نزد وی بوده اند؛ نیز بسیاری از توقیعات امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) از دست وی به دیگران می‌رسید. (31) وی هرگاه اراده می‌کرد، خدمت حضرت حجت می‌رسید و سؤالاتی را که شیعیان داشتند مطرح می‌نمود و جواب لازم را از ایشان دریافت می‌کرد. (32) احمدبن ابراهیم می‌گوید:
در مدینه بر وی وارد شده، از پشت پرده درباره امامش سؤال کردم و او گفت: «فلان بن الحسن» (نام وی را گفت). به او گفتم: «قربانتان گردم! به من خبر یا نقلی بدهید که این کلام را اثبات کند.» گفت: «ابومحمدبن مادر خود نامه‌ای نوشته و این مطلب را به وی اطلاع داده است.» گفتم: «این فرزند کجاست؟ گفت: «در پس پرده (پنهان) است.» گفتم: «پس شیعیان به چه کسی مراجعه کنند؟» گفت: «به جده، (33) مادر ابومحمد» (حسن عسکری ... (34).
وی در سال 274 قمری (چهارده سال پس از آغاز غیبت صغرا) وفات یافت و در پایین پای امام عسکری به خاک سپرده شد. (35)
به جز روایات و نقل‌های مربوط به ازدواج امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) با نرجس خاتون، ولادت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) و امور مربوط به غیبت صغرا، گویا از ایشان یک حدیث درباره امام جواد (علیه‌السّلام) نقل شده که هم در باب شهادت حضرت و هم در باب دلالات و ماجرای حرز امام جواد (علیه‌السّلام) بازگو می‌شود اما به دلیل طولانی بودن این روایت، از نقل آن خودداری می‌گردد. (36)

نتیجه

سخن درباره زنان گران‌قدر راوی حدیث، بیش از این مجال برای عرضه می‌طلبد، اما متأسفانه مطالب موجود درباره آنان، به ویژه زنان روایتگر از حضرت جواد الائمه (علیه‌السّلام) بسیار اندک و محدودند و آن چه در این نوشتار به نگارش درآمد، منتهای مطالبی بودکه در دسترس است. در مورد زهرا ام احمد و زینب دختر محمدبن یحیی، فقط به ذکر نام بسنده شده بود، اما روایاتی از آنان نقل نشده است. درباره حکیمه دختر موسی بن جعفر (علیه‌السّلام)، ظاهراً تنها روایت مربوط به ولادت امام جواد (علیه‌السّلام) که در کتاب‌های مختلف به تفصیل آمده، از ایشان بر جای مانده است. اما درباره حکیمه دختر امام رضا (علیه‌السّلام) یک نقل بیش‌تر در دست نیست که آن هم دقیقاً شبیه به نقلی هست که به حکیمه دختر امام جواد (علیه‌السّلام) منسوب است. تنها بانویی که بیش از همه درباره ایشان سخن به میان آمده، حکیمه دختر امام جواد (علیه‌السّلام) است.
نکته در خور توجهی که می‌توان بیان کرد این که روایات این چند نفر، درباره امام جواد (علیه‌السّلام) است نه این که از ایشان نقل کرده باشند و یا اگر چنین روایاتی بوده، امروزه بدان‌ها دسترسی نداریم. اما درباره نحوه ارتباط آنان باید گفت: از دو نفر اول، روایتی در دست نیست تا بتوان نحوه ارتباط یا چگونگی دریافت حدیث را به دست آورد و این که آیا ایشان با خاندان عصمت و طهارت رفت و آمدی داشته و مستقیماً از حضرت سخن نقل می‌کرده و یا با واسطه پدران و اطرافیان خود چنین کاری را انجام می‌دادند. اما سه تن دیگر به دلیل پیوند نسبی، ارتباطشان با حضرت امکان‌پذیر و نقل قول مستقیم از امام کاملاً مقدور بوده است. به هر حال، با مراجعه به موسوعه امام جواد و مسند ایشان و نیز با مراجعه به نرم‌افزارهای موجود از جمله نرم‌افزار درایه النور، گنجینه نورالروایات و جامع الاحادیث، در زمینه احادیث و ناقلان آن، در می‌یابیم که به جز مواردی که بدان اشاره شد، حدیث یا روایت دیگری ثبت نشده است و یا شاید دست روزگار، آن‌ها را به دلیل عدم نقل، از بین برده باشد.

نمایش پی نوشت ها:
1. سوره احزاب، آیه 35.
2. رجال شیخ طوسی که در معرفی اصحاب معصومان، بابی برای نام بانوان اختصاص داده است، ما را بدین امر آگاه می‌سازد.
3. ذبیح الله محلاتی، ریاحین الشریعه، ج 2، ص 266.
4. محمد حسون و ام علی مشکور، اعلام النساء المؤمنات، ص 368؛ محسن امین، اعیان الشیعه، ج 7، ص 69؛ ذبیح الله محلاتی، ریاحین الشریعه ج 2، ص 266. مامقانی به رجال طوسی استناد کرده است اما آقای محلاتی منبع را ذکر نمی‌کند.
5. تنها مامقانی چنین نظری را بیان داشتند. محمد حسون و ام علی مشکور، اعلام النساء المؤمنات، ص 368.
6. محسن امین، اعیان الشیعه، ج 3، ص 475.
7. در بیش‌تر کتاب‌ها از وی با عنوان احمد بن داوود یاد می‌شود، اما گویا به دلیل مدفون شدنش در بغداد، از او با عنوان بغدادی نیز یاد کرده‌اند. محمدی یدک، سایت حوزه میبد، مقاله هم‌جوار نور.
8. محسن امین، اعیان الشیعه، ج 3، ص 475.
9. با مراجعه به نرم‌افزار مربوطه، در معجم رجال الحدیث و اسناد جامع الاحادیث، نام و یا روایتی از ایشان ثبت نشده است.
10. محمدبن حسن طوسی، رجال طوسی، ص 355؛ محمدتقی تستری، قاموس الرجال، ج 3، ص 543؛ محسن امین، اعیان الشیعه، ج 6، ص 180.
11. همان، ج 12، ص 587، رجال طوسی، ص 70، رجال نجاشی، ص 95.
12. احمدبن داوود قمی معاصر امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) بوده است؛ زیرا در تمامی کتب رجالی از وی به عنوان مصاحب و معاصر علی بن الحسین بن بابویه (م 329ق) یاد می‌کنند. از آن جا که این شخصیت، به نقل از کتاب احتجاج طبرسی، امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) را دریافته است، می‌توان نتیجه گرفت که احمدبن داوود نیز دوران این حضرت را درک کرده است. (بهاء الدین خرمشاهی، احمد حاج سید جوادی، کامران فانی، دائره‌المعارف تشیع، ج 1، ص 519 و 305).
13. ابوالقاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج 23، ص 191؛ محسن امین، اعیان الشیعه، ج 7، ص 142؛ طوسی، رجال، ص 380.
14. محمدحسون و ام علی مشکور، اعلام النساء المؤمنات، ص 415؛ عبدالله مامقانی، تنقیح المقال، ج 3، ص 80.
15. زیرا وی راوی امام جواد (علیه‌السّلام) بوده و در این سال‌ها در قید حیات بوده است.
16. تنقیح المقال، ج 3 (باب الکنی)، ص 9.
17. دایره‌المعارف تشیع، ج 6، ص 480.
18. همان.
19. اعلام النساء المؤمنات، ص 368؛ ریاحین الشریعه، ج 4، ص 149.
20. اصل حدیث تقریباً در تمامی منابعی که به زندگانی امام رضا (علیه‌السّلام) و امام جواد (علیه‌السّلام) پرداخته، آمده است که به دلیل طولانی بودن از نقل آن صرف نظر کردیم.
21. دایره‌المعارف تشیع، ج 6، ص 480.
22. همان، ج 6، ص 480.
23. الارشاد، ج 2، ص 271.
24. روایتی است که یک بار از زبان حکیمه دختر امام جواد (علیه‌السّلام) در باب شهادت و یک بار در باب دلالات مطرح می‌شود و یک بار همان داستان از زبان حکیمه دختر امام رضا (علیه‌السّلام) در هر دو باب بیان می‌گردد با این تفاوت که یکی برای عرض تسلیت نزد ام الفضل رفته و دیگری برای کارهای شخصی.
25. عزیزالله عطاردی، مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ج 1، ص 274.
26. اعیان الشیعه، ج 6، ص 217.
27. دایره‌المعارف تشیع، ج 6، ص 481.
28. ذبیح الله محلاتی، ریاحین الشریعه، ج 2، ص 157.
29. دایره‌المعارف تشیع، ج 6، ص 481.
30. محمدحسین اعلمی حائری، تراجم اعلام النساء، ج 2، ص 22.
31. همان.
32. دایره‌المعارف تشیع، ج 6، ص 481.
33. مادر امام حسن عسکری (علیه‌السّلام) را سلیل و یا سوسن می‌گفتند. (ارشاد، ج 2).
34. تراجم اعلام النساء، ج 2، ص 23.
35. دایره‌المعارف تشیع، ج 6، ص 481.
36. مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، ج 1، ص 274.

نمایش منبع ها:
اعلمی حائری، محمدحسین، تراجم اعلام النساء، چاپ اول، بیروت، مؤسسه اعلمی للمطبوعات، 1987 م، 1407ق.
امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، تحقیق حسن امین، بیروت، انتشارات دارالتعارف للمطبوعات، بی تا.
تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، چاپ دوم، قم، انتشارات مؤسسه نشر اسلامی، 1411ق.
حسون، محمد و ام علی مشکور، علام النساء المؤمنات، چاپ اول، انتشارات اسوه، 1411ق.
خرمشاهی، بهاء الدین، احمد حاج سیدجوادی، و کامران فانی، دایره‌المعارف تشیع، انتشارات شهید سعید محبی، 1379ش.
خزعلی، ابوالقاسم، موسوعه الامام الجواد (علیه‌السّلام) چاپ اول، قم، انتشارات مؤسسه ولی عصر، 1419ق.
خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، چاپ چهارم، مرکز نشر آثار شیعه، 1410 ق، 1369 ش.
طوسی، محمدبن حسن، رجال طوسی، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، چاپ چهارم، قم، انتشارات مؤسسه نشر اسلامی، سال 1428 ق.
عطاردی قوچانی، عزیزالله، مسند الامام الجواد (علیه‌السّلام)، مشهد، انتشارات المؤتمر العالمی للامام الرضا (علیه‌السّلام)، 1388ق.
کعبری، محمدبن نعمان (شیخ مفید)، الارشاد، چاپ دوم، تحقیق و نشر مؤسسه آل البیت (علیهم‌السّلام) لاحیاء التراث، 1416ق.
کلینی رازی، محمدبن یعقوب، الاصول من کافی، تصحیح و تحقیق نجم الدین آملی، انتشارات المکتبه الاسلامیه، 1388ق.
مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، نجف، انتشارات چاپخانه مرتضویه، 1325ق.
محلاتی، ذبیح الله، ریاحین الشریعه، چاپ پنجم، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، 1368 ش.
نجاشی، احمدبن علی، رجال نجاشی، تحقیق سیدموسی شبیری زنجانی، چاپ نهم، انتشارات مؤسسه نشر اسلامی، 1429 ق.
محمدی یدک، مقاله همجوار نور، سایت حوزه میبد.
نرم‌افزار گنجینه نورالروایات، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
نرم‌افزار جامع الاحادیث 3، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
نرم‌افزار درایه النور، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.

منبع مقاله :
جمعی از نویسندگان؛ (1395)، مجموعه مقالات همایش سیره و زمانه امام جواد (علیه‌السلام) (جلد سوم)، قم: انتشارات مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، چاپ اول.