گستردگی سرزمین ایران و تنوع فرهنگی و قومیتی، زمینه‌ی تنوع بازی‌های محلی و بومی، به تناسب ویژگی‌های فرهنگی هر منطقه، را فراهم کرده است. در گذشته این بازی‌های بومی، زمینه‌ای برای تقویت ارتباطات و انتقال خصلت‌های فرهنگی را فراهم می‌کرد. نسل گذشته از طریق این بازی‌های بومی و محلی علاوه بر فراهم کردن فرصت تبادل فرهنگی، اخلاقیات و ارزش‌ها را به نسل جدید منتقل می‌کردند.

جنبه‌ی تفریحی و شادی این بازی‌ها استقبال گسترده‌ی همه‌ی سنین و اقشار جامععه را به عنوان نوعی ورزش و تفریح به دنبال داشت. این بازی‌ها به نوعی اصلی‌ترین پرکننده‌ی اوقات فراغت در گذشته برای تمام سنین محسوب می‌شد؛ با این وجود زندگی صنعتی، مشغله‌های کاری، ماشینی شدن و شهرنشینی زندگی امروزی، نقش این دسته از بازی‌های بومی و محلی که به نوعی ورزش با کمترین امکانات محسوب می‌شد را در زندگی امروزی کم‌رنگ کرده است.

این در حالی است که زندگی امروزی شدیداً نیازمند زمینه‌هایی است که فرصت تبادلات فرهنگی و اجتماعی و ارتباط بین نسل‌ها را فراهم کند؛ از این رو لزوم احیای این بازی‌ها از سوی مسئولان ورزشی و شهری کشور در استان‌ها و شهرهای کشور کاملاً احساس می‌شود.

بیشتر بخوانید: چگونه تندرست و سالم بمانیم

از نگاه دیگر روان‌شناسان بر این باورند که نیاز انسان به بازی در حقیقت مصرف انرژی نهفته در وجود اوست و البته جامعه‌شناسان نیز بازی را وسیله‌ای برای تمرین انسان در زندگی اجتماعی توصیف می‌کنند. برخی دیگر نیز بر این باورند بازی خود هنری است که ناشی از فرهنگ و آداب و سنن در هر جامعه است که اگر بخواهیم به این مقوله، عمیق بنگریم بازی همه‌ی نظرات و تعریف‌های فوق را در بر می‌گیرد.

در کشور پهناور ما ایران نیز که از تنوع اقلیمی و قومی خاصی برخوردار است، انواع بازی و سرگرمی‌ها رواج داشته و البته دارد. البته این که بازی‌ها از چه زمانی و مکانی آغاز شده‌اند اطلاع دقیقی در دست نیست؛ ولی از نوشته‌ها، کتیبه‌ها و نقوش غارها و دیوارها چنین استنباط می‌شود که بازی‌ها درحقیقت نوعی سخن‌گفتن، انتقال اطلاعات و معلومات، ایجاد و حفظ آمادگی جسمانی برای جنگ‌ها، ایجاد سرور و نشاط، شکرگزای به درگاه خداوند و ... بوده است.

البته بازی‌ها ویژگی‌های خاصی داشتند که می‌توان به ابزار و امکانات، مکان، گستره‌ی بازی، سن و جنسیت بازی اشاره کرد. اما بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد ورزش و بازی، جزء لاینفک زندگی اجتماعی انسان بوده و با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی هر منطقه انواعی از بازی‌ها و ورزش رایج بوده است. مهم‌ترین ویژگی بازی‌های بومی تقویت کار گروهی، ایجاد فضای شاداب و پر نشاط، رفع مشکلات جسمی ناشی از فقر حرکتی و تخلیه‌ی روانی فرد است و در این زمینه بسیاری از روان‌شناسان هم معتقد هستند با بازی‌های محلی بسیاری از مشکلات جسمی و روانی از جمله مشکلات گفتاری، اختلال حواس، جمع گریزی، فقر حرکتی، چاقی و افسردگی قابل درمان است. اطلاعات ما از گذشته اندک است. اما این محدود اطلاعات نشانگر توجه مردم و جامعه به ورزش بوده به طوری که عامل عمده‌ای که موجب تنوع در زندگی و شادابی روحیه‌ی مردم شده، همانا بازی‌ها و ورزش‌های فردی و جمعی بوده که از گذشته‌های دور در میان جوامع رواج داشته است.

با نگاهی به بازی‌های بومی و محلی در کشور خودمان درمی‌یابیم که این بازی‌ها درگذشته‌ای نه چندان دور نه تنها اسباب تفریح کودکان و نوجوانان و حتی بزرگسالان را فراهم می‌کرده است، بلکه ورزش‌های مفیدی نیز بوده است؛ چرا که صمیمیت‌های به وجود آمده در بین شرکت‌کنندگان در این بازی بسیار چشمگیر بوده است؛ زیرا این بازی‌ها اغلب به صورت گروهی انجام می‌گرفت و فضایی بسیار صمیمانه و دوستانه در بین افراد ایجاد می‌کرد.

مهم‌ترین ویژگی بازی‌های بومی تقویت کار گروهی، ایجاد فضای شاداب و پر نشاط، رفع مشکلات جسمی ناشی از فقر حرکتی و تخلیه‌ی روانی فرد است و در این زمینه بسیاری از روان‌شناسان هم معتقد هستند با بازی‌های محلی بسیاری از مشکلات جسمی و روانی از جمله مشکلات گفتاری، اختلال حواس، جمع گریزی، فقر حرکتی، چاقی و افسردگی قابل درمان است.

همچنین از خصوصیات دیگر این نوع بازی‌ها این است که موجب می‌شود تا کودکان با حضور در کنار دوستان و همسالان، صحبت کردن، بحث کردن و به نتیجه رسیدن را تجربه کنند و این تجربه در تقویت شخصیت آن‌ها نقش اساسی دارد. تعاملات اجتماعی و تجربه‌ی نقش‌هایی که کودکان در بزرگسالی قرار است در آنها ظاهر شوند همه و همه از مزایایی است که امروز با تغییرات سبک زندگی جامعه و پدیده‌هایی که موجب این تغییرات شده‌اند، دچار چالش شده است.

کودکان به دلیل شرایط تازه در زندگی شهرنشینی و آپارتمانی، اعم از نداشتن فضای مناسب و کمرنگ شدن تعاملات گروهی و خانوادگی و حتی چالش‌های اقتصادی موجود در جامعه به جای گرایش به بازی‌های بومی محلی، به بازی‌های رایانه‌ای و گیم‌نت‌ها روی آورده‌اند. درواقع بازی‌های قدیم کم کم به فراموشی سپرده شده‌اند و جای آنها را ابزارهای الکترونیکی پر کرده است و هشدارهای متعدد کارشناسان مبنی بر زیان‌بار بودن این بازی‌ها از رونق روز به روز آن‌ها کم نکرده است.

البته نباید این موضوع را نیز نادیده گرفت که جهان در حالت پیشرفت و گذار به سوی تکنولوژی است و بازی‌های رایانه‌ای نیز با توجه به این روند جایگاه ویژه‌ای در میان کودکان و نوجوانان کسب کرده‌اند؛ اما باید در کنار توجه به پیشرفت و تنوع و پرداختن به بازی‌های مدرن و جدید بازی‌های محلی و تحرک‌دار نیز نهادینه شود.

اهمیت احیای بازی‌های بومی و محلی

اهمیت احیای این بازی‌ها از این روست که بازی‌های بومی و محلی به جهت انطباق با علایق ملی، ذوق و هنر مردمی و در نهایت فرهنگ جامعه می‌تواند گسترش خوبی یافته و در جامعه عمومیت پیدا کند. این ورزش‌ها و بازی‌ها می‌تواند با امکانات ساده و موجود در اجتماع و فارغ از هر محدودیتی به ساده‌ترین شیوه، قشر وسیعی از افراد جامعه را در سنین مختلف تحت پوشش قرار دهد.

هر کشوری دارای فرهنگ و ارزش‌های ویژه خود را دارد. یکی از راه‌های نافذ انتقال فرهنگ از نسلی به نسل دیگر، بازی‌های سنتی و محلی است. بازی‌های بومی و محلی شامل فعالیت‌هایی می‌شود که فقط به منطقه‌ی ویژه‌ای تعلق دارد. این بازی‌ها اغلب به صورت گروهی و پیام‌آور نوعی همکاری و یکدلی در فعالیت‌های اجتماعی است.

بیشتر بخوانید: فراموشی ورزش های سنتی

کشور ایران از نژادهای گوناگونی چون کرد، لر، لک، ترک، فارس، بلوچ و ... تشکیل شده است که آداب و سنن مختلف و متنوعی دارند؛ این تنوع در بازی‌ها و ورزش‌های مردم، قبایل و نژادهای مذکور بسیار بارز و برجسته است و در هر منطقه و بخشی از کشور بسته به مقررات و فرهنگ آن مردم به اجرا درمی‌آید. (کاشف، 1378)

تعریف ورزش بومی، سنتی و محلی

تعریف‌های متعددی از سوی صاحبنظران و محققان از ورزش و بازی‌های بومی و محلی مطرح شده است. بازی‌ها و ورزش‌های سنتی از جمله رفتارهای بشری است که قابلیت بسیاری برای ایجاد ارتباط و گفت وگو داشته و بسیاری اوقات به عنوان وسیله‌ای برای رفع کدورت یا ایجاد تعامل میان افراد و جوامع به کار رفته است. (رضوان‌فر، 1390). از اهداف مهم و اصلی بازی‌های بومی و محلی عبارت‌اند از: افزایش سرعت، قدرت و استقامت بدنی، بهبود واکنش و چابکی، تقویت هوش و ذکاوت، رشد روحیه‌ی شجاعت و مقاومت، تربیت خصوصیات مردانگی و جوانمردی، افزایش اعتماد به نفس، تقویت حس همکاری و تعادل، بالا بردن توانایی‌های رزمی مانند تیراندازی، بهبود دقت و مهارت‌های ذهنی، افزایش ظرفیت قلبی و تنفسی، ایجاد هماهنگی و تعادل و در نهایت پر کردن اوقات فراغت و بیکاری. ورزش‌های بومی شامل آن دسته از ورزش‌هایی می‌شود که در ارتباط با فرهنگ بومی معینی است. به عبارت دیگر، ورزش بومی دقیقاً از فرهنگ بومی مایه گرفته است و رابطه‌ی تنگاتنگ و نزدیک با شیوه‌ی زندگی، رفتار، کردار و مناسبات آنها دارد. برخی از این بازی‌های بومی از محدوده‌ی اولیه‌ی قومی خود خارج شده و در مناطق دیگری هم رواج پیدا کرده است.

ورزش‌های محلی، از ورزش‌هایی هستند که ریشه در فرهنگ ملی هر کشور دارد. اما الزاماً درون قومی نیستند. به عبارت دیگر ورزش‌های محلی صرفاً به عنوان بازی متداول و معمول در یک منطقه مطرح است، خواه از آن منطقه برخاسته باشد یا از مناطق دیگر.

ورزش‌های سنتی از جمله ورزش‌های بومی هستند که در منطقه یا مناطق و یا کل کشور پذیرش عام پیدا کرده و به صورت رسم محلی درآمده‌اند. این ورزش‌ها ریشه‌های طولانی تاریخی نیز دارند و از جمله مراسم ملی محسوب می‌شوند.

ورزش‌های سنتی، بومی و محلی کشور ما علاوه بر آثاری که از لحاظ ورزشی دارد، دارای فواید زیادی است. این ورزش‌ها از نظر گرایش‌ها، علایق فرهنگی و ذوق هنری مردم مناطق مختلف کشور بهترین عامل تفریحات و سرگرمی‌های مفرح، سالم و سازنده هستند. ورزش‌های سنتی، بومی و محلی کشورمان را عمدتاً در دو گروه قرار می‌دهند: کشتی‌های محلی و بازی‌های محلی، که هر کدام از این دو دسته تقسیم‌بندی‌های متعددی دارند. (1)

ورزش‌های بومی و محلی در دنیا

در کشور پهناور ما ایران که از تنوع اقلیمی، قومی، زبان و نژادی خاص برخوردار است، انواع بازی و ورزش‌های بومی و محلی رواج بسیار دارد. هر منطقه با توجه به شرایط آب و هوایی و فرهنگی خاص خود، مجموعه‌ی متنوعی از بازی‌ها دارد. اگر توجه کنیم این بازی‌ها به شکلی بسیار ساده، با حداقل امکانات و ابزار، درنهایت جوانمردی و فداکاری و با جذابیت خاص اجرا می‌شوند.

با توجه به کمبود امکانات، فضا و ابزار و وسایل ورزش کافی در برخی مدارس کشور می‌توان در زنگ تربیت بدنی با انجام این بازی‌ها خلاء امکانات و فضای ورزشی را تا اندازه‌ای برطرف کرد. همچنین می‌توان به واسطه‌ی این بازی‌ها میان نسل امروز و نسل قدیم ارتباط برقرار کرد و گسست و شکاف نسلی را به حداقل رساند. (سواری، 1389)

ورزش‌های بومی و محلی در کشورهای مختلف جهان وجود دارد و در مواقعی با استقبال گسترده‌تر و عمومی‌تر ملت‌ها روبه‌روست. این بازی‌ها متعلق به کشورهایی است که آنها را ابداع کرده‌اند؛ از جمله بازی‌های بومی و محلی کشورهای مختلف می‌توان به بازی پنتیاک در اندونزی، بازی جوجیتسو در ژاپن، بوکس تایلندی در تایلند، بازی کریکت در استرالیا و گاوبازی در اسپانیا اشاره کرد که از سالیان کهن، در بین مردم آن کشورها مرسوم و رایج بوده است. (کاشف، 1378)

در ادامه به برخی از بازی های محلی مناطق مختلف جهان اشاره خواهیم کرد:

کشتی با بدن لیز

در روستای «استیودنیکانی» در نزدیکی شهر اسکوپیه پایتخت مقدونیه، مردان جوان روستا بدن های خود را روغن مالی کرده و سپس به شیوه ی سنتی کشور با هم کشتی می گیرند. در ترکیه نیز این ورزش یک ورزش ملی شناخته می شود.

بزکشی

بازی ملی و سنتی افغان ها بزکِشی نام داد. در این بازی سواران باید لاشه ی بدون سر یک بز را از یک طرف استادیوم به مکان دیگر برسانند در حالی که رقبا سعی می کنند بز را از آن ها بدزدند. البته در قزاقستان هم شکارچیانی که روی اسب خود قرار دارند سعی می کنند بر سر پوست یک بز با هم مبارزه کنند. در این بازی سنتی آسیای مرکزی هر یک از این افراد قصد دارد همزمان که پوست بز را از آنِ خود می کند حریفش را نیز از اسب به زمین بیاندازد.

بالا رفتن از درخت

بالا رفتن از درخت جزو بازی های سنتی مردم کوزوو به شمار می آید و در طول بازی های سنتی موسوم به «Rugova» که در هفته ی اول ماه آگوست برگزار می شود شرکت کنندگان در مسابقه باید بدون هیچ گونه تجهیزاتی از پایه های چوبی ۸ متری بالا بروند.

اهداف ورزش‌های بومی و محلی

بازی‌ها و ورزش‌های سنتی و بومی نه تنها به عنوان یک نیاز روانی و غریزی بلکه به مثابه یک عنصر روحی، جسمی و آموزشی در سازوکار اجتماعی به کار می‌آیند. ورزش‌های سنتی نیز همچون دیگر پدیده‌های فرهنگی با تحولات و رشد فزاینده‌ی تکنولوژی و تغییرات اجتماعی اقتصادی فرهنگی دگرگون شده، به ویژه اگر مورد بی‌مهری قرار گیرند، کارکرد عملی خود را از دست می‌دهند. (ملک محمدی، 1378)

از اهداف مهم و اصلی بازی‌های بومی و محلی عبارت‌اند از: افزایش سرعت، قدرت و استقامت بدنی، بهبود واکنش و چابکی، تقویت هوش و ذکاوت، رشد روحیه‌ی شجاعت و مقاومت، تربیت خصوصیات مردانگی و جوانمردی، افزایش اعتماد به نفس، تقویت حس همکاری و تعادل، بالا بردن توانایی‌های رزمی مانند تیراندازی، بهبود دقت و مهارت‌های ذهنی، افزایش ظرفیت قلبی و تنفسی، ایجاد هماهنگی و تعادل و در نهایت پر کردن اوقات فراغت و بیکاری. (کاشف، 1378)

از مزیت‌های عمده‌ی بازی‌های بومی و محلی علاوه بر همسویی ملی و فرهنگی آنها با مردم هر سرزمین، متناسب بودن آنها با امکانات و شرایط آب و هوایی و اقتصادی و اجتماعی آنهاست که با بهره‌گیری از حداقل امکانات و تجهیزات قابل برگزاری و اجرا هستند.

نمونه‌های بازی‌های بومی و محلی

از جمله‌ بازی‌های بومی و محلی می‌توان به کشتی گیله مردی در گیلان، شترسواری در سیستان و بلوچستان، هفت سنگ، الک و دولک و ... اشاره کرد. در ادامه فهرستی از بازی‌های بومی و محلی در استان‌های مختلف کشور آمده است.

جدول شماره 1. بازی‌های بومی و محلی به تفکیک استان

استان	نام بازی
خوزستان	دم دات بفوی تا سرقالی، مرد سلوری (مردسالاری)، دم دات نبری تا سرقالی، گرگم و گله می‌برم چوپون دارم نمی‌ذارم، سرخ و سبز و آبی و گلابی، وسطی، لی لی، هفت سنگ، چوب بازی، انگشتانه، تیله‌بازی
گیلان	پنجره‌بازی، ماچه لوس، یک قل و دوقل، بازی فوتبال توسط چوپا، چوپا، فوتسال با چوپا، آغوزبازی، تیغه‌بازی، گردوبازی، هفت سنگ، گرکم به هوا، طناب‌بازی، لی لی، وسطی
هرمزگان	دخ تلوکا، اخکجر، دراددرها، کورکموچ، گرگم سالارم
ایلام	اکه اوتین، پلان، هفت سنگ
فارس	اوزاما دورنا، بازی کور کلاهبردار، چوب و توپ (گل از توته)، گرگ و بره، گرگم و گله می‌برم، کوکلابدک
کهگیلویه و بویراحمد	لاختر، لی لی، طناب‌بازی
اصفهان	گرگ دم بریده، خانه‌ها عوض، یک قول دوقول، اسب‌سواری، هفت سنگ، قایم باشک، طناب‌کشی، چوب وپل، خلیفه بازی
گلستان	ته کل، بالاکل
خراسان	تپلی تپلی
سمنان	توب گل
مرکزی	توپی، چوگا، چوبی، یک قل و دوقل، سبد پر با شانه‌گیری، الک دولک، پرتاب چوب، وسطی، گرگم به هوا، شاه و وزیر، چوب‌بازی
تهران	جان فدا، بپربازی، کل کله بر وزن چلچله، بازی کش، هفت سنگ، فرار از دام، وسطی، چوب‌بازی، هفت سنگ، قایم باشک، طناب‌بازی، گرگم به هوا، لی لی، الک دولک، دوزبازی، گل یا پوچ
یزد	تلق تلق، 5 کلافه، بغل و دوغل، درنگ درنگ، بقچه‌بازی، تورنه بازی، اشکستو
آذربایجان غربی	گجالپیک، طناب کشی
بندرعباس	هفت سنگ بالا
قم	یک قل و دو قل
زنجان	نجات وردی
مازندران	وسطی، گرگم به هوا، گرگ بازی، کشتی موچو، مادر و دختر، طناب‌کشی، هفت سنگ، بازی کبری، الک دولک، سه سنگ سه گل
همدان	وسطی، هفت سنگ، بالا بلندی، لی لی، گرگ و میش
بوشهر	دست در حلقه، شمعک، کلاه درو، هفت سنگ، چوب کیلی، گرگته، شنبه و یکشنبه
زنجان	لی لی، وسطی، چوقان، هفت سنگ، چوب بازی
چهار محال و بختیاری	بابا بوته کن، بابا شیطونی، برشکنون، بغله به بغل‌های، بکش بکش، بند قرمزه، بنفشه، کالول پر، کلاپر، کلین پیچک، کم چکوله درخونه کسی، کمتو در بازی،، موش و چو، کوپونه، کروچ کروچک، کیسه تنی، کین کته، الا کلنگ، گرگ زنگی به چه رنگ، گرگم به هوا، گره بدنی، گرنه منه کیش، گله چرون، گزور، گل از ما، گربکش، کشتیل، گوچو، گوترچال، گر، مپوبازی، مروک، مرده داش، ملاعانی، ملخ مدلخ، موش به تپ گربه دوید، من من بازی، موش و گربه، مکینه، توآیقینه، نخودچی، وسطی، هارهارهرنک، متقل (اتل متل)، پاک آتل، پافراخک، پرستن، پرپاپیک، پشتک بازی، پل آغاج، پیل بازی، تاگیوه‎‌ای، تپ پکو، تپ تپ شد گروسک، تپ پتو داری پتو، تپه گیلی و...
آذربایجان شرقی	تونل، تیز توپوتوت، توپ عربی، توکلی توتدی، تولای، جوراب جوراب، چوقی خانون، النگ دولنگ، هفت سنگ، بنفشه، بالا بلندی، بزن بزن، بازی با انگشتان، بی دونگ فرندنی، بهزگولوخ، بوبرا دینداخان، دیمز، کیزلن پارانج، باغلجی (چشم‌بندی)، کولگی ایاخلاما، کشباف، گول گول، ایران عراق، اولچوروخ، الیمی توت دستم بگیر، آلون آتلوی ارمنی جیز یقی، ایندساپ، اوش داش، آغاج گتری، الی اله دست به دست، اجاق اجاق، آرد اوروی، ایپ چکدی، آت آت و اسب اسب، قالو لو لا قا شدی، شکمه پنیر، هفت سنگ، کوه روی، وسطی، گل گل، چشم بسته، طناب کشی، لی لی
سیستان و بلوچستان	کبری کبری، فسو فسو، پوریج، هشتگی، کپگ، کودی کودی
کرمانشاه	وسطی، هفت سنگ، طناب‌بازی، لی لی
لرستان	هفت سنگ، یک قل و دو قل، هفت سنگ، یک قل و دو قل، کلونکی، هدف‌گیری با سنگ، اسب سواری، گرگم به هوا، چوب‌بازی، دارپلان، قایم باشک، قاق پیل گیردله، کلورونکی