حائر حسینی در لغت و تاریخ و محدوده‌ی آن

حائر در لغت عرب اسم فاعل از باب حائر یُحیرُ حَیراً می‌باشد، به زمین پستی گویند، که آب در آن جمع می‌شود و می‌ایستد، و به عبارت دیگر: زمینی که اطراف آن برآمده و بلند باشد، به طوری که آب در آن قرار یابد راکد ماند، مانند حوضی که دارای عمق و قعر باشد. و حائر نام مشهوری است برای محدوده‌ی قبر مطهر حضرت امام حسین (علیه السلام) و یا برای سرزمین مقدس کربلا، چنانکه در کتب لغت و تاریخ و فقه تصریح گردیده است، و این نامگذاری ظاهراً به ریشه‌ی لغوی این واژه مربوط می‌شود، زیرا که کربلا - و به خصوص محدوده‌ی مرقد منوّر سالار شهیدان - در گودی واقع است. گرچه تاریخ این نامگذاری دقیقاً معلوم نیست، ولی از متون احادیث و آثار کهن چنین به دست می‌آید که نام حائر و حَیر از زمانهای قدیم معروف بوده، و حتی پیش از واقعه‌ی عاشورا به کار می‌رفته است. اما این اسم تاریخی به سبب رویدادی مهم در زمان متوکل عباسی شهرت تازه‌ای یافت، تا آنجا که بعضی از متأخرین چنین پنداشتند که این نام از آن تاریخ نهاده شده است. مرحوم حاج میرزا ابوالفضل تهرانی نوشته است: «و اینکه مشهور است، آن مکان را حائر گفتند به جهت اینکه متوکل چون امر کرد به حرث قبر مقدس، آب از آن موضع پیش نرفت - و از عبارت ذکری هم می‌توان استظهار این وجه کرد - وجهی ندارد، چه در اخبار کثیره‌ی صادره قبل از وجود متوکل لعنه‌الله اطلاق لفظ حائر شده، و این معنی واضح است که آن استعمالات نمی‌توان مبتنی بر این واقعه‌ی متأخره شود». در هر صورت این اسم را هاله‌ای از قداست و حرمت فرا گرفته است، و در فقه و حدیث بیش از سایر نامهای سرزمین کربلا متداول است، از همین روی جمع کثیری از علما و بزرگانی که در آن ناحیه سکونت داشته‌اند لقب «حائری» مرا برای خود بر گزیده‌اند، و با سایر افراد آنها را به این لقب خوانده‌اند.

بیشتر بخوانید: آستانه‌ی حسینی

تعیین حدود و مساحت حائر به طور کامل، دشوار است، زیرا که اخبار در تحدید آن مختلف وارد شده، و نیز قبه و بارگاه حضرت سید الشهداء (علیه السلام) بارها از سوی ستمگران تخریب، سپس از نو ساخته شده، و همواریها و ناهمواریها دستخوش تغییر و تبدیل گردیده است، در عین حال بهترین راه همان مراجعه به احادیث است، زیرا که اولاً،: حجت شرعی به وسیله‌ی آنها انجام می‌گیرد، و تأیید از هر سندی گویاتر و معتبرتر می‌باشند، فقهای ما نیز بر مبنای آنها احکامی را بیان نموده‌اند. در کتاب کامل الزیارة به دو سند از عبدالله بن سنان روایت آمده که: امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «قبر الحسین بن علی (علیه السلام) عشرون ذراعاً فی عشرین ذراعاً مکسر روضة من ریاض الجنة» و در روایت دیگری که توسط اسحاق بن عمار از آن حضرت نقل شده، بیست و پنج ذراع تحدید گردیده است. و بنابراین دو روایت، هرگاه ما ذراع را به مقدار نیم متر برآورد کنیم، مساحت حائر با در نظر گرفتن بیشترین عددی که در دو روایت فوق آمده بیست و پنج ذراع حدود ششصد و بیست و پنج مترمربع می‌شود، و این مساحت تقریباً با در نظر ابن ادریس (م 598 ق) موافق است، عده‌ای از فقها نیز همین حدود را تعیین کرده‌اند. البته جمعی از فقها در بعضی احکام مربوط به حائر، تفصیل قائل شده‌اند، نظر به اینکه در چندین حدیث راجع به نماز مسافر آمده که مسافر در حریم کعبه، و حریم قبر پیامبر اکرم و مسجد کوفه، و حائر - یا حرم - امام حسین، نماز خود را تمام بخواند، گوئی هر فرد مسلمان باید این اماکن مقدسه را موطن خود بداند، خلاصه در تعیین محدوده‌ای که مسافر می‌تواند نمازش را در آن تمام بخواند اختلاف است و به طور کلی چهار قول در این باره نقل شده است: 1) مساحتی که زیر گنبد و حدود آن واقع است، این قول را - با اختلاف تعابیر - جمعی از فقها همچون ابن ادریس و شهید اول و شهید ثانی، پسندیده‌اند؛ 2) حرم مطهر سالار شهیدان (علیه السلام) با همه‌ی رواقها و مسجد و قتلگاه و غیره؛ 3) مجموعه‌ی صحن و حرم، یعنی تمام عمارتهایی که متصل و مرتبط به مرقد مطهر حضرت امام حسین (علیه السلام) است. اینان سخن ابن ادریس که گفته است: «و اما حدّ الحائر المراد به ما دار سور المشهد و المسجد علیه دون مادار سور البلد علیه» را به این محدوده تطبیق کرده‌اند؛ 4) قول علامه‌ی مجلسی که محدوده‌ی صحن قدیم - یعنی صحنی که پیش از عهد صفویه بوده است - را به حساب حائر گذاشته، و عمارات احداث شده‌ی بعدی را خارج از محدوده دانسته است. اینها راجع به نماز مسافر است، اما آنچه مربوط به برداشتن از تربت امام حسین (علیه السلام) و استشفای به آن است، به نظر فقها نیز مختلف است. بعضی آن را نیز ملحق به احکام نماز مسافر دانسته‌اند، ولی بعضی دیگر محدوده‌ی آن را وسیعتر گرفته‌اند، البته هر چه نزدیکتر به موضع قبر مطهر باشد بهتر است.
توجه و اقبال مردم مسلمان به حائر مقدس امام حسین (علیه السلام) از همان سال اول بعد از شهادت آن حضرت تا به امروز همچنان بوده است، و علیرغم فشارهای طاقت فرسای دشمنان دین نسبت به شیعیان و زائران حائر، سیل انبوه ارادتمندان به اهل بیت عصمت، در مناسبتهای گوناگون به سوی آن بارگاه ملکوتی می‌شتافتند و با اعتقاد به استجابت دعا در آن مکان مقدس که در احادیث ائمه‌ی اطهار بر آن تأکید شده است، حرم مطهر حسینی همواره شاهد زائران زیادی است که به عبادت و دعا و تضرع به درگاه خداوند می‌پردازند. حدیثی در این باره می‌گوید: از ابوهاشم جعفری روایت شده که گفت: بر حضرت امام علی بن محمد هادی (علیه السلام) وارد شدم، آن جناب تبدار و رنجور بود، به من فرمود:‌ای ابوهاشم، مردی از دوستان ما را به حائر بفرست تا برایم دعا کند. از محضر امام بیرون رفتم و علی بن بلال را ملاقات کردم، خواسته‌ی امام را با او گفتم و از او خواهش کردم که خودش به حائر رود. او گفت: به چشم، می‌پذیرم ولی می‌گویم که آن حضرت خود از حَیر بالاتر است چون که او به منزله‌ی آن کسی است که در حَیر هست، و دعای آن حضرت برای خودش بهتر از دعای من برای او در حائر است. ابوهاشم گوید: پس از آن سخنان علی بن بلال را برای آن حضرت نقل کردم، فرمود: به او بگو رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) از خانه‌ی کعبه و حجرالاسود برتر بود، و دور خانه‌ی کعبه طواف می‌کرد و حجرالاسود را استلام می‌نمود، همانا خداوند را بقعه‌هایی است که دوست دارد در آنها او را دعا کنند و او مستجاب فرماید، و حَیر [حائر] از آنها است.
کتابنامه:
مجمع البحرین، 280/3؛ لسان‌العرب، 302/5؛ معجم البلدان، 203/3؛ تاریخ کربلا، اکثر صفحات؛ موسوعة العتبات المقدسة، قسم کربلا، 23-26؛ کامل الزیارات، 273؛ بحارالانوار، 89/89، 106/101؛ السرائر، 342/1؛ اللمعة الدمشقیة، 375/1؛ شفاء الصدور، 411/1؛ الخصائص الحسینیه، 233.
منبع مقاله :
گروه نویسندگان، (1391)، دائرةالمعارف تشیع (جلد ششم)، تهران: انتشارات حکمت، چاپ اول.