آسیب‌های روابط قبل از ازدواج

دو . روابط آزاد با جنس مخالف و پیامدهای آن

این روابط به معنای رفتار جنسی بر اساس میل و اراده خود فرد و رضایت طرف مقابل است و به جز رضایت دختر و پسر، محدودیت دیگری را نمی‌پذیرد. از این رو روابط جنسی خارج از چارچوب ازدواج بین طرفین پذیرفته می‌شود؛ حال آنکه ادیان و بسیاری از اندیشمندان، پاسخ به نیاز جنسی را فقط در قالب ازدواج جایز می‌شمارند. آگاهی نسبت به پیامدها و آسیب‌های چنین روابطی به مهارت‌های فرد در مدیریت شرایط مدد می‌رساند، این پیامدها از این قبیل است:
 

1. افسار گسیختگی  امیال جنسی:

زیاده‌روی در ارضای غریزه جنسی نه تنها باعث ارضای کامل نمی‌شود، آسیب‌زا هم خواهد بود. غریزه جنسی مانند میل به آب و غذا و خواب نیست؛ چرا که آزاد گذاشتن این غریزه باعث شعله‌ورتر شدن آن می‌شود؛ همان‌گونه که غالب میل‌های روحی انسان، مانند تمایل به مقام، مال و علم از این قبیل است. تخلف از هنجارهای اجتماعی و شکستن حریم و مرزهای خانواده که در ارتباط آزاد اتفاق می‌افتد، احساس گناه را در پی خواهد داشت که آن نیز پیامدهای روان‌شناختی، مانند خودسرزنشی، احساس حقارت، در پیش گرفتن انزوا و دوری از روابط اجتماعی را به دنبال دارد. به تعبیر شهید مطهری: «در این مورد، هر چه عرضه بیشتر گردد، هوس و میل به تنوع افزایش می‌یابد.» (1) از آنجا که هیچ دلی از هوس سیر نمی‌شود، تقاضای نامحدود، خواه‌ناخواه انجام نشدنی است و همیشه نوعی احساس محرومیت و دست نیافتن به آرزوها با آن همراه است که این به اختلالات روحی و بیماری‌های روانی می‌انجامد و نمونه‌های آن امروزه در دنیای غرب بسیار به چشم می‌خورد. (2)
 

2. احساس گناه:

تخلف از هنجارهای اجتماعی و شکستن حریم و مرزهای خانواده که در ارتباط آزاد اتفاق می‌افتد، احساس گناه را در پی خواهد داشت که آن نیز پیامدهای روان‌شناختی، مانند خودسرزنشی، احساس حقارت، در پیش گرفتن انزوا و دوری از روابط اجتماعی را به دنبال دارد. (3)
 

3. محرومیت از ارزش‌های والای وجودی:

انسان علاوه بر ارضای نیازهای فیزیولوژیک، باید درصدد ارضای نیازهای وجودی خود (نیاز به امنیت، تعلق‌پذیری، احترام و ...) باشد تا بتواند به اهداف والای انسانی دست یابد.

راجرز (4) و مزلو، هدف والای انسانی را «خودشکوفایی» می‌دانند (5) و آلپورت (6) تبدیل شدن به انسان کامل و پخته را غایت اصلی برمی‌شمارد. (7)

فروم نیز تحقق بخشیدن به استعدادها و قابلیت‌ها را هدف نهایی می‌داند. (8) رسیدن به این اهداف مهم انسانی در گرو ارضای همه نیازهای انسانی به نحو مطلوب آن است. گاه برای رسیدن به این مهم باید نیازهای فیزیولوژیک محدود گردد؛ چرا که ارتباط آزاد و توجه افراطی به نیازهای فیزیولوژیک - از جمله نیازهای جنسی - انسان را از رسیدن به اهداف والا بازمی‌دارد.

از همین رو فروم می‌گفت: «هر چه انسان‌ها در طول تاریخ، آزادی بیشتری به دست آوردند، بیشتر احساس تنهایی و انزوا کردند». (9)
 

4. بروز ناهنجاری‌های اجتماعی:

آزادی‌های جنسی، عامل مهمی برای بروز ناهنجاری‌های اجتماعی و جرم و جنایت است. الکسیس کارل (10) می‌گوید:

تمایلات جنسی، ارباب و فرمانروای بی‌چون و چرای افراد است. تاریخ ملت‌ها مانند تاریخ خانواده‌ها اغلب به چگونگی هوس‌های جنسی آنها بستگی داشته و تعداد زیادی از مردان، ثروت و شرف خود را در راه غدد جنسی از دست داده‌اند. (11)
 

5 . آسیب رساندن به زنان:

بیشتر آسیب‌های ارتباط آزاد متوجه زنان است. خانم جینا لمبروزو (12) می‌گوید:
اینکه گفته شود غرائز جنسی آزاد گذاشته شود و هر کس که مشتاق لذات و هوس‌رانی است، در پیروی از امیال خویش افسارگسیخته گردد، اگرچه در ظاهر مطلوب است، ولی برای زنان آسیب‌زا است؛ چرا که زنان دلربا و فریبنده به آسانی قادر بر تصاحب شوهر دیگران می‌شوند. و زنان پارسا شاهد از دست دادن همسران خود می‌گردند و سرانجام در این عالم، بین زنان پارسا و تبهکار فرقی نباشد.

ارتباط آزاد، سعادت ناچیزی نصیب زنان مردنما می‌نماید و در عوض، آنهایی که دارای حس مادری و آرزوهای بلند اجتماعی هستند، از بین رفته و نابود می‌گردند. سزاوار نیست زنانی که در خور تحسین‌اند، به خاطر عده‌ای محدود فدا شوند. قوانین معمول ملل جهان نیز همین است که نباید مصالح اکثریت، فدای لذات قلیلی شود. تردیدی نیست که بهترین راه حل همان راهی است که پیشینیان انتخاب نموده‌اند؛ یعنی زناشویی. (13)
 

6. بروز آسیب‌های عاطفی:

ارضای نیازهای عاطفی باید کنترل شده و قانون‌مدار باشد. تعاملات عاطفی آزاد زن و مرد، آسیب‌های فردی و اجتماعی فراوانی را به دنبال دارد. ایور موریش (14)، جامعه‌شناس غربی، درباره لزوم قانون‌مندی در اعتماد و عواطف می‌گوید:
جامعه باید اظهار عواطف را به سامان درآورد و هر فرد بفهمد که مهار خود و قبول مسئولیت در قبال حالات عاطفی چقدر اهمیت دارد. (15)

هرگاه ارتباط آزاد که معمولاً ناپایدار و بدون چارچوب معین است، صورت می‌گیرد، هر کدام از طرفین می‌توانند بدون در نظر گرفتن احساسات دیگری، به این روابط پایان دهند که این می‌تواند صدمات جبران‌ناپذیری را به دنبال داشته باشد. از این رو می ‌(16) معتقد است عشق مراحلی دارد؛ از جمله میل روانی، که از طریق پیوند با فردی عزیز به وجود می‌آید. هر دو همسر در اثر وحدت و رابطه بادوام، شادی و شعف را تجربه می‌کنند؛ چرا که انسان نمی‌تواند بدون میل به وحدت باقی بماند. (17) نتیجه اینکه، همان‌گونه که خانم لمبروزو تأکید دارد:

مرد در دنیای عشق، امیدوار است که قلب زن برای نخستین بار به روی او گشوده شده و اولین کسی باشد که در آستانه او راه می‌یابد و زن آرزومند است آخرین کسی باشد که در قلب مرد رسوخ کرده و در آن پناهگاهِ نیاز، برای همیشه جای گیرد. (18)
که این امر با ارتباط آزاد کاملاً منافات دارد.
 

7. ظهور تنش‌های روانی:

ارتباط آزاد با جنس مخالف، گاه به وابستگی عاطفی دختر و پسر می‌انجامد. پس از مدتی که وابستگی‌ها شکل گرفت، امکان جدایی از نظر روانی، بسیار سخت و مشکل‌آفرین می‌شود و در چنین مواقعی، جوانان به افسردگی شدید دچار می‌شوند؛ چون از طرفی در بسیاری از موارد، هر دو طرف یا یکی از آنها خواهان استمرار این ارتباط دوستانه هستند و از طرف دیگر، امکان ازدواج به دلیل ویژگی‌های شخصی، خانوادگی، اقتصادی و اجتماعی وجود ندارد. از این رو دچار تنش می‌شوند و در یک بن‌بست سخت گرفتار می‌آیند. (19)

به علاوه، این وابستگی عاطفی در بسیاری از موارد، آفت بزرگی برای تمرکز حواس می‌شود؛ به گونه‌ای که ذهن را درگیر خود می‌کند و مطالعه و توجه در کلاس و تمرکز در هنگام کار را بسیار دشوار می‌سازد. (20)
 

8. بروز آسیب‌های معنوی:

روابط آزاد زن و مرد از مصادیق شهوت‌رانی شمرده می‌شوند و برخی از روایات بر دوری گزیدن از شهوت‌رانی تأکید کرده‌اند. بر اساس این روایات، شهوت، دل را از محبت خدا خالی می‌کند، (21) قاتل انسان، گذرگاه شیطان، سرسخت‌ترین دشمنان، فاسدکننده دین (22) و بیمار کننده عقل است، افسوسِ در قیامت را به دنبال دارد (23) و ترک آن، بهشت را ضمانت می‌کند. (24) کسی که عقل او بر شهوتش غلبه کند، برتر از ملائکه می‌گردد و کسی که شهوت او بر عقلش غلبه کند، از چهارپایان پست‌تر خواهد شد. (25)
 

9. فراوانی ازدواج‌های ناپایدار:

روابط دختر و پسر اغلب بر اساس جاذبه‌های ظاهری شکل می‌گیرد و شرط اساسی یک ازدواج موفق، یعنی رعایت کفویت بین طرفین در آنها لحاظ نمی‌شود. در نتیجه، میزان موفقیت کاهش خواهد یافت.

از سوی دیگر، ارتباط عاطفیِ دو جنس به وابستگی ختم می‌گردد و نقص‌ها دیده نمی‌شود. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در روایت مشهوری فرموده است: «دوست داشتن هر چیزی، انسان را کور و کر می‌کند.» (26) وقتی هیجانات فروکش کند، نقص‌ها نمایان شده، به کاهش رضایت‌مندی زناشویی و اختلافات خانواگی می‌انجامد.

از این رو دوست داشتن به تنهایی برای شکل‌گیری یک ازدواج موفق کافی نیست؛ بلکه لحاظ کردن مشابهت‌ها و هم سطح بودن طرفین، شرطی ضروری است. (27) به همین دلیل، طبق برخی از تحقیقات صورت گرفته در آمریکا، از هر صد ازدواجِ عشقی، نود و سه مورد آن با شکست دردناک مواجه شده است و در فرانسه، عمر متوسط هر ازدواج عشقی، سه ماه و نیم است. (28)
 

10. کاهش ازدواج:

ارتباط آزاد با جنس مخالف، سبب کاهش ازدواج در جامعه نیز خواهد شد؛ زیرا بر اساس منطق مبادله، هنگامی که افراد به راحتی و با صرف هزینه اندک، امکان نیل به اهداف مورد نظر خویش را به صورت پیاپی داشته باشند و بتوانند از این طریق خود را ارضا کنند، انگیزه زیادی برای جایگزینی شیوه‌های همراه با مسئولیت همچون ازدواج نخواهند داشت.

از سوی دیگر، بسیاری از ازدواج‌های صحیح و سالم در اثر این‌گونه روابط آزاد در خانواده، کم‌کم متلاشی می‌شوند؛ چرا که ادامه چنین وضعی با توجه به جاذبه روابط بین دو جنس، زمینه مساعدی را برای بروز تنش، اختلاف، سوءمعاشرت، خیانت و طلاق پدید می‌آورد. (29)
 

11. کاهش لذت جنسی:

گرچه ارتباط آزاد، عطش روانی - جنسی را روزافزون می‌کند، استمرار این وضعیت و تجربه مکرر محرک‌های جنسی، آستانه تحریک حسی را بالا برده، لذت جنسی واقعی را به مرور کاهش می‌دهد. از بین رفتن لذت جنسی، آثار مخربی را در روابط بین همسران ایجاد می‌کند و زمینه ناسازگاری را فراهم می‌آورد. (30) در آموزه‌های دینی، روی آورن به فحشا به منزله زایل‌کننده لذت جنسی معرفی شده است. پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌فرماید: «خود را به زنا آلوده نکنید که خداوند لذت همسران را از درون شما می‌زداید». (31)

علاوه بر موارد فوق، خشونت‌های جنسی بر ضد زنان، بارداری‌های ناخواسته، سقط جنین، افزایش خانواده‌های تک‌والدینی و گسترش بیماری‌های مقاربتی (مثل ایدز)، از دیگر پیامدهای روابط آزاد با جنس مخالف است. (32)

 تحلیل وبررسی چند مقاله در خصوص روابط دختر وپسر

کازمارک و بک لند، در سال 1991 در مقاله‌ای با عنوان «سوگ محرومیت؛ گسسته شدن پیوند عاشقانه یک نوجوان» که در شماره 26 مجله نوجوانی به چاپ رسید، با استناد به چند بررسی علمی نشان دادند که وقتی رابطه عاطفی دو نفر قطع می‌شود، هر دو دچار حالاتی شبیه داغ‌دیدگی و سوگ می‌شوند که شدت این مسئله برای دختران بیشتر است.

افت تحصیلی، بروز مشکلات جسمی، بی‌توجهی به لباس و ظاهر، کنار کشیدن از مسئولیت‌های شغلی و خانوادگی، تنها ماندن در اتاق خود، گوش دادن به موسیقی‌های غم‌انگیز و هم زمان اشتغال ذهنی به فرد سابق، از بارزترین نمونه‌های واکنش به جدایی است.

بلسک و باس، (34) در سال 1994 با بررسی 121 دانش‌آموز دبیرستانی دریافتند کسانی که مدت زیادی با یک یا چند نفر از جنس مخالف پیوند عاطفی برقرار می‌کنند، دچار کاهش عزت نفس می‌شوند. (35) تحقیقات جونیر و اودری (36) در سال 2000 نیز نشان داد که علائم افسردگی در دختران و پسرانی که درگیر رابطه‌های عاشقانه هستند، افزایش می‌یابد. (37)
ابی.ال فروث، (38) در سال 2007 از پایان نامه دکترای خود در رشته روان‌شناسی با عنوان «قرار عاشقانه و سلامت روان نوجوانان» در یکی از دانشگاه‌های آمریکا دفاع کرد. او با مطالعه طولی روی 1316 نوجوان دختر و پسر 13 تا 18 ساله نشان داد که داشتن رابطه عاطفی و عاشقانه با جنس مخالف، اعتماد به نفس را کاهش و افسردگی را افزایش می‌دهد. نوجوانان در زمان دوستی بیشتر دچار این دو ناراحتی روانی می‌شوند. البته دختران بیش از پسران افسردگی را تجربه می‌کنند و پسران هم بیش از دختران با کاهش سطح اعتماد به نفس روبه رو می‌شوند.

همچنین تحقیقی دیگر نشان داد که در یک نمونه مختلط دختر و پسر، 59 درصد دختران قربانی خشونت فیزیکی و 96 درصد قربانی خشونت روانی شده‌اند و 15 درصد نیز اجبار برای انجام عمل جنسی را تجربه کرده‌اند. (39)

هازنبدز، (40) از قرار ملاقات گذاشتن انتقاد کرده است؛ چراکه پیامد آن ایجاد روابط سطحی است. قرار ملاقات گذاشتن چندگانه (قرار با تعداد زیادی از افراد در یک زمان) به دلیل سطوح پائین درگیری در روابط، موجب پایان یافتن آنها می‌شود و به همین دلیل، از تحول روابط هیجانی معنادار جلوگیری می‌کند. او معتقد است این زنجیره به تعارض در روابط عشقی و ناپایداری در ازدواج می‌انجامد.

یکی از مهم‌ترین پیامدهای دوستی با جنس مخالف، وادار شدن ناخواسته و اجباری به برقراری رابطه جنسی است. این پدیده که صحنه به ظاهر دلپذیر و صمیمانه دوستی را به عرصه آسیب‌رسان فشار و دشمنی تبدیل می‌کند، یکی از بارزترین گونه‌های خشونت در جامعه مدرن معاصر است.

تا پیش از سال 1980 تصور می‌شد که تجاوز همیشه از سوی بیگانه‌ای منحرف صورت می‌گیرد که ناگهان به زنی حمله می‌نماید و با خشونت، نیاز جنسی خود را که پیامد ناکامی است، برطرف می‌کند؛ اما از آن زمان به بعد، مطابق برخی پژوهش‌ها در آمریکا و اروپا اعلام شد که در جامعه، نوع دیگری از تجاوز رایج است که تجاوزگر و قربانی، یکدیگر را به خوبی می‌شناسند و مدت‌ها با هم پیوند دوستی دارند.
از آن تاریخ، اصطلاح «تجاوز در قرار عاشقانه» (41) یا عبارت جامع‌تر و فراگیرترِ «تجاوز آشنا» (42) بر سر زبان‌ها افتاد و به مقاله‌ها و کتاب‌های علمی آن کشورها راه پیدا کرد.

امروزه پژوهشگران به سختی می‌پذیرند که تجاوزهای جنسی و از جمله تجاوز آشنایان به علت ناکامی جنسی یا شرور بودن متجاوزان باشد؛ زیرا معلوم شده است که بیشتر مرتکبان این کار نه محرومیت جنسی دارند و نه از افراد دیگر خلاف‌کارتر هستند. پسران خوب و نجیب و قابل اعتماد نیز در موقعیت‌های خاص قرارهای عاشقانه، از نظر شهوانی تحریک می‌شوند و دوست جنس مخالف خود را به تماس‌های جنسی وادار می‌کنند.

مهم‌ترین این موقعیت‌ها ناشی از: مصرف الکل، استفاده از مواد مخدر، دیدن فیلم‌های جنسی، قرار گرفتن در مکان خلوت و پوشش نامناسب دختر یا حرکات تحریک کننده او هستند. علاوه بر اینها، طول کشیدن مدت دوستی و تبدیل شدن رابطه اتفاقی ابتدایی به رابطه‌ای پایدار و نیز سوءتعبیرهای ارتباطی و برداشت نادرستی که دو طرف از رفتارهای غیرکلامی یکدیگر دارند نیز می‌تواند موجب بروز خشونت و تجاوز در روابط عاشقانه شود.

در کشور ایران به دلیل فضای مذهبی و اخلاقی جامعه، میزان دوستی با جنس مخالف کم است و به دلیل محدودیت‌های خانوادگی و اجتماعی، روابط دو جنس در این دوستی‌ها معمولاً چندان پیشرفته نیست؛ هر چند بررسی‌ها نشان می‌دهد در موارد معدودی از این دوستی‌ها آسیب‌هایی جدی متوجه هر دو یا یکی از آنها شده است.

برای نمونه، در سال 1380 در نمونه‌ای دقیق و جامعه‌ی آماری تصادفی از بین دختران و پسران دبیرستانی در چهار شهرستان، دو هزار دانش‌آموز به سه پرسش‌نامه درباره «رابطه با جنس مخالف»، «سلامت روان» و «عمل به باورهای دینی» پاسخ دادند. تجزیه و تحلیل نتایج نشان داد نوجوانانی که با جنس مخالف دوستی و ارتباط دارند، به طور معناداری نسبت به نوجوانانِ بدون ارتباط، دارای نشانه‌های اضطراب، افسردگی و بیماری‌های روان تنی بیشتری هستند و میزان دین‌داری آنها پائین‌تر است.

در سال 1382، از جمعیت 62 هزار نفری دانش آموزان دختر و پسر یک شهرستان دیگر، 3 هزار و 200 نفر به عنوان گروه نمونه به روش تصادفی خوشه‌ای انتخاب شدند و به پرسش نامه‌هایی با محتوای وضعیت ارتباط با جنس مخالف، سلامت روان، آسیب‌های روانی اجتماعی (گرایش به خودکشی، فرار و ...)، رضایت از جنسیت، رضایت از ظاهر و روابط خانوادگی و عمل به باورهای دینی پاسخ دادند. در این تحقیق جامع، دانش آموزان از نظر وضعیت ارتباط با جنس مخالف چهار گروه بودند:

- کسانی که در زمان انجام پژوهش با جنس مخالف ارتباط داشتند.

- نوجوانانی که در آن زمان، ارتباط‌های پیشین خود را قطع کرده بودند.

- دختران و پسرانی که به یک نفر از جنس مخالف علاقه داشتند؛ اما آن فرد از آن علاقه آگاه نبود.

- کسانی که نه در گذشته و نه در حال، چه یک طرفه و چه دو طرفه، ارتباطی با جنس مخالف نداشتند.

مجریان این نظرسنجی، «ارتباط» را به دل‌بستگی عاطفی، همراه با تماس‌های پنهانی و دور از چشم خانواده تعریف کرده بودند.

نتایج تحقیق نشان داد که گروه اول، از نظر آسیب‌های اخلاقی و اجتماعی، تنش‌های روحی و ضعف اعتقادات و اعمال دینی، بدتر و پائین‌تر از بقیه بودند.

گروه دوم از نظر آسیب اجتماعی و ضعف دین‌داری در رتبه دوم قرار داشتند. گروه سوم از نظر اخلاقی و دینی وضعیت خوبی داشتند؛ اما از نظر روانی از نشانه‌های افسردگی رنج می‌بردند در مقابل، گروه چهارم از همه جهات، یعنی سلامت روان، سلامت اخلاق و پایبندی به باورهای دینی در رتبه بالاتری قرار داشتند.
 

خویشتن‌داری و مدیریت آسیب‌های قبل از ازدواج

اسلام برای لزوم رفتار جنسی متناسب با شأن شریف انسانی و جلوگیری از ارتباطات جنسی آزاد، قوانینی را تعیین کرده تا مقدمه رشد و کمال فرد و جامعه باشد. این قوانین عبارتند از:

یک. تأکید بر رعایت حیا در روابط با جنس مخالف؛ امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید:
اگر حیا نبود ... از هیچ یک از کارهای زشت دوری نمی‌شد ... اگر مردم حیا نداشتند، از فحشا پرهیز نمی‌کردند. (44)

دو. ایجاد نگرش منفی به پیروی از غرائز حیوانی؛ حضرت علی (علیه السلام) فرمود:
ابتدای شهوت‌ها طرب و شادی است و آخر آن رنج و دشواری. (45)
پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نیز فرمود:
از سه چیز بر امت اسلام می‌ترسم: ... و نیز شهوات جنسی. (46)

سه. ایجاد نگرش منفی به دل‌بستگی شدید به نامحرم و توصیه و وارستگی در صورت وجود این دل‌بستگی؛ حضرت علی (علیه السلام) فرمود:
هر که عاشق شود، چشم بصیرت او کور می‌گردد و قلبش بیمار می‌شود. (47)

چهار. سفارش به تقوای چشم و گوش و زبان و لمس؛ چرا که بسیاری از خطاهای جنسی از این حواس آغاز می‌شود. گاه چشم می‌بیند و دل اسیر می‌شود، گوش می‌شنود و نیازهای غریزی تشدید می‌شود، زبان می‌گوید و رابطه هوس‌آلود شروع می‌گردد و لمس، نیاز خفته را بیدار می‌سازد. خداوند در آیات 30 و 31 سوره نور (48) به مردان و زنان باایمان امر می‌کند تا در برخورد با نامحرم، دیدگان خود را فروآورند.
حضرت علی (علیه السلام) در تفسیر این آیه فرمود:
زیرا نگاه حرام، عامل وقوع روابط حرام و ارتباط گناه‌آلود با نامحرم است. (49)
امام صادق (علیه السلام) نیز فرمود:
نگاه به نامحرم، تیری از تیرهای شیطان و مسموم است و چه بسا نگاهی که حسرت طولانی به جای می‌گذارد. (50)

در مورد تقوای گوش نیز سفارش شده تا مردان و زنان از شنیدن موسیقی‌هایی که با تقویت تخیلات جنسی، اشتیاق به رابطه با نامحرم را در فرد ایجاد می‌کند، بپرهیزند. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «غنا (موسیقی مناسب مجالس لهو و لعب) افسونِ رابطه جنسیِ حرام است». (51)
در روایات بر رعایت عفاف و حیای کلام تأکید شده و در مورد تماس بدنی نیز از هر نوع لمس حتی اگر به صورت دست دادن با نامحرم باشد، نهی شده است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «کسی که با نامحرم دست بدهد، خداوند بر او غضب می‌کند». (52)

علاوه بر موارد فوق، توصیه خاصی نیز به زنان شده است؛ چرا که جذابیت ظاهری و رفتاری زنان برای مردان، بسیار بیشتر از جاذبه مردان برای زنان است و مردان در برابر جنس مخالف، توان خویشتن‌داری کمتری نسبت زنان دارند. از این رو خداوند از سویی مرد را نیازمند زن خلق کرده و از جانبی دیگر با دستور به پوشاندن جذابیت‌های زنانه، مرد را به دستیابی محترمانه به او (از طریق ازدواج) توصیه کرده است.

از این رو رعایت حجاب - که هدف از آن، حفظ ارزشمندی زن و نیز در امان داشتن او از سوءاستفاده مقتدرانه مرد است - بر زن واجب می‌باشد. در حقیقت حجاب زن، پیام بازدارنده به مردان بیماردل است تا در برخورد با آنها جانب احتیاط را رعایت کنند و از رفتار غیرمؤدبانه بپرهیزند. حجاب همچنین وسیله‌ای برای محدود کردن مردان در بهره‌جویی آسان از وجود زن است.
در آیات 53 و 59 احزاب و نیز آیه 31 سوره نور بر لزوم رعایت حجاب از سوی زنان تأکید شده است. برخی روایات در تفسیر این آیات، دست‌ها تا مچ و صورت را از پوشش مستثنا کرده‌اند. البته از آرایش و زینت چهره و دست‌ها در مقابل نامحرم نیز باید پرهیز کرد. مراجع عظام تقلید نیز همگی بر وجوب رعایت این حد از حجاب فتوا داده‌اند.

 جمع بندی 

خلاصه آنکه، دوستی با جنس مخالف هر چند در زمان ارتباط، شور و هیجانی عاطفی و غریزی به فرد می‌بخشد، از آنجا که پنهانی، غیرقانونی و برخلاف اخلاق صورت می‌گیرد، در همان دوره عاشقی موجب افزایش تنش‌های روانی، حواس‌پرتی و هنجارشکنی می‌شود، انگیزه‌های پیشرفت تحصیلی، میزان دین‌داری و رضایت خانوادگی را کاهش می‌دهد و حساسیت به ظاهر و اندام و نیز بدبینی و حسادت به طرف مقابل را دامن می‌زند و مصیبت بارتر آنکه، هنگام گسسته شدن رابطه، جوانِ دلداده را به وادی احساس بی‌ارزشی، تنهایی، خودکشی و مصرف موادمخدر می‌کشاند. (43)

 برای مطالعه بیشتر
* اگر احساس کردید به فردی از جنس مخالف خود علاقه‌مند شده‌اید:
- بکوشید با استفاده از قدرت تعقل و خرد خویش و با پرهیز از غلبه احساسات، در مورد شخصیت و منش او اطلاعاتی به دست آورید. آیا او همسری مناسب برای شماست؟ در غیر این صورت خود را از گرفتار شدن در عشقی کور و بی‌فرجام برحذر دارید.

- برای پرهیز از وابستگی:

1. احساس خود را بروز ندهید.

2. با یکدیگر گفتگو نکنید و تعاملِ کاری با هم نداشته باشید.

3. نگاه و رفتار خود را کنترل کنید؛ زیرا احساسات بدون کلام هم انتقال می‌یابند.

4. به جهت حفظ شخصیت و احترام خود به گونه‌ای رفتار نکنید که او حس کند شما اهل روابط ناسالم هستید.

5. اگر فکر می‌کنید او فردی مناسب برای ازدواج است، اگر پسر هستید، مستقیم یا با واسطه و اگر دختر هستید، با کمک فردی امین و باتجربه نظر او را نیز در مورد ازدواج با خود جویا شوید. چه بسا او قصد ازدواج با فرد دیگری را دارد یا به هر دلیل، مایل به ازدواج با شما نیست. این امر کمک می‌کند تا از سردرگمی رها شوید و بیهوده ذهن و روان شما فرسوده نگردد.

* اگر قصد ازدواج با فردی را دارید، هر چه زودتر اقدام به خواستگاری نمایید و پس از توافق طرفین، عقد ازدواج دائم کنید و بدانید تا زمانی که عقد ازدواج دائم خوانده نشود، امکان دارد او با دیگری ازدواج کند.

* در صورتی که از طریق گفتگوی اینترنتی با کسی آشنا شده‌اید و قصد ازدواج با او دارید:

1. مراقب باشید که ممکن است بسیاری از اطلاعات ارائه شده واقعیت نداشته باشد.

2. بکوشید گفتگوی شما از حوزه ادب و عقل خارج نگردد و نیز گرفتار احساسات کنترل نشده نگردید.

3. از آنجا که در آشنایی اینترنتی، احتمال غیرواقعی بودن اطلاعات بسیار زیاد است و اطلاعات به دست آمده نیز کافی نیست، این رابطه را به خواستگاری رسمی همراه با خانواده او سوق دهید تا با مشاهده رفتارهای او و نیز آشنایی با خانواده‌اش دریابید که آیا او آن کسی هست که شما را خوشبخت کند یا نه؟

توجه داشته باشید که چه بسا دوستی با جنس مخالف از طریق اینترنت مشکلاتی را برای شما فراهم سازد. از جمله:

1. از آنجا که ایمیل‌های شما نزد طرف مقابل ثبت شده است، در صورتی که قطع رابطه را لازم بدانید، با تهدید او به رسوایی مواجه خواهید شد.

2. در موارد بسیاری، دو طرف یا یکی از آنها به دیگری دل بستگی شدیدی پیدا می‌کند؛ ولی زمانی که با او ملاقات کند، با مشاهده ظاهر او یا رفتارش، واقعیت او را با شخصیت مجازی‌اش بسیار متفاوت می‌بیند و دچار ضربه روحی می‌شود.

3. گاهی پس از تعلق خاطر سبه طرف مقابل از طریق آشنایی در فضای مجازی و هنگام شناخت واقعیت، او را برای ازدواج مناسب نمی‌بینید، ولی به دلیل ترحم یا ترس از نفرین او یا به واسطه تهدید او به خودکشی یا آزار او یا ... به ازدواجی نامناسب تن داده، آینده خویش را تباه می‌سازید.

4. والدین معمولاً آشنایی از طریق اینترنت را دلیل بر سبک‌سری دختر و ساده‌لوحی پسر می‌دانند و با ازدواج حاصل از این آشنایی موافقت نمی‌کنند.

5. ارتباط اینترنتی با جنس مخالف، گاهی سبب سلب اعتماد همسر آینده می‌شود.
* در صورتی که فردی - با وجود وعده‌هایش - به شما بی‌وفایی کرد و از ازدواج با شما سرباز زد، شکست عاطفی خویش را مدیریت کنید و نگذارید عواطف و احساسات، امید به زندگی و رشد و کمال را در شما ضعیف سازند و این کلام خدا را به یاد داشته باشید که: «وَ عَسَی أن تَکرَهُوا شَیئاً وَ هُوَ خَیرٌ لَکُم وَ عَسَی أن تُحِبُّوا شَیئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَکُم؛ چه بسا چیزی را دوست ندارید، ولی برایتان خوب است و چه بسا چیزی را دوست دارید، ولی برایتان شر و بد است».

* اگر به این نتیجه رسیدید که کسی که به او دل بسته‌اید، صلاحیت همسری شما را ندارد، هر چه زودتر رابطه خود را قطع کنید. برای قطع رابطه با جنس مخالف باید:

1. بدانید فراموشی فردی که به او دل بسته بودید، نیاز به زمان دارد و به خودتان فرصت دهید.

2. همیشه به خودتان یادآوری کنید که چه بسا در ازدواج با او خوشبخت نمی‌شدید و شاید برخی خصوصیات اخلاقی منفی و ناشناخته او، زندگی را بر شما تلخ می‌ساخت، شاید فرزندی معیوب حاصل ازدواج شما می‌شد، شاید ... .

3. از نگاه کردن به او، حرف زدن با او، رد و بدل کردن پیامک، نامه‌های الکترونیکی و هر آنچه احساس کور را در شما شعله‌ور می‌سازد، بپرهیزید.

4. حتماً ویژگی‌های منفی‌ای از او دیده‌اید. هرگاه ذهن شما به او مشغول شد، به آن ویژگی منفی بیندیشید و به خویشتن بگویید: او شایسته من نبود.

5. در دفترچه یادداشت خود، فهرستی از موضوعاتی را که اندیشیدن به آنها برای شما لازم یا مسرت‌بخش است، بنویسید. هرگاه فکر او به ذهنتان آمد، سراغ دفترچه خود بروید و به یکی از آن موضوعات بیندیشید.

6. هرگاه ذهن شما ناخودآگاه به او مشغول شد، بگویید «أعوذ بالله من الشیطان الرجیم» وضعیت خویش را تغییر دهید و مشغول به کار مثبت و جدیدی شوید.

7. روابط دوستانه خود را با بستگان و دوستان خوب خود بیشتر کنید.

8. با افراد باایمان، فعال و با نشاط دوست شوید و دوستی خود را تقویت کنید.

9. از تنهایی بپرهیزید؛ زیرا وسوسه و فکر او بیشتر سراغ شما خواهد آمد.

10. از خداوند بخواهید آنچه موجب خوشبختی شماست، نصیب شما سازد.

11. سعی کنید برای ازدواج خویش، اقدامات مناسب را آن هم با فردی که مناسب خود می‌دانید، انجام دهید.

12. این روایت را در برگه‌ای یادداشت کنید و در جلوی دیدگان خود قرار دهید:

پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) خدا فرمود: «هر کس به آنچه از دستش رفته، امید نداشته باشد، آسوده است و هر کس به آنچه خداوند روزی‌اش کرده، خرسند باشد، شادمان می‌گردد». (53)

* برای تقویت خویشتن داری جنسی اقدامات زیر را انجام دهید:

- از راهکارهای اندیشه‌ای (تفکر در مورد فلسفه زندگی، تقویت باور به خدا و جدی گرفتن آخرت و افزایش اطلاعات درباره پیامدهای دوستی دختر و پسر)، گرایشی (توجه به کرامت خویشتن و مدیریت خواسته ها) و رفتاری (رعایت حدود الهی و مدیریت اوقات فراغت) استفاده کنید.

- به آثار منفی ارتباط آزاد با جنس مخالف بیندیشید و بکوشید تا عزت نفس شما افزایش یابد. به ارزشمندی خویش توجه داشته باشید. این کلام گهربار حضرت علی (علیه السلام) را هرگز فراموش نکنید: «لَیسَ لِاَنفسِکم ثَمَنٌ اِلَّا الجَنَّةَ، فَلا تَبیعوها اِلّا بها؛ (54) برای نفس شما بهایی جز بهشت نیست، پس جز در اِزای بهشت، آن را نفروشید».

- خداوند می‌بیند و می‌شنود. این واقعیت را هرگز فراموش نکنید.

- رعایت حیا در روابط با جنس مخالف، شما را از بسیاری از آسیب‌ها مصون و محفوظ می‌دارد. زیور حیا را هرگز از خویشتن دور نسازید.

- روزانه به فعالیت‌های جدی و زیادی بپردازید تا فرصت فرورفتن در تخیلات آزاردهنده را نیابید.

- برای مقاومت در مقابل وسوسه‌های جنسی، از شیوه تغییر وضعیت آگاهانه استفاده کنید؛ همان‌گونه که گاه در اوج خشمِ شما، فردی چیزی گفته که شما نتوانسته‌اید جلوی خنده خود را بگیرید و ناگهان احساس کرده‌اید خشم به سرعت شما برطرف شد. حال این تغییر وضعیت را آگاهانه ایجاد کنید و در زمانی که وسوسه‌ها به شدت شما را تحت تأثیر قرار داده‌اید، وضعیت خود را تغییر دهید. از محیط وسوسه انگیز به سرعت خارج شوید و به کار مثبتی که کاملاً متفاوت با آن فضا باشد، مشغول شوید.

- از ورزش غفلت نکنید؛ ورزش باعث دفع انرژی زائد بدن و تعدیل قوای جنسی می‌شود و از نظر روانی نیز استقامت فرد را در برابر مشکلات و سختی‌ها افزایش می‌دهد. به دلیل صرف انرژی زیاد در ورزش، انسان خوابی عمیق خواهد داشت و این امر سبب آرامش می‌گردد.

- برای خواب خویش برنامه‌ریزی مناسبی داشته باشید. فقط پس از خستگی زیاد به بستر بروید و صبح‌ها پس از بیداری به سرعت بستر خواب را ترک کنید.

- از پرخوری و پرخوابی بپرهیزید.

- از غذاهایی که سبب تقویت غریزه جنسی می‌شود، کمتر مصرف کنید، مانند: گوشت قرمز، سرخ کردنی‌ها، پیاز، سوسیس و کالباس، غذای چرب، غذاهای ویژه‌ی طبع گرم مانند: خرما، پسته، شیرینی، خربزه و ... .

- غذای شب را سبک و زودهضم انتخاب کنید.

- روزه‌داری در کاهش میل جنسی مؤثر است و علاوه بر آن سبب تقویت تقوا و نیروی اراده می‌شود. در صورت امکان روزه مستحبی بگیرید.

- روابط عاطفی خود را با خانواده‌تان تقویت کنید.

- از دیدن فیلم، خواندن رمان، اشعار و شنیدن موسیقی‌هایی که میل جنسی را تقویت می‌کند، به شدت بپرهیزید؛ زیرا نزدیک نشدن به محرک‌ها آسان‌تر از مقاومت کردن در برابر تحریک است.

- دختران با رعایت حریم الهی در پوشش، گفتار و رفتار خویش به جنس مخالف اثبات کنند که برای جسم خویش حرمت اخلاقی قائل شده‌اند.

- پسران با رعایت حریم الهی در نگاه، گفتار و رفتار، مردانگی خویش را در معرض دید دیگران قرار دهند، نه مردی خویش را. دختران و پسران توجه داشته باشند که حیوانات نیز جنس نر و ماده دارند و این موضوع برای آنها هیچ شرافتی نیاورده است.

- از شنیدن سخنان افراد متأهلی که روابط عاطفی خود با همسرشان را بازگو می‌کنند، اجتناب کنید.

- از دوستی با افرادی که اهل رفتارهای جنسی غیراخلاقی هستند، بپرهیزید.

- با دوستان خوب به فعالیت‌های سالم علمی، تفریحی یا اقتصادی بپردازید. خود را در شغل یا فعالیت علمی غوطه‌ور سازید.

- از پوشیدن لباس‌های تنگ و لباس‌های زیرِ بسیار نرم یا بسیار زبر اجتناب کنید.

- با حضور در برنامه‌های مذهبی، ارتباط خود را با خدا تقویت کنید.

- قرائت قرآن و دعا را در برنامه روزانه خود قرار دهید.

- در صورت ارتکاب خطای جنسی برای خود جریمه سنگینی قرار دهید تا نقش بازدارنده داشته باشد.

- فکر و خیال خود را کنترل کنید. حضرت علی (علیه السلام) فرموده است: «هر کس زیاد به فکر گناهان باشد، عاقبت به گناه‌آلوده می‌شود». (55)

- اوقات فراغت خویش را مدیریت کنید.

- از عطر و ادکن‌های تحریک کننده جنسی استفاده نکنید.

- تابلوهای خانه خود را حاوی مطالب و با تصاویر تحریک کننده امیال جنسی قرار ندهید.

- هنگامی که میل جنسی شما تقویت شد، دوش آب سرد بگیرید و سپس به فعالیت سالمی که ذهن شما را مشغول سازد، بپردازید.

- از بیان احساسات لطیف خود نزد جنس مخالف بپرهیزید.

- تفاوت‌های جنسیتی را بیاموزید و در روابط خود، آن تفاوت‌ها را در نظر بگیرید؛ از جمله آنکه، پسران از نظر جنسی سریع‌تر تحریک می‌شوند، تصورات جنسی به سرعت در ذهن آنان نقش می‌بندد و خویشتن‌داری برای آنان دشوارتر است؛ حال آنکه دختران در ارتباط خود با جنس مخالف بیشتر خواهان ارضای عاطفی هستند و توانمندی بیشتری در جذب جنس مخالف از طریق کلام و عشوه‌گری‌های رفتاری دارند.

- با نگاه یا کلام غیرعادیِ جنس مخالف هیجان زده نشوید و از خیال‌پردازی در این زمینه اجتناب کنید.

- اگر برای رابطه‌ای دوستانه پیامی دریافت کردید، آن را سریع محو نمایید و صریحاً بگویید که وارد این روابط نمی‌شوید و در صورت اصرار، آن را در جهت ازدواج قرار دهید.

- از روابط پنهانی با جنس مخالف بپرهیزید و برای هرگونه ارتباط با جنس مخالف از تجربه و مشورت والدین استفاده کنید.

- هیچ‌وقت خود را از آفات رابطه با جنس مخالف مصون ندانید؛ زیرا شیطان همیشه در کمین است.

- اگر تاکنون در رفتار جنسی خویش مرتکب خطایی شده‌اید، صادقانه و خالصانه به درگاه خدا توبه کنید و کلام خداوند را فراموش نکنید که فرمود: «وَ لاَ تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لاَ یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْکَافِرُونَ؛ (56)

از رحمت الهی مأیوس نشود؛ چرا که از رحمت خداوند ناامید نمی‌شوند مگر گروه کافران».

- در صورتی که متوجه شدید باید ارتباط با دوست جنس مخالف خود را قطع کنید و او شما را تهدید به آبروریزی کرد، از این تهدید نگران نباشید؛ زیرا در صورت طرح هر مسئله‌ای، آبروی خود او نیز در خطر خواهد بود.

علاوه بر آن، زمانی که قطعه رابطه از طرف شما باشد، این نشانه پاکی شماست و دیگران نیز نظر مثبتی درباره شما پیدا خواهند کرد. اعتماد به نفس داشته باشید و به حرف‌ها و حرکات جاهلانه او اعتماد نکنید. توجه داشته باشید در صورتی که به هر دلیل در مقابل تهدیدهای او از خود سستی نشان دهید، او با مشاهده تأثیرگذاری رفتارش، بر دامنه تهدیدهای خود خواهد افزود.
- از دوستی و رفت و آمد با جنس مخالف به امید ازدواج در آینده بپرهیزید؛ زیرا:

1. این روابط مورد رضایت خدا نیست و گناه شمرده می‌شود.

2. اگر او با شما ازدواج کند، ممکن است پس از ازدواج اعتماد لازم را به شما نداشته باشد؛ زیرا همواره می‌اندیشد که شما همان فردی هستید که روزی بدون رعایت موازین شرعی با جنس مخالف خود (که اوست) رابطه دوستانه برقرار کرده‌اید.

3. اگر با شما ازدواج نکند. سبب سرخوردگی شما خواهد شد و شما احساس می‌کنید تحقیر شده‌اید و گاهی در ازدواج آینده شما نیز مشکلاتی ایجاد خواهد شد؛ چه بسا او با ارائه مدارکی از رابطه دوستانه شما با خود (پیامک‌ها، نامه‌های الکترونیکی، عکس و نامه) همسر شما را نسبت به شما بدبین کند.

4. اگر پس از مدت‌ها دوستی و ارتباط با فردی به این نتیجه رسیدید که ازدواج با او به مصلحت شما نیست و این رابطه را قطع کردید، دچار عذاب وجدان خواهید شد. چه بسا او به شما دل بسته است و قطع این دل بستگی، او را دچار آسیب شدیدی خواهد کرد.

5. اگر در آینده با فرد دیگری ازدواج کنید:

- گاهی اوقات در زندگی شما مشکلاتی ایجاد خواهد شد؛ چه بسا او با ارائه مدارکی از روابط دوستانه شما با خود (پیامک ها، نامه‌های الکترونیکی، عکس و نامه) همسر شما را نسبت به شما بدبین کند.

- معمولاً احساس می‌کنید به همسرتان خیانت کرده‌اید؛ چرا که در گذشته، قلب و ذهن خود را در اختیار انسان دیگری قرار داده بودید.

- همسر آینده شما برای شما جذابیت لازم را نخواهد داشت؛ زیرا آن دو را با هم مقایسه می‌کنید و به هر حال، برخی ویژگی‌های مطلوب فرد اول را در دومی نمی‌یابید. علاوه بر آنکه، قلب لطیف‌تر از آن است که هرچند وقت یک بار شیفته یکی گردد. عشقِ اولین، تکرار نخواهد شد.

1. در صورتی که او نیز ازدواج کند، احساس می‌کنید به همسر آینده او خیانت کرده‌اید.

2. به یاد داشته باشید که در تمامی آن ایامی که به امید ازدواج با فردی، خواستگاری‌های متعدد خود را رد کنید، فرصت‌های طلایی ازدواجی پاک را از خود سلب کرده‌اید.

3. به وعده ازدواج اطمینان نکنید؛ در دوستی با جنس مخالف، کوشش‌های غریزی پسران و وابستگی عاطفی دختران سبب می‌شود رابطه‌ها در دو خط موازی پیش نرود.

4. اگر فردی به شما وعده ازدواج داد، از او بخواهید تا به طور رسمی خواستگاری کند؛ زیرا چه بسا امکان ازدواج با او به دلایلی همچون مخالفت خانواده او، مخالفت خانواده شما یا ... وجود نداشته باشد. حال اگر فردی واقعاً خواهان ازدواج با شما باشد، فرصت را از دست نخواهد داد و موانع را برطرف خواهد کرد؛ به خصوص اگر دریابد که او را در رفع مشکلات زندگی مشترک همراهی خواهید کرد.

- هیجانات و احساسات خود را کنترل کنید؛ به این معنا که هدایت ارادی هیجانات غریزی را در دست بگیرید. در جریان کنترل نفس، آدمی هیجانات خود را می‌شناسد، قبول می‌کند و با هدایتشان به سمت هدف‌های بالاتر، به آنها فرصت بروز می‌دهد. انسان موجودی مختار و دارای اراده است و می‌تواند و باید خود و تصمیماتش را کنترل کند. ما با مدیریت و کنترل خود می‌توانیم بگوییم بزرگ شده‌ایم و شأن انسانی پیدا کرده‌ایم و مسئول کارهای خود هستیم.
 

 پی نوشت ها:
1. مطهری، مسئله حجاب، ص 113.
2. همان، ص 87-84.
3. سالاری فر، خانواده در نگرش اسلام و روان‌شناسی، ص 21.
4. Carl Ragers.
5. پی‌شولتز و شولتز، نظریه‌های شخصیت، ص 388-365.
6. Gordon Allport.
7. همان، ص 300.
8. همان، ص 221.
9. همان.
10. Alexis Carrel.
11. همان، ص 229.
12. Gina Lombroso.
13. لمبروزو، روان‌شناسی زن، ص 115-113.
14. Murysh.
15. موریش، درآمدی در جامعه‌شناسی تعلیم و تربیت، ص 42.
16. Mey.
17. فیست، نظریه‌های شخصیت، ص 640.
18. لمبروزو، روان‌شناسی زن، ص 120.
19. احمدی، روابط دختر و پسر، ص 31.
20. همان، ص 31.
21. نوری طبرسی، مستدرک الوسائل، ج 11، ص 339.
22. همان، ص 343.
23. همان، ص 347-346.
24. حر عاملی، وسائل الشیعة، ج 15، ص 251.
25. همان، ص 210.
26. صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 380.
27. سالاری‌فر، خانواده در نگرش اسلام و روان‌شناسی، ص 30.
28. کی نیا، مبانی جرم‌شناسی، ج 2، ص 808.
29. بستان و همکاران، اسلام و جامعه شناسی خانواده، ص 222.
30. رجبی، حجاب و نقش آن در سلامت روان، ص 142.
31. طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 238.
32. بنگرید به: زارعی توپخانه، «روابط آزاد زن و مرد از دیدگاه آموزه‌های دینی و روان‌شناسی»، ماهنامه معرفت، ص 96-86.
33. برای مطالعه تفصیلی این موضوع بنگرید به: گلزاری، ارتباط آگاهانه با جنس مخالف.
34. Bleske, A. L. & Buss, D. M.
35. Bleske, A. L. & Buss, D. M., "can men and women be just fri-ends?", Personal relationships, No. 7, p. 131-151.
36. Jonior & Odir.
37. Joyner, k., & udry, J. R. "you don't bring me
any thing but down: Adolescent romance and depression", Journal of health and So-cial Behavior, No. 41, p. 369-391.
38. Ebi. L. froth.
39. جزل و دیگران، 1996، به نقل از: جیمز، 2000.
James, W. H., Wst, c., Deters, k. E., & Armiho, E. Youth da-ting violence. Adolescence, No. 35, p. 454-465.
40. Hozenbbeds.
41. Date rape.
42. Date acquaintance.
43. بنگرید به: گلزاری، ارتباط آگاهانه با جنس مخالف، ص 40-31.
44. ... الحیاء فلولاه ... لم یتنکّب القبیح فی شیء من الأشیاء ... و لم یعفّ عن فاحشه. (مجلسی، بحارالانوار، ج 3، ص 81).
45. ثلاثة أخافهنّ علی امّتی: ... شهوة البطن و الفرج. (حر عاملی، وسائل الشیعة، ج 15، ص 249).
46. اول الشهوات طرب و آخرها عطب. (آمدی، غرر و درر، ص 304).
47. من عشق شیئاً أعشی بصره و أمرض قلبه. (نهج‌البلاغه، ص 159).
48. قل للمؤمنین یغضّوا من أبصارهم ... قل للمؤمنات یغضضن من أبصارهّن ... .
49. النظر سبب إیقاع الفعل من الزّنا و غیره. (حر عاملی، وسائل الشیعة، ج 1، ص 300).
50. انظر سهم من سهام إبلیس مسموم و کم من نظرة أورثت حسرة طویلة. (همان، ج 20، ص 190).
51. الغنا رقیّة الزنا. (مجلسی، بحارالانوار، ج 79، ص 247).
52. من صافح أمرأة تحرّم علیه فقد باء بسخط من الله. (صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 14).
53. صدوق الامالی، ص 225 و 393.
54. نهج البلاغه، حکمت 456.
55. من کثّر فکره فی المعاصی دعتة إلیها. (آمدی، غررالحکم و دررالکلم، ص 623).
56. یوسف (12): 87.

منبع مقاله : جمعی از نویسندگان؛ (1394)، دانش خانواده و جمعیت، قم: دفتر نشر معارف، چاپ بیست و سوم