نویسنده: امین رضا کمالیان
***
نام: مقبره‌ی باباحاجی؛ ملقب به شاه مردان/ نشانی: شهرستان سراوان، بخش مرکزی، دهستان حومه، روستای زیارت/ تاریخ نخستین بنا: دورهی افشاریه/ دایر/ مدیریت: مردمی
***
(1) موقعیت مقبره
روستای زیارت در نه کیلومتری شهر سراوان در دهستان حومه از بخش مرکزی واقع و مقبره‌ی باباجاجی در قسمت غربی روستا در بین نخلستان‌ها و زمین‌های کشاورزی بنا شده است. این مقبره در نزدیکی قبرستان قدیمی قرار دارد. بنای معروف به مقبره‌ی باباحاجی واقع در ضلع غربی روستای زیارت شهرستان سراوان، یکی از اماکن مقدس منطقه است که معماری ساده، بومی و مذهبی دارد. روبه روی درِ ورودی مقبره، در فاصله پنج متری، حوضچه‌ی آبی به مساحت صد مترمربع توسط سازمان جهاد و کشاورزی ساخته شده است که از آب آن برای آبیاری زمین‌های کشاورزی روستا استفاده می‌شود. در قسمت شرقی مقبره، ساختمان مخروبه‌ای به مساحت سی مترمربع وجود دارد که به گفته‌ی راوی، در این مکان برادر باباحاجی دفن شده است. قبر کاملاً از بین رفته و تنها چند دیوار مخروبه از آن باقی مانده است. در قسمت شمال مقبره، در فاصله‌ی دویست و پنجاه متری مقبره نیز بنای مخروبه‌ای مشاهده می‌شود که آن را محل قبر پسر باباحاجی ذکر می‌کنند که در حال حاضر، از قبر مذکور هم نشانه‌ای برجای نمانده است. همچنین در قسمت شمال شرق در فاصله‌ی سی متری دو اتاق مخروبه به مساحت سی مترمربع وجود دارد که در روزگار گذشته برای استراحت زائران استفاده می‌شده است؛ تاریخ دقیق ساخت آن مشخص نیست.(2) تاریخچه‌ی مقبره
الف) نام و نشان صاحب مقبره:
مشخصات مکتوبی درباره‌ی تولد و وفات صاحب مقبره در دست نیست و تنها طبق گفته‌های راویان محلی، افرادی که به هندوستان سفر کرده‌اند شجره‌ی باباحاجی را در میراث فرهنگی آنجا مشاهده نموده‌اند و هم‌اکنون این شجره‌نامه در کشور هند موجود است. عده‌ای او را از اتباع هندوستان و برخی پاکستان و نیز بعضی او را از ساکنان شهرستان سراوان می‌دانند. در این زمینه، هیچ سندی در دست نیست.مسلم این که او یکی از پایه‌گذاران اصلی عرفان و تصوف در شهرستان سراوان و در نزد مردم از جایگاه خاصی برخوردار بوده است.
ب) سابقه‌ی بنا و حدود و ثغور آن:
تاریخ ساخت این بنا مشخص نیست. طبق گفته‌های شفاهی راوی، قدمت آن به بیش از سیصد سال می‌رسد. در مورد نحوه‌ی بنای مقبره و چگونگی دفن اجساد و دیگر رویدادها نیز هیچ مشخصه‌ای یافت نشد. گنبد از گل و خشت خام و به صورت مخروطی شکل بنا شده است. در ورودی حکایت از قدمت آن دارد. ضمناً این در دارای نقوش است. گفته می‌شود در چند سال گذشته، در قسمت شرقی مقبره چند فرد ناشناس شبانه گودالی حفر کردند و طبق شنیده‌ها مقداری از اشیای قدیمی را از این مکان به سرقت بردند.(3) محوطه و معماری کنونی مقبره
بنای معروف به مقبره‌ی باباحاجی واقع در ضلع غربی روستای زیارت شهرستان سراوان، یکی از اماکن مقدس منطقه است که معماری ساده، بومی و مذهبی دارد. این بنا حیاط مستطیل شکلی به مساحت صد و بیست مترمربع با دیوارهای گلی به ارتفاع حداکثر یک متر و شصت سانتیمتر مربع شکل است. دیوارهای حیاط با ارتفاع کوتاه خود بیشتر برای جداسازی فضای مقبره و نشیمن‌گاه زائران از فضای پیرامونی ساخته شده‌اند از معماری چند هزار ساله‌ی ایران ریشه می‌گیرد. کف حیاط فوق از خاک پا خورده بوده است که سطح آن را با حصیرهایی بافت شده از لیف درخت خرما فرش کرده‌اند. در ورودی اصلی این حیاط در قدیم از چوب با نقوش تزئینی کنده ساده بوده است که در حال حاضر، جز قسمت‌هایی از آن چیزی باقی نمانده است. و امروز در فلزی آبی رنگی با شعر «زهراست عطای خلق هر چند دوا باشد/ حاجت ز که می‌‌خواهی، جایی که خدا باشد» به جای آن نصب کرده‌اند. ورودی مقبره در چوبی یک لنگه‌ای به ابعاد هشتاد سانتیمتر در یک متر و هشتاد سانتیمتر که بر روی آن نقوش برجسته و کنده‌کاری شده‌ای به چشم می‌خورد؛ مقبره نیز فضایی مربع شکل به مساحت چهل مترمربع و چند پشتیبان قطور که تقارنی نسبی با حداکثر ارتفاع شش متر دارد و دارای نمای ساده و پوشیده شده با گل رس است. دیوارها در ارتفاع به داخل متمایل و به هم نزدیک‌تر می‌شوند تا به گنبد متصل گردند. گنبد ساده با پوشش گلی و ظاهری مخروطی با ارتفاع تقریباً بلند نسبت به قطر آن است.در فضای داخل مقبره، چندین طاقچه عمیق برای قرار دادن قرآن و دیگر اشیای زیارتگاه و طاقنماهای قدی در هر ضلع دارد که به شدت صدمه دیده‌اند و دارای ترک‌های فراوانی هستند. بر یکی از این طاقچه‌ها، آثار دوده‌ی فراوان مشاهده می‌شود که کاربرد آن را که روشن نمودن شمع بوده است، آشکار می‌سازد. از دیگر تزئینات موجود در فضای ساده این زیارتگاه، می‌توان به نمونه‌های بسیار ابتدایی مقرنس در گوشواره‌های گنبد اشاره کرد که از پلکانی قرار دادن خشتها ایجاد شده است.
در داخل زیارتگاه بیست و دو قبر با اندازه و ارتفاع متفاوت وجود دارد که بزرگ‌ترین آن، که در مرکز قرار دارد، قبر باباحاجی است. این قبر در ارتفاعی حدود هفتاد سانتیمتر دارد که با پارچه‌ای سبز تزیین شده و به آیات «چهار قل» و سوره‌ی «حمد» مزین است. قبر کناری را به همسر باباحاجی نسبت می‌دهند و دیگر قبور را مربوط به خانواده و یاران او می‌دانند. بنا به روایات محلی، آنها جملگی بر اثر هجوم راهزنان کشته یا بر اثر بیماری درگذشته و در این مکان دفن شده‌اند.
این بنا آب، برق و گاز ندارد و با توجه به صدمات وارده بر آن در صورت عدم توجه به مرمت، دچار صدمه و تخریب جدی می‌شود.
(4) توضیحات تکمیلی و ملاحظات
1. زائران:
مقبره‌ی باباحاجی در فاصله‌ی دو کیلومتری و در محوطه‌ی بیرونی روستا واقع است. در گذشته این مکان بسیار شلوغ بوده است و زائرانی از شهرهای مختلف و کشورهایی مثل پاکستان و هندوستان به این مکان می‌آمده‌اند. به مرور با گذشت زمان، تعداد زائران کمتر شده است. در حال حاضر، بیشتر مراجعه کنندگان را اهالی شهرها و روستاهای اطراف تشکیل می‌دهند. ساکنان روستا هنوز هم به کرامات باباحاجی معتقدند و او نزد آنها مقام والایی دارد.2. نذورات:
بیشتر نذورات را در روز پنج‌شنبه زائران در بین همسایگان و مراجعه کنندگان تقسیم می‌کنند و معمولاً شامل نانی محلی به نام «هلکاری» است که از روغن، آرد و آب درست می‌شود و نیز ملاتی که با شیر درست می‌شود. خرما، انواع میوه‌ها، شربت و نوعی از حلوای محلی به نام «برکی» که از شکر، هِل، روغن، نشاسته و کنجد درست می‌شود، نذورات را تشکیل می‌دهند با توجه به گفته‌های ساکنان روستا، هرگاه فرزندی ختنه می‌شود، گوسفندی در مقبره قربانی می‌شود و با گوشت آن، شامی که در زبان محلی «شب شِگانی» نامیده می‌شود در کنار مقبره تهیه‌ی و در بین روستاییان تقسیم می‌شود.یکی دیگر از نذورات، روشن کردن شمع و مشک است که برای این کار در داخل مقبره هشت طاقچه در ابعاد چهل سانتیمتر در بیست سانتیمتر ساخته‌اند که ظروف مشک و عودسوز در آن قرار دارد. این عمل بیشتر در روزهای پنج‌شنبه و جمعه صورت می‌گیرد.
3. موقوفات:
زمینی که مقبره در آن ساخته شده فاقد شناسنامه‌ای است و هیچ موقوفه‌ای نیز در جای دیگر ندارد.4. مراسم:
یکی از باورهای مردم در خصوص کرامات باباحاجی دخیل بستن است، به این معنی که پارچه‌ای رنگی را به درخت گزی، که در نزدیکی مقبره قرار دارد می‌بندند. دیگر از اعتقادات آنها استفاده از خاک درون مقبره برای گرفتن حاجت و برطرف شدن بیماری‌ها است که مقداری از خاک را به محل درد می‌مالند و سلامتی خود را طلب می‌کنند. درون مقبره مکانی به ابعاد ده سانتیمتر در بیست سانتیمتر وجود دارد که محلی است برای برداشت خاک از آنجا سنت استفاده از خاک مقبره برای شفا طلبیدن در بلوچستان همانند سیستان رایج و قدیمی است. مراسم خاص دیگری در این مکان انجام نمی‌گیرد ولی اگر برای فردی مشکلی پیش آید به این مکان می‌آید با دعا و توسل و خواندن قرآن و نیز روشن کردن شمع و عود از خدا برای رفع مشکلش یاری می‌خواهد.5. دفن شدگان:
مقبره در قبرستان قدیمی روستای زیارت قرار دارد و مقبره‌ی تخریب شده‌ی برادر و یکی از فرزندان باباحاجی هم خارج از مقبره و در فاصله‌ی دورتر قرار دارد.در صحن مقبره به غیر از قبر باباحاجی، بیست و دو قبر دیگر وجود دارد که تمامی قبور پارچه‌های رنگی با آیات قرآن از جمله «چهار قل» مزین کرده‌اند. گفته می‌شود این قبور به فرزندان و نوادگان باباحاجی متعلق است.
6. متولیان و خادمان:
با توجه به این که مقبره در نزدیکی روستا است، هیچ‌گونه قفل و حفاظی ندارد. اهالی روستا به صورت جمعی نگهداری از مقبره شوند؛ ولی در حال حاضر، احسان محمدی آسپیچ و نیاز دهواری مواظبت و نگهداری مقبره را برعهده دارند.راویان محلی:
اسماعیل دهواری؛ محمد صدیق دهواری نِژاد؛ احمد نصرتی؛ عبدالشکور امراءتحقیق میدانی:
1388/11/12منبع مقاله :
کمالیان، امین‌رضا؛ (1390)، شماری از مقبره‌های استان سیستان و بلوچستان شهرستان‌های ایرانشهر، تهران: بنیاد ایران‌شناسی، چاپ اول.
