نویسنده: علیرضا غفوری زرندی (1)

چکیده

پژوهش پیرامون تهدیدها و آسیب‌پذیری کشور در یک جنگ ناخواسته و برنامه‌ریزی برای کاهش آسیب‌های ناشی از آن یکی از وظایف اصلی دستگاه‌ها و سازمانهای پژوهشی دفاعی کشور در زمان صلح می‌باشد. بررسی جنگها در قرن بیستم نشان می‌دهد که در این قرن بیش از 220 جنگ به وقوع پیوسته که حاصل آن بیش از 200 میلیون تلفات انسانی و حجم زیادی از آسیب‌های اقتصادی بوده است آنچه که در این میان مهم می‌باشد استفاده از تئوری واردن که در سال 1988 توسط سرهنگ هوایی جان واردن مطرح شد. در این‌گونه عملیات است. این تئوری دقیقاً مورد استفاده فرماندهان عملیاتی آمریکا و متحدین در جنگ 43 روزه 1991 (جنگ اول خلیج فارس)، مناقشه کوزوو (جنگ 11 هفته‌ای سال 1999 ناتو علیه یوگسلاوی) و جنگ اخیر آمریکا و انگلیس علیه عراق (2003) قرار گرفته است. تئوری مذکور بر این نکته تأکید می‌کند که در صورت انهدام هر یک از مراکز ثقل کشور مورد تهاجم از طریق نبرد هوایی و بمباران، کشور موردنظر در اولین روزهای جنگ دچار شکست و در نهایت تسلیم خواهد شد. (2)
در این مقاله سعی شده است که آسیب‌پذیری سدها به عنوان «تهدیدی فرا روی امنیت ملی» و یکی از مراکز ثقل مهم مورد بررسی قرار گیرند. این آسیب‌پذیر‌ی‌ها و تهدید شامل: آسیب‌های ناشی از انهدام سد، زلزله‌های القایی، آسیب‌های ناشی از مسموم کردن آبها و خارج از دسترس شدن آب آشامیدنی جمعیت در زمان جنگ ناخواسته می‌باشد که تجربیات زمان جنگ تحمیلی، زمان صلح و همچنین تجربیات سایر کشورها این آسیب‌ها را به صورت قابل توجهی آشکار کرده است.

1. مقدمه

احداث تأسیسات مهمی مانند سدها که روند رو به رشدی را در دهه‌های اخیر در کشور نشان می‌دهد، باید در چارچوب مطالعات آمایش سرزمین انجام پذیرد، زیرا در این چارچوب مطالعات دفاعی یکی از اولویت‌های مهم و پیش‌فرض است، به طور مثال: در کشورهای اروپایی مفهوم آمایش سرزمین ابتدا مفهوم دفاعی دارد و سپس مفهوم توسعه‌ای، و موضوع سد و زیرساخت‌های کلیدی، قبل از طراحی و ساخت در کمیته‌های نظامی و دفاعی مطرح می‌شود و پس از بررسی لازم و اعمال ملاحظات دفاعی و امنیتی نسبت به ساخت آنها اقدام می‌گردد. با توجه به نکات فوق و علاوه بر آن تهدیدات آشکار و پنهان کشورهای جنگ طلب و در رأس آنها آمریکا و تجربه جنگهایی منطقه اعم از جنگ عراق، یوگسلاوی سابق و سایر کشورهای جهان و استفاده کشورهای متجاوز از تئوری واردن بازنگری و مطالعه مجدد ملاحظات دفاعی و امنیتی تأسیسات مهمی مانند سدهای احداث شده در کشور و یا در دست احداث ضروری و حیاتی است؛ امری که به نظر می‌رسد در کشور ما تاکنون به آن اهمیت درخور توجهی داده نشده لذا باید جهت اتخاذ سیاست‌های جدید دفاعی، امنیتی و حفظ هوشیاری در برابر تهیدات و توطئه‌های دشمن در حفاظت از مراکز ثقل و تأسیسات زیربنایی کشور به دو نکته مهم توجه کرد:
اول عقب‌ماندگی عمده در پدافند غیرعامل در کشور که باید به آن توجه شود و دوم توجه به پدافند غیرعامل طرح‌های در حال اجرا. (3) اصولاً به دلیل قرارگیری ایران بر روی کمربند لرزه‌خیز آلپ- هیمالیا در طراحی و احداث سدها باید جدا از مقوله بحثهای دفاعی- امنیتی مقوله استفاده از دانش مهندسی زلزله نیز لحاظ شود، زیرا بیشتر سدهای ایران، در مناطق زلزله‌خیز کشور احداث گردیده و یا در دست احداث هستند مطرح بودن مسائل یاد شده در فوق همراه با احتمال وقوع زلزله القایی و آسیبهای زیست محیطی احداث یک سد، به نوعی می‌تواند در طول یک جنگ مورد سوء استفاده دشمن قرار گرفته و برای فریب افکار عمومی و متهم نشدن به زیرپا گذاشتن قوانین و مقررات بین‌المللی در عدم حمله به تأسیسات حیاتی کشور مورد تهاجم به دلیل منتفع شدن غیرنظامیان از این تأسیسات، «هرگونه مسمومیت آب و تغییرات زیست محیطی و حتی تخریب سد را ناشی از عوامل طبیعی، سازه ناپایدار و ...» (4) عنوان نماید و این مسئله زنگ خطری است که باید مورد توجه کارگزاران پدافند غیرعامل و چاره‌اندیشی ویژه قرار گیرد تا افکار عمومی در سطح بین‌المللی و داخلی دچار قضاوت غیرواقعی نگردند.

2. بررسی سوابق و تهدیدات بالقوه سدها در زمان جنگ

خاویر پرز دکوئیار، دبیرکل سابق سازمان ملل، طی نامه‌ای در مورخه 31 جولای 1991 (9 مرداد 70) خطاب به رئیس شورای امنیت که در سند 22863/S منتشر شد جزئیاتی از خسارت‌ها، و مشاهدات هیئت اعزامی سازمان ملل به ایران را از مناطق و تأسیسات آسیب دیده ارائه داد که نمونه‌ای از این خسارتها عبارت بودند از: (5)

2-1. خسارت وارده به سد و نیروگاه شهید عباس‌پور:

این نیروگاه چهار بار مورد حمله واقع شد. هیئت از تجهیزات خسارت دیده سوییچینگ که مرکز حملات بود، شواهد روشنی به دست آورد. صفحاتی که حاوی اسامی بود، نشان می‌داد وسیله‌ای که تعویض شده در حملات بعدی آسیب دیده بود. اثر آسیب‌های ناشی از انفجار سطحی بر روی دیواره سد مشهود بود.

2-2. خسارت وارده به سد و نیروگاه دز:

این نیروگاه در سال‌های 1986 و 1987 مورد حمله واقع گردید و خسارت‌های وسیعی به سوییچینگ 230 کیلوولتی و تبدیل‌کننده‌ها وارد شد. در دیدار هیئت، شواهدی دال بر این مدعا مشاهده گردید که با اطلاعات ثبت شده مطابقت داشت و مشخص می‌کرد که تجهیزات بازسازی شده نیز به طور مجدد هدف حمله قرار گرفته و خسارت دیده بودند.

3. تخریب سدها در زمان صلح در اثر حوادث طبیعی

3-1. سد سفیدرود

این سد یکی از چهار سد بزرگ بتنی است که زلزله باعث تخریب آن در نواحی بدنه و تاج سد و ... شده است، اصولاً به دلیل قرارگیری ایران بر روی کمربند لرزه‌خیز آلپ- هیمالیا در طراحی و احداث سدها باید جدا از مقوله بحثهای دفاعی- امنیتی مقوله استفاده از دانش مهندسی زلزله نیز لحاظ شود، زیرا بیشتر سدهای ایران، در مناطق زلزله‌خیز کشور احداث گردیده و یا در دست احداث هستند، به طور مثال: «تنها در خوزستان 8 سد از این نوع را داریم که 6 تای آنها روی رود کارون احداث شده و یا در دست احداث هستند. باید در نظر داشت که ایمنی و پایداری سدها در مقابل زلزله از موارد مهم طراحی سدها می‌باشد و مهندسان معیارهای طراحی را در راستای مقابله با اثرات آن به کار می‌گیرند. و بر همین اساس هر سدی که خوب ساخته شود در زلزله‌ای با شتاب g0/2 و یا بیشتر مقاومت خوبی از خود نشان می‌دهد. (6)

3-2. سد آسوان (مصر)

این سد که بر روی رود نیل در کشور مصر احداث گردیده، در سالهای 98-1997 پس از بهره‌برداری، انتشار گسترده ویروس Rift valley fever (ویروس مربوط به دام‌ها) را باعث شد که نتیجه آن شیوع بیماریهای مشترک بین انسان و دام و تلفات انسانی در ساکنین سواحل دریاچه سد همراه با تلف شدن هزاران رأس دام بود. این بیماری قبلاً هیچ‌گاه در این ناحیه از مصر مشاهده نشده بود.

3-3. سد وایانتِ (ایتالیا)

لغزش و سقوط صخره عظیم دیواره طبیعی سد vaiont ایتالیا به درون مخزن آن در سال 1960 موجب تلفات انسانی گردید.

3-4. سد کوینا (هند)، کاریبا (رودزیا)، کرمست (یونان)

زلزله القایی حدود 6/5-5/8 ریشتر در نتیجه آبگیری این سدها، خسارت شدیدی را به سد و تأسیسات آنها و نواحی اطراف سد وارد نموده است.

3-5. آب‌بندهای نیواورلئان (آمریکا)

شکستن آب بندهای شهر نیواورلئان، در توفان کاترینا، باعث فرو رفتن هشتاد درصد از شهر به زیر آب شد و خسارت آن بیشتر از طوفان برآورد گردید.

3-6. سد بانکیاو (Banqiao)

شکسته شدن سدها گرچه به ندرت اتفاق می‌افتد اما خطری جدی و خطرناک است. برای نمونه می‌توان به شکسته شدن سد بانکیاو (Banqiao) در جنوب چین اشاره کرد که موجب کشته شدن 171000 تن و بی‌خانمان شدن حدود نیم میلیون نفر شد. همچنین سدها می‌توانند هدف خوبی برای دشمن در طول جنگ یا اقدامات خرابکارانه تروریست‌ها باشند. سدهای کوچک در این حملات کمتر آسیب‌رسان هستند. (7)

4. پیش‌بینی مربوط به تخریب سد در کشور چین و عراق

4-1. سد یانگ تسه (چین)

ارتفاع این سد 184 متر، وسعت دریاچه آن 1000 کیلومتر مربع و حجم آبگیری سد حدود 27 میلیارد مترمکعب است تهدیدات جدی که این سد می‌تواند ایجاد کند عبارتند از:
آسیب ناشی از لغزش دامنه به طور مثال: سقوط صخره هوانگلا (Huangla) با حجم 3/8 میلیون مترمکعب به داخل دریاچه سد، موجب ایجاد موجی به ارتفاع 75 متر می‌شود، که در صورت پر بودن مخزن با وجود فاصله 65 کیلومتری صخره با سد، موج ایجاد شده اثرات تخریبی خطرناکی ایجاد می‌کند.
آسیب ناشی از شکسته شدن سد موجب انهدام تعداد زیادی سد در پایین دست آن و از بین رفتن جمعیت زیادی از مردم سرزمین چین خواهد شد. سیل ناشی از شکست این سد که به 290.000 مترمکعب در ثانیه می‌رسد، هر آنچه را در مسیر خود بیابد، تخریب می‌کند.
آسیب ناشی از زلزله القایی که موجب از بین رفتن سد اصلی و سدهای دیگر منطقه می‌شود.

4-2. سد موصل (عراق)

سد موصل در سال 1984 بر روی رودخانه دجله و فرات احداث گردید، بنابر هشدار اداره مهندسی ارتش امریکا به دولت عراق این سد به دلیل خوردگی زود هنگام خاک زیر پایه‌های آن در حال خراب شدن است که این امر باعث ایجاد یک موج 20 متری آب شده و کل مناطق پایین دست سد، از جمله شهر موصل را با جمعیت حدود 2 میلیون نفر به طور کامل تخریب می‌کند نتایج تحقیق اداره کل بازرسی برای بازسازی عراق نشان می‌دهد که در صورت تخریب سد، شهر بغداد نیز ممکن است در معرض تهدید سیل قرار گیرد.

5. بررسی موردی سدهای ایران و تهدیدات بالقوه آنها در حال حاضر (نمونه موردی سد و نیروگاه آبی کارون3)

5-1. سد و نیروگاه آبی کارون3

این سد در شمال شرقی استان خوزستان و در 28 کیلومتری شرق شهرستان ایذه احداث شده است. و فاصله آن تا مصب رودخانه حدود 610 کیلومتر است. زاگرس غربی با ویژگی سنگهای رسوبی لایه‌ای، لرزه خیزی و سنگهای آهکی مارنی، بستر این سد و حواشی آن می‌باشند این سد از نوع بتنی دو قوسی نازک با ارتفاع 205 متر از پی و 185 متر از کف رودخانه است. طول تاج سد 462 متر، عرض آن در بالا 5/5 متر و در پی 29/5 متر است. حجم بتن‌ریزی بدنه و سر ریز آن بالغ بر 1/3 میلیون مترمکعب می‌باشد که از این مقدار بیش از یک میلیون مترمکعب به حجم بتن‌ریزی بدنه سد اختصاص دارد.
حجم کل مخزن در حداکثر تراز بهره‌برداری (845متر) حدود 3000 میلیون مترمکعب، در حداقل آن (800 متر) حدود 1250 میلیون مترمکعب، مساحت دریاچه سد در حداکثر تراز بهره‌برداری حدود 48/2 کیلومترمربع، طول دریاچه در همین تراز حدود 60 کیلومتر و عمر مفید آن 200 سال تخمین زده می‌شود، تولید برق به میزان 4172 گیگاوات ساعت از مهمترین دلایل ساخت سد کارون 3 می‌باشد. (8) ایمنی و پایداری سدها در مقابل زلزله از موارد مهم طراحی سدها می‌باشد و مهندسان معیارهای طراحی را در راستای مقابله با اثرات آن به کار می‌گیرند. و بر همین اساس هر سدی که خوب ساخته شود، در زلزله‌ای با شتاب 0/2g و یا بیشتر مقاومت خوبی از خود نشان می‌دهد، اما نکته حائز اهمیت پاسخ دادن به این سئوالات است که:
آیا این سد می‌تواند در برابر لرزه‌های مصنوعی و امواج حاصل از انفجار مقاومتی داشته باشد و یا برای این مورد خاص چاره‌اندیشی شده است؟
آیا می‌توان یک سد را آن چنان طراحی کرد که بتواند در برابر حملات دشمن از خود پایداری و مقاومت نشان دهد و منهدم نگردد؟
آیا ما توانایی پدافند در مقابل حملات دشمن را داریم و یا برای آن چاره‌اندیشی کرده‌ایم؟
آیا برنامه خاصی برای جلوگیری از آلودگی و مسمومیت آب این سدها در نظر گرفته شده است؟

5-1-1. آسیب‌پذیری و آسیب‌رسانی بالقوه سد در اثر انهدام ساختار فیزیکی

انهدام ساختار فیزیکی این سد، موجب ایجاد امواج عظیمی از آوار آب به ارتفاع چندین متر و سیلاب مخرب خواهد شد (سیل جریان‌هایی با فشارهای مکانیکی سریع آب را ایجاد می‌کند جریان‌های آبی که با سرعت حرکت می‌کنند و جریان‌های متلاطم حاصل از آن، مردم و حیوانات را در اعماق به نسبت کم در برمی‌گیرد و موادی را حمل می‌کند که دارای قدرت تخریب زیادی هستند) (9) که ممکن است تخریب کامل شهرستان ایذه و شهرهای پایین‌دست رودخانه و غرق شدن این شهرها را در آوار آب، همانند نیواورلئان آمریکا در برداشته باشد.

بیشتر بخوانید: توسعه و امنیت ملی

حال اگر محاسبات دقیق مهندسی، برای مقاوم بودن سد، در برابر زمین لرزه و جلوگیری از انهدام ساختار فیزیکی سد در اثر زلزله و سایر حوادث طبیعی به دلیل قرارگیری آن بر روی زاگرس غربی با ویژگی لرزه خیزی، سنگهای رسوبی لایه‌ای، و سنگهای آهکی مارنی، انجام شده است، باید محاسبات و اقدامات لازم برای جلوگیری از انهدام ساختار فیزیکی سد در جنگ، توسط دشمن و هم‌چنین برنامه‌ریزی خاص، در صورت انهدام سد برای جلوگیری از خسارتهای مضاعف انجام پذیرد، زیرا نظریه جان واردن از مهمترین ابزارهای نظری است که توسط جنگ سالاران در جنگها مورد استفاده قرار می‌گیرد و هیچ‌گونه تردیدی در به کارگیری آن از طرف دشمن نمی‌توان نمود، علاوه بر آن که تولید و استفاده از تجهیزات بسیار پیشرفته توسط کشورهای جنگ طلب در حجم آتش وسیع و بدون محدودیت‌های ابزاری و اخلاقی، محدودیت پدافندی سدها و بی‌دفاع بودن آنها به دلیل ویژگیهای ساختاری و گستردگی در سطح، باید مورد لحاظ قرار گیرد، تجربیات ذیل تأکیدی است بر موضوع فوق:

ساخت بمب هدایت شونده‌ی واحد 28 موسوم به 28 Unit یا 28-GBU:

این بمب 5000 پوندی هدایت شونده، استحکام‌شکن موسوم به bunker busting بوده و به وسیله شرکت Raytheon آمریکا طراحی و ساخته شده است. بمب مذکور در جریان عملیات طوفان صحرا برای نفوذ در استحکامات بسیار مقاوم و در اعماق زمین ساخته شده‌ی مراکز فرماندهی ارتش عراق مورد استفاده قرار گرفت. این بمب، توانایی نفوذ تا عمق 30 متری سطح زمین (100 فوت) و یا 6 متری (20 فوت) یک سطح سفت (مانند سطح بتونی) را داراست.
اولین مشتری خارجی این بمب که خرید آن توسط کنگره آمریکا مورد موافقت قرار گرفت، اسرائیل بود که مجوز خرید این بمب را به تاریخ آوریل 2005 دریافت کرد. اما دریافت این بمب‌ها، به دنبال درخواست دولت اسرائیل به تاریخ جولای 2006، شتاب بسیار بیشتری گرفت. (10)

جنگ جهانی دوم و جنگ خلیج فارس

در جنگ جهانی دوم برای از بین بردن یک نیروگاه با احتمال انهدام 96 درصد که ابعادی معادل 400 در 500 فوت مربع داشت تعداد 650 بمب 500 کیلوگرمی توسط 110 بمب افکن 17-B به کار می‎رفت، اما در جنگ خلیج فارس، هر نیروگاه توسط دو بمب هدایت شونده به طور دقیق منهدم گردید، یعنی هر هواپیمای بمب‌افکن در جنگ خلیج فارس معادل 110 بمب افکن 17-B کارایی داشت.

اقدامات اسرائیل و تهدیدات عوامل آن

در سال 1974، هواپیماهای اسرائیلی سد در حال ساخت سوریه را به دلیل اختلاف بر سر بهره‌برداری از رودخانه لیتانی بمباران کردند، جایی که به عقیده کارشناسان، دلیل اصلی حمله اسرائیل به جنوب لبنان به شمار می‌رود. (11)

وجود اندیشه و فکر انهدام تأسیسات در سیاستمداران کشورهای متخاصم

آخرین موضوع در همین زمینه که باید مورد توجه قرار گیرد وجود اندیشه و فکر انهدام تأسیسات حیاتی کشورهای مخالف، در ذهن سیاستمداران کشورهای متخاصم است، به طوری که یکی از صهیونیستهای تندرو و عضو کابینه شارون به نام لیبرمان به صراحت درخواست تخریب یکی از بزرگترین تأسیسات کشور مصر یعنی سد اسوان را مطرح می‌نماید. (12)

5-1-2. خسارات ناشی از زلزله القایی

دلیل اصلی این لرزه‌ها بارگذاری سریع بر روی زمین و یا برداشتن ناگهانی بار از روی آن است. انهدام ساختار فیزیکی سد به دلیل رها شدن آوار آب منجر به زلزله القایی می‌شود. مقدار استرس لازم جهت گسیختگی یک صفحه و مقاومت برشی ذاتی (اصلی) یا چسبندگی توده سنگی، ضریب اصطکاک داخلی و تنش نرمالی است که به صفحه وارد می‌شود. با کاهش تنش نرمال و یا افزایش تنش برشی، گسیختگی در امتداد شکستگی‌های قبلی رخ خواهد داد و زلزله در زمانی رخ می‌دهد که تغییرات کوچک در تنش نرمال یا برشی، بتواند منجر به گسیختگی سنگها شود. مشکل خطرناکی که ممکن است زلزله القائی در پی داشته باشد، تحریک گسله‌های اصلی و ایجاد زلزله‌های طبیعی و یا تشدید آنها در سطح منطقه است. (13)

5-1-3. آسیب‌پذیری بالقوه سد از نظر آلودگی و مسمومیت آب

تجربه سدهای احداث شده در سایر کشورها نشان می‌دهد این سدها به طور طبیعی می‌توانند موجب ایجاد بیماریهای مسری در منطقه شده و علاوه بر آن بیماری‌های گسترده‌ای را برای مصرف‌کنندگان آبهای این سدها باعث گردند. آن چه مهم است این است که ما برای آلودگی طبیعی به طور حتم برنامه‌ریزی لازم را انجام داده‌ایم و این نکته به طور اصولی توسط طراحان و احداث‌کنندگان سد در نظر گرفته شده و برای آن چاره‌اندیشی نموده‌اند. ولی آیا ما برای آلودگیهای ناشی از جنگ و مسموم کردن آب توسط دشمن که موجب خارج کردن این ماده حیاتی از دسترس مردم و آغاز یک فاجعه انسانی در نتیجه مسموم شدن مردم می‌شود، برنامه‌ریزی خاصی انجام داده‌ایم.
استفاده از این نوع عملیات غیرانسانی بر روی طبیعت اعم از آب یا خاک و ... برای جلوگیری از فعالیت جنگجویان مدافع کشورهای مورد هجوم، در طول تاریخ جنگها دارای سابقه بوده است به طور مثال:
بین سال‌های 1961 تا 1971، ارتش آمریکا از مواد علف‌کُش (ماده نارنجی) برای از بین بردن پوشش گیاهی و مواد غذایی مردمی که از سرزمینشان دفاع می‌کردند استفاده کرد. مسأله بر سر از بین بردن پوشش گیاهی‌ای بود که دشمن می‌توانست در آن پنهان شود و هم‌چنین نابود کردن محصولات غذائی‌ای که باعث گرسنگی اهالی و رزمندگان می‌شد.
نیروهای نظامی ایالات متحده در فاصله 8 تا 20 نوامبر 2004 در طی حمله به فلوجه عراق، علی‌رغم حضور غیرنظامیان در این شهر از بمب‌های فسفر سفید استفاده کردند. نظامیان آمریکا پیش از این نیز به دلیل استفاده از سلاحهای دارای اورانیوم ضعیف شده در طی جنگهای: خلیج‌فارس، افغانستان، صربستان و کوزوو مورد اتهام قرار گرفته بودند. این روش‌ها فراسوی اثرات فوری خود، دارای نتایج تخریبی درازمدت می‌باشند. (14)

6. نتیجه‌گیری

6-1. تطبیق موضوع با عنوان و مطالب

6-1-1. قانون مربوط به اصول پدافند غیرعامل

در بند 11 ماده 121 قانون برنامه پنج ساله چهارم توسعه کشور آمده است که باید اصول پدافند غیرعامل در طراحی و اجرای طرح‌های حساس و مهم و یا در دست مطالعه و نیز در تأسیسات زیربنایی و ساختمان‌های حساس و شریان‌های اصلی و حیاتی کشور رعایت شود، همچنین آموزش عمومی مردم، توسط دستگاه‌های اجرایی این قانون، به منظور پیشگیری و کاهش مخاطرات ناشی از سوانح طبیعی، باید مدنظر قرار گیرد. (15)
براساس این قانون و مروری بر مطالب فوق، سدها در صورت عدم برنامه‌ریزی صحیح، برای امنیت ملی کشور خطرناک بوده و به عنوان تأسیسات زیرساختی، باید در اولویتهای پدافند غیرعامل قرار بگیرند، لذا به طور مجدد یادآوری می‌گردد تهدیدات مربوط به این تأسیسات مهم عبارتند از:
آسیب‌پذیری بالقوه سد از نظر انهدام ساختار فیزیکی توسط عوامل طبیعی و یا حمله دشمن در جنگ.
خسارات ناشی از زلزله القایی به دلیل رها شدن آوار آب
آلودگی و مسمومیت آب شامل: آلودگیهای طبیعی، آلودگیهای ناشی از جنگ

6-2. پیشنهادات

از مهمترین اولویتهای کاری در این زمینه تشکیل کار گروههای تخصصی در سازمان پدافند غیرعامل تحت عناوین ذیل است:
کارگروه تخصصی شناسایی، جمع‌آوری اطلاعات و اولویت‌بندی سدها براساس مقادیر داده‌ها؛
کارگروه تخصصی تحلیل خطر و شبیه‌سازی اثرات آن و اولویت‌بندی سدها براساس نتایج به دست آمده؛
کارگروه تخصصی طراحی و برنامه‌ریزی جهت ارایه نقشه‌های اجرایی لازم برای مقابله با تهدیدات، براساس مستندات کارگروه تحلیل خطر؛
کارگروه اجرایی، عملیاتی جهت اجرای نقشه‌ها و برنامه‌های ارایه شده.

6-3. راهکارهای اجرایی

6-3-1. شناسایی سواحل مناسب مهار آوار آب توسط انفجار

شناسایی سواحل مناسب پایین دست رودخانه برای انفجار آن و تشکیل اولین لایه طبیعی سنگی- خاکی برای مانع شدن از ادامه جریان آوار آب ناشی از انهدام ساختار فیزیکی سد و کند کردن سرعت جریان.

6-3-2. مخازن تأخیری

مهار آوار آب با استفاده از مخازن تأخیری در پایین دست سد اصلی، تأثیری مستقیم و سریع بر روی آوار آب می‌گذارد. چنانچه توپوگرافی امکان ایجاد چنین مخزنی را بدهد به علت تأثیر سریعتر آن در مقایسه با سایر روش‌های تأخیری، عملکرد مطلوبی را می‌توان انتظار داشت.

6-3-3. طراحی سیلاب دشت‌ها

استفاده از سیلاب دشت‌ها نیز می‌تواند به عنوان ابزار مناسبی برای کنترل سیلاب محسوب گردد، و در کاهش دبی جریان اوج سیلاب به طرف پایین دست تأثیری مهم دارد. این امر از عملکردهای مثبت بسیاری از اراضی تالابی می‌باشد. (16)

6-3-4. سیل‌بندها

هدایت و محدود کردن جریان سیلاب در مسیر و عرض معینی از رودخانه توسط کانال‌های انحراف آب (احداث شده بین سد اصلی و شهر مورد تهدید) و به کمک احداث دیواره‌های سیل‌بند، برای جلوگیری از پخش، گسترش سیلاب، تهدید زمین‌ها و سازه‌های اطراف رودخانه و هدایت جریان در یک مسیر و مجرای مشخص، که این امر می‌تواند جریان عظیم آب را به مناطق غیرمسکونی هدایت نماید.

6-3-5. بازنگری در اصلاح و بهسازی مسیر رودخانه در چهارچوب یک طرح جامع

اصلاح و بهسازی مسیر رودخانه می‌تواند موجب وخیم‌تر شدن وضعیت سیلاب در پایین دست گردد. لذا این اقدامات باید در چهارچوب یک طرح جامع به انجام برسد، زیرا این‌گونه اقدامات برای سرعت بخشیدن به جریان سیل و گذردهی و تخلیه جریان محدود سیل محاسبه شده در حالی که این اصلاحات برای حجم عظیم آوار آب رها شده ناشی از انهدام ساختار فیزیکی سد، بسیار خطرناک بوده و موجب افزایش قدرت تخریب آوار آب در اثر بالا رفتن سرعت و انرژی جنبشی نهفته در آن می‌شود.

6-3-6. روشهای دیگر مدیریت سازه‌ای و مدیریت بحران

پوشش کانال‌های باز در مناطق شهری که در مواردی خیابان‌ها و پارکینگها و ساختمانها بر روی آن احداث می‌شوند باید براساس محاسبات ظرفیت هیدرولیکی لازم برای عبور جریان‌های حداکثری متناسب باشد.
پیش‌بینی و احداث ایستگاه پمپاژ و لوله‌های تحت فشار در مراکز حیاتی و مناطق اصلی شهر برای جمع‌آوری آبهای سطحی و سیلاب به وسیله این ایستگاهها. مسئولین شهرهای در معرض خطر، باید طرحهای لازم را برای تخلیه اضطراری شهر در حداقل زمان ممکن، پیش‌بینی مکانهای استقرار امن برای جمعیت و همچنین اقدامات تأخیری در رسیدن آوار آب به شهر برای به دست آوردن حداکثر زمان لازم را جهت اقدامات مربوط به تخلیه باید در دستور کار داده و پیش‌بینی لازم را در ستاد حوادث غیرمترقبه منطقه خود بنمایند. پیش‌بینی لازم برای استفاده از دیواره آبی برای مناطق شهری و سایر مناطق، در این روشها در هنگام سیلاب جداره‌های نفوذناپذیر به وسیله آب پر می‌شوند و دیواره هدایت‌پذیر جریان، در مقابل سیلاب را تشکیل می‌دهند. در این روش سیلاب، توسط جریان سیلاب مهار می‌شود.

6-3-7. تسریع در مقاوم‌سازی و بهسازی سازه‌های شهری و روستایی اطراف سد

در این زمینه باید از تمامی ظرفیتها و امکانات موجود با اتکا به تواناییهای مردمی استفاده کرد و حداقل آنان را تشویق به ایجاد اتاقی امن در ساختمان مسکونی مربوط به خود نمود تا در صورت احساس خطر بتوانند در این اتاقها پناهگیری نمایند.

6-3-8. اطلاع‌رسانی و آموزش مردم برای آمادگی در برابر حادثه زلزله و سیل

آموزش و اطلاع‌رسانی شفاف درباره مزایا و معایب احداث یک سد به مردم اطراف آن، موجب آمادگی و هوشیاری آنان در برابر هرگونه حادثه شده و به طور طبیعی آنان را راغب به همکاری در مدیریت بحران خواهد نمود.

6-3-9. ایجاد پایگاه‌های متعدد نمونه‌گیری آب قبل و بعد از مخزن سد و در طول آبراهه‌های اصلی و فرعی

این‌گونه پایگاه‌ها وظیفه دارند، ضمن راه‌اندازی گشت‌های ویژه برای نمونه‌گیری از آب در نقاط مختلف، آزمایشات لازم برای اطمینان از سالم بودن آن را انجام، و در صورت مشاهده هرگونه آلودگی، ضمن اعلام هشدار، اقدامات وضعیت اضطراری را انجام دهند.

6-3-10. ذخیره‌سازی آب مورد نیاز

مسئولین شهری و روستایی باید اقدامات و آمادگی لازم برای تأمین آب، درمان وضعیت اضطراری از طریق سفره‌های آب زیرزمینی و سایر منابع مانند: بطریهای پلاستیکی و ... را برای مردم داشته باشند.

6-3-11. آمادگی و تمرین تخلیه مردم شهرهای در معرض خطر و پیش‌بینی مکانهای استقرار امن برای جمعیت

مسئولین شهرهای در معرض خطر، باید طرحهای لازم را برای تخلیه اضطراری شهر در حداقل زمان ممکن، پیش‌بینی مکانهای استقرار امن برای جمعیت و همچنین اقدامات تأخیری در رسیدن آوار آب به شهر برای به دست آوردن حداکثر زمان لازم را جهت اقدامات مربوط به تخلیه باید در دستور کار داده و پیش‌بینی لازم را در ستاد حوادث غیرمترقبه منطقه خود بنمایند.

نمایش پی نوشت ها:
1. کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری
2. معاونت پدافند غیرعامل، تهدیدات و پدافند غیرعامل، نشریه پدافند غیرعامل، شماره1، تابستان 1383.
3. جلالی، غلامرضا، رئیس سازمان پدافند غیرعامل کشور، حیات، چهارشنبه1386/7/4.
4. عاشوری، اسماعیل، سدها و اثرات تخریبی آن بر روی محیط زیست و انسان دانشگاه سمنان، دانشکده مهندسی، گروه عمران.
5. Iran's reconstruction to be costly-United Nations report on reconstruction of Iranian infrastructure destroyed during Iran-Iraq War-Brief Article
UN Chronicle, Dec, 1991
6. سیامردی، کیانوش، ایمنی سدهای بزرگ بتنی در مقابل زلزله و معیارهای طراحی آن، اولین همایش ملی سد و سازه‌های هیدرولیکی، کرج، دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج، سال 1386.
7. ویکی پدیا، فارسی (http://fa.wikipedia.org/wiki)
8. بشیری، مرجان، بصیری، محمدحسین، مامانی، مهدی، نتایج موفقیت‌آمیز به کارگیری مهندسی ارزش در سیستم نگهداری حوضچه استغراق سد کارون 3، بیست و پنجمین گردهمائی علوم زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی کشور، اسفند 1385.
9. تسنیمی، عباسعلی، سند توسعه ویژه (فرابخشی) کاهش خطرپذیری ناشی از زلزله، پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، 1386.
10. http://aviationjournal.blogfa.com/post-8.aspx
11. http://www.tebyan.net/Archive/Society_Politics/2007/12/17/55799.html
12. سایت مرکز اطلاع‌رسانی فلسطین، 1382/4/30.
13. حسینی، زهرا، حافظی مقدس، ناصر، امیدی، پرویز، جوان دولویی، غلام، بررسی آماری زلزله‎های القایی ناشی از آبگیری سد کرخه، بیست و پنجمین گردهمائی علوم زمین‌شناسی، سازمان زمین‌شناسی کشور، 1385.
14. ژاندرو، فرانسیس (Francis GENDREAU) رئیس انجمن دوستی فرانسه، ویتنام، لوموند دیپلماتیک، مترجم: محمد زاهدی، آخرین شماره: فوریه 2008.
15. اداره کل قوانین، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، قانون برنامه چهارم توسعه، فصل دهم، امنیت ملی، ماده121، بند11.
16. سبعه، غلامعلی، هادی‌پور، مهدی http://zehab.persianblog.ir/1385_9_zehab_archive.html

نمایش منبع ها:
1. اداره کل قوانین، مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی، قانون برنامه چهارم توسعه، فصل دهم، امنیت ملی، ماده 121، بند11.
2. بشیری، مرجان، بصیری، محمدحسین، مامانی، مهدی، نتایج موفقیت‌آمیز به کارگیری مهندسی ارزش در سیستم نگهداری حوضچه استغراق سد کارون3، بیست و پنجمین گردهمائی علوم زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی کشور، اسفند 1385.
3. تسنیمی، عباسعلی، سند توسعه ویژه (فرابخشی) کاهش خطرپذیری ناشی از زلزله، پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، 1386.
4. ژاندرو، فرانسیس (Francis GENDREAU) رئیس انجمن دوستی فرانسه، ویتنام، لوموند دیپلماتیک، مترجم: محمد زاهدی، آخرین شماره، فوریه 2008.
5. جلالی، غلامرضا، رئیس سازمان پدافند غیرعامل کشور، حیات، چهارشنبه 1386/7/4.
6. حسینی، زهرا، حافظی مقدس، ناصر، امیدی، پرویز، جوان دولویی، غلام، بررسی آماری زلزله‌های القایی ناشی از آبگیری سد کرخه، بیست و پنجمین گردهمائی علوم زمین‌شناسی، سازمان زمین‌شناسی کشور، 1385.
7. سیامردی، کیانوش، ایمنی سدهای بزرگ بتنی در مقابل زلزله و معیارهای طراحی آن، اولین همایش ملی سد و سازه‌های هیدرولیکی، کرج، دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج، سال 1386.
8. سایت مرکز اطلاع‌رسانی فلسطین، 1382/4/30.
9. سبعه، غلامعلی، هادی‌پور، مهدی http://zehab.persianblog.ir/1385_9_zehab_archive.html
10. عاشوری، اسماعیل، سدها و اثرات تخریبی آن بر روی محیط زیست و انسان دانشگاه سمنان، دانشکده مهندسی، گروه عمران.
11. معاونت پدافند غیرعامل، «تهدیدات و پدافند غیرعامل»، نشریه پدافند غیرعامل، شماره1، تابستان1383.
12. ویکی پدیا، فارسی (http://fa.wikipedia.org/wiki)
13. http://aviationjournal.blogfa.com/post-8-aspx
14. http://www.tebyan.net/Archive/Society_Politics/2007/12/17/55799.html
15. Iran's reconstructiion to be costly-United Nations report on reconstruction of Iranian infrastructure destroyed during Iran-Iraq War-Brief Article
UN Chronicle, Dec, 1991
16. Hubert CHANSON (h.chanson@uq.edu.au)
Hydraulic design of inflatable flexible membrane dams M.E., ENSHM Grenoble, INSTN, PhD (Cant,), DEng (Qld), Eur.Ing., MIEAust., MIAHR, 13th Arthur Ippen awardee Dept. of Civil Engrg., Univ. of Queensland, Brisbane QLD 4072 Autralia