نویسنده: امین رضا کمالیان

***
نام: کربلایی سیدباقر موسوی/ نشانی: شهرستان زابل، بخش مرکزی، شهر زابل، خیابان شهدا، پارک یعقوب لیث/ تاریخ بازسازی: 1386/ دایر: سرویس بهداشتی، کتابخانه عمومی/ مدیریت: اداره‌ی اوقاف و امور خیریه، هیئت امناء
***

(1) موقعیت مقبره

مقبره‌ی آقا سید باقر در شهر زابل، در قسمت جنوبی پارک بزرگ یعقوب لیث در خیابان شهدای این شهر واقع است. خیابان یعقوب لیث و شهدا از خیابان‌های اصلی نزدیک به مقبره هستند و از طریق آنها می‌توان به راحتی به مقبره دسترسی یافت. پارک در وسط قبرستان قدیمی شهر زابل و کوچه‌های فرعی اطراف آن قرار گرفته است و منازل مسکونی و مغازه‌ها در حاشیه‌ی آن قرار دارند.
واقع شدن مقبره در پارک باعث شده است تا افراد ضمن استفاده از پارک، به زیارت مقبره‌ی سید باقر نیز نائل شوند.

(2) تاریخچه‌ی مقبره

الف) نام و نشان صاحب مقبره:

به گفته‌ی راوی، سید باقر (موسوی) بن سیدجعفر بن سیدعلی شاه... علم شاه- سیدحسن- سیدحسین شاه- سیدرضا است.
فرزندان سیدباقر عبارت‌اند از: 1- جان بی‌بی؛ 2- سیدمحمد؛ 3- سیدحسین؛ 4- سیدهاشم؛ 5- سیدعباس؛ 6- سیدیحیی.
با توجه به گفته‌های حاج محمد حسن افشاری، که همسر وی از نوادگان پسری سیدعباس از فرزندان سیدباقر است، تمامی فرزندان مرحوم سیدباقر فوت کرده‌اند و تنها بازمانده‌ی وی دختر او به نام «جان بی‌بی» است. او به نقل از پدرش چنین می‌گوید: روز قبل از فوت، نماز صبح را خواند، آیاتی از قرآن تلاوت نمود و خواست فرزندانش را ببیند. سپس با تمامی آنها خداحافظی کرد و به آنان سفارش کرد که از مرگ ننترسید و مال مردم را نخورید و در حال سخن گفتن، بر بستر دراز کشید و از دنیا رفت. مقبره در قسمت جنوبی پارک بزرگ شهر زابل در جوار خانه‌های مردم و نزدیک به خیابان‌های اصلی شهر، که در قسمت شمالی و شرقی مقبره قرار دارند، واقع شده است. تازه آفتاب طلوع می‌کند که شیون و زاری بر خانه حکم‌فرما می‌شود و پس از باز شدن در خانه با انبوهی از مردم روبه‌رو می‌شوند که می‌پرسیدند آیا شیخ از دنیا رفته است؟ و در جواب تأیید ذکر می‌کنند که آقا دیروز با ما خداحافظی کرده است.

ب) سابقه‌ی بنا و حدود و ثغور آن:

به گفته‌ی راویان محلی، در گذشته، قبر مرحوم سیدباقر ضریح نداشت و تنها اتاقی کوچک با چهار ایوان گنبدی از خشت و گل بود. پس از اینکه شهرداری قبرستان قدیمی را به فضای سبز و پارک تبدیل می‌کند با هزینه‌ی سازمان اوقاف و امور خیریه، بازسازی اولیه انجام می‌گیرد که همچنان در حال ساخت و تکمیل است.

(3) محوطه و معماری کنونی مقبره

مقبره در قسمت جنوبی پارک بزرگ شهر زابل در جوار خانه‌های مردم و نزدیک به خیابان‌های اصلی شهر، که در قسمت شمالی و شرقی مقبره قرار دارند، واقع شده است. در سمت شمالی مقبره و در فاصله‌ی ده متری آن، آب‌نمایی در ابعاد دوازده در بیست و سه متر ساخته شده است که دو فواره‌ی بزرگ و چندین فواره‌ی کوچک دارد. درختان اکالیپتوس و نخل وحشی به محیط مقبره جلوه‌ی خاصی بخشیده‌اند. بنای مقبره از دور چهارطاقی‌های زمان ساسانی را به یاد می‌آورد و مردم را به سوی خود جذب می‌کند.
بنای مذکور شش ستون به ارتفاع سه متر و گنبدی به ارتفاع یک و نیم متر به رنگ سبز دارد که بر بلندای آن پرچم سیاه رنگی دیده می‌شود که روی آن با رنگ قرمز «یا حسین» نوشته شده است.
این مقبره در ندارد و به دلیل شکل هندسی آن و دارا بودن شش طاق از همه طرف امکان دسترسی به آن وجود دارد. ستون‌ها با پارچه‌های سیاه رنگ پوشیده شده‌اند که عبارت «یا حسین شهید» به رنگ قرمز بر آن دیده می‌شود.
احتمالاً به واسطه‌ی گرمی هوای منطقه و شاید هم به علت توان ضعیف اقتصادی اهالی، احداث مقبره بدون دیوار و در فضای آزاد که در نهایت سقفی و یا در برخی موارد سایه‌ی درختی از آن محافظت کند در این ناحیه رواج دارد و نمونه‌های دیگری از این دست یافت می‌شود.
ساخت خانه‌هایی با مصالح سبک در منطقه‌ی سیستان به نام‌های چارکی، کد و گرکین مانند آن به همان دو دلیل پیش گفته باز می‌گردد.
ضریح ساخته شده از جنس آلومینیوم و به رنگ سبز، سفید و مسی و دارای پنجره‌هایی مشبک کوچک است که زائران وجوه نقدی خود را از آن پنجره‌ها به داخل مقبره می‌اندازند. ارتفاع ضریح دو متر و پنجاه سانتی‌متر و مساحت آن حدود نه مترمربع است. مقبره‌ی مذکور کمی بالاتر از سطح پارک قرار گرفته است که دور تا دور آن با سنگ مرمر سفید فرش شده است.
مساحت کلی زیربنای مقبره، که به صورت شش ضلعی است، در حدود بیست و پنج مترمربع است. قبر داخل مقبره بازسازی شده است و به ابعاد دو متر در یک متر و ده سانتی‌متر بالاتر از سطح زمین قرار دارد. از بالای سقف گنبد لوستری آویخته‌اند که دارای شش لامپ برای تأمین نور مناسب مقبره است. بنا بر باور و اعتقاد محلی، پارچه‌هایی رنگی به ضریح بسته شده که نشانه‌ی حاجت‌خواهی از صاحب مقبره است.
در قسمت غرب مقبره، تابلویی سبز رنگ وجود دارد که بر آن نوشته شده است «مقبره متبرکه آقا سیدباقر موسوی». در قسمت شرق مقبره نیز، ساختمانی نوساز قرار گرفته است که فضای آن در حدود چهارصد متر و کتابخانه‌ عمومی در آن دائر است.

(4) توضیحات تکمیلی و ملاحظات

1. زائران:

با توجه به قرار گرفتن مقبره در پارک بزرگ شهر، مسیر گلزار شهدا و قبرستان عمومی، زائران فراوانی به این مکان می‌آیند. تعداد زوار به طور متوسط روزانه صد و پنجاه نفر و در برخی فصول و ایام بیشتر است (امور اوقاف و خیریه شهرستان زابل، فرم 738). بیشتر این افراد ساکنان محلی هستند و در برخی از ماه‌های سال از شهرستان‌های دیگر استان نیز زائر دارد. براساس آمار انجام گرفته تعداد زائران این مقبره در هر ماه از سال 1388، به طور متوسط صد و پنجاه هزار نفر بوده که میانگین حضور سالیانه زائران در طی سال به طور تقریبی بیش از ده هزار نفر است (امور اوقاف و خیریه شهرستان زابل، فرم87).

2. نذورات:

خرما، نان روغنی، حلوا و ... نذوراتی است که بیشتر در این مکان بین مردم توزیع می‌شود. لازم است ذکر شود که نذر و نیاز در سیستان به اشکال مختلف مرسوم بوده است.

نذر سیدباقر:

چنین مرسوم است که هر درمانده و صاحب حاجتی هفت ریال، هفت تومان، هفتاد تومان و گاهی هفتصد تومان نذر جد این بزرگوار کند و آنگاه که به حاجت خویش برسد به یکی از اعقاب وی بپردازد. این اعتقاد در بین مردمان قدیم و سالمندان بیشتر مرسوم است و به آن نذر سیدباقر می‌‎گویند (رئیس الذاکرین، 1370، ص21).

3. موقوفات:

زمینی که مقبره در آن قرار دارد در قسمت جنوبی پارک قرار گرفته است. مساحت این پارک در حدود پنج هزار مترمربع و متعلق به شهرداری زابل است (امور اوقاف و خیریه شهرستان زابل، فرم87).

4. مراسم:

از جمله مراسمی که در ایام سال در این مکان برگزار می‌شود، قرآن‌خوانی بر مزار سید است که صاحبان حاجت به افرادی که به این منظور در مقبره هستند مبلغی پول می‌دهند تا آنها بر مزار سید قرآن بخوانند. نذورات افراد هم در بین مردم تقسیم می‌شود. در ایام تاسوعا و عاشورای حسینی، هیئت‌های سینه‌زنی به عزاداری می‌پردازند. همچنین شب‌های جمعه مراسم دعای کمیل در این مکان برگزار می‌شود.

5. دفن‌شدگان:

براساس گفته‌ی راویان، مکان مقبره قبلاً جزء قبرستان قدیمی زابل معروف به «قلعه تپه» بوده که شهرداری آن را تبدیل به پارک کرده است. کلیه‌ی قبرها تخریب شده‌اند و تنها مقبره سیدباقر باقی مانده است.