نویسنده: امین رضا کمالیان

***
نام: خواجه مهدی فرزند هادی، ابراهیم، جعفر، تقی محمد حنیفه؛ ملقب به خواجه غلطان/ نشانی: شهرستان زابل- بخش شیب آب، دهستان لطف الله، روستای خواجه/ تاریخ نخستین بنا: دوره‎‌ی صفوی/ تاریخ بازسازی: 1386-1387/ دایر: بازارچه فصلی، پارک کودکان/ مدیریت: اداره‌ی اوقاف و امور خیریه شهرستان زابل/ ثبت در فهرست میراث فرهنگی: به شماره 12288 در تاریخ 1384/4/30
***

(1) موقعیت مقبره

مقبره‌ی خواجه مهدی، ملقب به خواجه غلطان، یکی از مکان‌های زیارتی مهم منطقه سیستان است. این مقبره در رأس سلسله‌ی شمال شرقی کوه خواجه واقع شده است. این کوه تنها عارضه‌ی طبیعی مرتفع در دشت سیستان به شمار می‌رود. مقبره‌ی خواجه مهدی در بالای کوه خواجه هنگامی که دریاچه هامون پرآب است، همانند جزیره‌ای در دشت سیستان توجه همگان را به خود جلب می‌نماید و به زیبایی مقبره می‌افزاید.
در هنگام ورود به محوطه‌ی مقبره، تابلویی مشاهده می‌شود که به معرفی صاحب مقبره پرداخته است. این تابلو آرامگاه مذکور را به «خواجه مهدی بن هادی بن علی بن ابراهیم بن محمد حنیفه» نسبت داده است. کوه خواجه به نام‌های دیگری چون کوه بابا و کوه رستم در نزد مردمان منطقه سیستان مشهور است. ذوالفقار کرمانی، نقشه بردار عهد ناصرالدین شاه در سال 1288 هـ.ق از سیستان بازدید کرده است و درباره این کوه می‌نویسد:
«سطح محیط این کوه از بالای پنج هزار ذرع است. آثار آبادی و قلعه سمت شرق و جنوب کوه می‌باشد. آنچه در وسط دامنه و قلعه واقع است مشهور به قلعه «قهقهه» و آنچه بالای کوه می‌باشد قلعه «کک کوه زاد» نام دارد. بقعه‌ی خواجه غلطان در وسط کوه گنبدی دارد» (کرمانی، 1384، ص79).
در اطراف این کوه آثار متعددی از دوران ساسانیان و اشکانیان و سده‌های نخستین اسلامی به شکل‌های مختلفی چون کاخ (گندوفار= قلعه کافر)، آتشکده، قلعه، گورستان و زیارتگاه باقی مانده است (سید سجادی، 1382، ص13).
کوه خواجه یکی از دو هزار و دویست و بیست و چهار کوهی است که «یسنا» از آن نامبرده است و جنبه تقدس دارد (سید سجادی، 1382، ص154).
هرتسفلد در تأیید این عقیده می‌نویسد: ویشتاسب پدر داریوش زرشت را تحت حمایت خود درآورد و در کوه خواجه سکنی داد تا از آسیب محبوس و در امان باشد (هرتسفلد، 1354، ص113).
سوشیانا (سوشیانس) که در آیین مزدیسنا حکم ناجی دارد، در این مکان ظهور کرده است (سید سجادی، 1382، ص154).
فاصله‌ی مقبره خواجه مهدی از شهر زابل سی کیلومتر است. در ابتدای مسیر جاده اصلی زابل به زاهدان تابلوی راهنمای مقبره‌ی خواجه مهدی در کوه خواجه بازدید کنندگان را به مقبره هدایت می‌نماید.
این جاده ابتدا به روستای سرسنگ و سپس به روستای لطف الله منتهی می‌گردد. مردمان این روستا در زمان پرآبی دریاچه هامون به شغل ماهیگیری و پرده‌بافی مشغول بوده‌اند. فاصله‌ی روستای لطف الله تا پایین کوه خواجه در حدود سه کیلومتر است.
در قسمت شمال غربی، پای کوه، امکانات تفریحی و رفاهی برای بازدیدکنندگان تدارک دیده شده است. برخی از بازدیدکنندگان که به پیاده‌روی علاقه‌مند هستند از مسیری که اخیراً به همین جهت فنس کشی شده است به سمت مقبره حرکت می‌نمایند.
بعضی دیگر از بازدیدکنندگان با خودروهای شخصی از طریق جاده‌ی خاکی کم عرض از سمت جنوب غربی با صرف مدت بیست دقیقه به مقبره دسترسی پیدا می‌کنند.

(2) تاریخچه‌ی مقبره

الف) نام و نشان صاحب مقبره:
در هنگام ورود به محوطه‌ی مقبره، تابلویی مشاهده می‌شود که به معرفی صاحب مقبره پرداخته است. این تابلو آرامگاه مذکور را به «خواجه مهدی بن هادی بن علی بن ابراهیم بن محمد حنیفه» نسبت داده است.
براساس نوشته دیگر اسم آن شخص که مشهور به خواجه غلطان است آنچه در تواریخ نوشته شده است سراسر یر ابن غیص، ابن اسحاق، ابن ابراهیم، ابن طارخ، ابن طاخور، این عبارت از روی نوشته که سر آن قبر به همان املائی بود که برداشته شده است (کرمانی، 1384، ص79).
در کتاب آندره گلدار، هنر ایران، آمده است که کوه خواجه منسوب است به مرد پارسا و پرهیزگاری به نام «خواجه سارا سریر» می‌گویند او از اولاد مستقیم حضرت ابراهیم بوده است و مردم سیستان در هنگام نوروز در آرامگاه وی جمع می‌شوند (دو گفتار در مورد باستان‌شناسی سیستان و بلوچستان، 1377، ص68، بیت 1365، صص82-81).
خواجه مهدی در سال 222 هـ.ق از طرف «امین» برادر مأمون الرشید حاکم مداین مورد تعقیب قرار گرفت و متواری شد. وی در سن شصت و شش سالگی با کاروانی به سمت کرمان و سیستان مسافرت کرد و در نزدیکی کوه سیستان به دست سارقان کشته شد. روایت است که مردم سیستان پس از شنیدن خبر کشته شدن خواجه به تعقیب اشرار پرداختند و آنان را دستگیر کردند. سپس به منظور دفن اجساد به سمت غرب کوه سیستان حرکت کردند. در آن زمان، فرد ناشناسی جنازه‌ی خواجه را بر فراز کوه سیستان و اجساد دیگر را، که متعلق به مردم کرمان بود، در اطراف مقبره دفن کرد. (مصطفوی، 1361، ص112). روز هفتم، طبق اعتقادات و رسوم مردم منطقه، عده‌ی زیادی برای زیارت شهدا به کوه رفتند که با اتاق ساخته شده‌ای بر روی قبر خواجه مواجه شدند. این اتاق سال‌هاست که پابرجاست.
در جای دیگری بیان شده است که خواجه مهدی را راهزنان به شهادت رساندند و جنازه‌ی وی به آتش کشیده شد. اما معجزه‌ای اتفاق افتاد و بر اثر باران شدید آتش خاموش شد و جنازه‌ی وی را کاروانیان سیستانی به کوه خواجه منتقل و در قسمت شمالی کوه دفن کردند (رئیس الذاکرین، 1370، ص59).
در کتاب سیستان بهشت باستان شناسان به نقل از کتاب احیاء الملوک این مقبره را به برادر دانیال نبی نسبت می‌دهد (1380، ص19).

ب) سابقه‌ی بنا و حدود و ثغور آن:

در اطراف مقبره‌ی خواجه مهدی آثار تاریخی متعددی مربوط به دوران ساسانیان، اشکانیان و سده‌های نخستین اسلامی به صورت قلعه، آتشگاه و گورستان وجود دارد. شواهد گویای آن است که این منطقه در نزد مردمان سیستان، منطقه‌ای مقدس و قابل احترام است.
در مورد تاریخ دقیق ساخت بنای مقبره، مستندات مکتوب و دقیقی وجود ندارد. عده‌ای از صاحب‌نظران سیستانی آن را از آثار باقی‌مانده‌ی قرن اول هجری می‌دانند (رئیس الذاکرین، 1370، ص58).
براساس تابلوی نصب شده در کنار سر در ورودی مقبره، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری قدمت آن را به دوره‌ی صفویه نسبت داده است.
در اطراف مقبره، قبرهای بسیاری مشاهده می‌شود که قدمت زیادی دارند. ساختمان مقبره را تاکنون چندین بار اهالی منطقه بازسازی کرده‌اند. تعمیرات انجام شده به جهت بازسازی فضاهای مربوط به بازارچه فصلی بوده است.

(3) محوطه و معماری کنونی مقبره

مقبره در فضایی گسترده و فاقد حصار بنا شده است. حیاط ورودی مقبره فضایی است به مساحت یازده مترمربع که با موزاییک فرش شده است. در سمت شرقی آن، آثاری از اتاقک‌های متروکه‌ی سنگی به چشم می‌خورد که در گذشته بازدیدکنندگان از آن به عنوان استراحتگاه و بازارچه‌ی فصلی استفاده می‌کردند. در حال حاضر، این فضاها پس از بازسازی به صورت مجموعه‌ای از هشت اتاقک بدون سقف به عنوان بازارچه در ایام تعطیل فعال است.
در قسمت غربی محوطه‌ی مقبره، سرویس‌های بهداشتی قرار دارد. در سال‌های اخیر، فضاهای اطراف مقبره و بازارچه با شن و موزاییک محوطه‌سازی شده است.
ساختمان مقبره مستطیل شکل و مساحت تقریبی آن سی و پنج مترمربع در ابعاد هفت متر در پنج متر است که از خشت و گل ساخته شده است (مصطفوی، 1361، ص113). ارتفاع دیوارهای بیرونی آن از سطح زمین هشت متر و نمای بیرونی مقبره کاهگلی است. پی دیوارهای سمت شرق و غرب و جنوب با سنگ تقویت شده است.
ساختمان مقبره به اندازه سه پله از سطح محوطه‌ی بیرونی بلندتر است. در سمت غربی متصل به مقبره، آشپزخانه احداث شده است. در سمت جنوبی آن در مقابل در ورودی، ایوانی به مساحت دوازده متر وجود دارد که با موزاییک فرش شده است و فضای بیرون را به داخل مرتبط می‌سازد. این ایوان سقفی هلالی شکل دارد و در وسط آن در اصلی مقبره قرار گرفته است. این در دولنگه و از جنس چوب و به رنگ سبز و در ابعاد یک متر در دو متر است.
در دو طرف در ورودی نیز دو طاقچه به ابعاد شصت سانتی‌متر در نود سانتی‌متر ساخته شده است. از این طاقچه‌ها در گذشته به عنوان چراغ‌دان استفاده می‌شده است. در بالای در ورودی نیز پنجره‌ای فلزی به ابعاد شصت سانتی‌متر در شصت سانتی‌متر وجود دارد.
کف مقبره پوششی سیمانی دارد و با موکت قهوه‌ای رنگی فرش شده است. دیوارهای داخل از کف به ارتفاع پنجاه سانتی‌متر با رنگ سبز نقاشی شده و سپس با گچ سفیدکاری شده است. بر روی دیوارهای داخلی پارچه‌هایی با عباراتی مانند: السلام علیک یا صاحب الزمان، سلام بر حسین شهید، سلام بر ابوالفضل شهید نصب گردیده است.
چهار پنجره‌ی فلزی به ابعاد شصت سانتی‌متر در شصت سانتی‌متر بر بالای دیوارهای مقبره به منظور تهویه‌ی هوا و تأمین نور داخل مقبره وجود دارد. در مقابل در ورودی و در انتهای مقبره در زیر ایوانی هلالی شکل، سکویی به ابعاد یک متر در پنج مترمربع به ارتفاع پنجاه سانتی‌متر بالاتر از کف مقبره ساخته شده است. بنا به اظهارات راویان محلی، بیماران بر روی این سکو دراز می‌کشند و طلب حاجت می‌کنند. در ضلع شرقی و غربی نیز دو طاق مشاهده می‌شود.
قبر خواجه قبری است بزرگ به طول چهار متر (مصطفوی، 1361، ص113) و به ارتفاع چهل سانتی‌متر که بالاتر از کف مقبره قرار دارد. در دو سمت بالا و پایین قبر دو ستون به شکل کله قند به ارتفاع شصت سانتی‌متر ساخته شده است. زائران بنا بر باورهای خود پارچه‌های زینتی به نیت برآورده شدن حاجت به آن گره می‌زنند. در گذشته، سطح قبر با کاهگل اندوده شده بود که در هنگام بازسازی با سیمان مرمت گردیده است. بر روی قبر، پارچه‌ای سبزرنگ با عبارت «السلام علیک یا حسن» پهن شده است که هر از گاهی تعویض می‌شود.
در قسمت شمال غربی قبر چاله‌ای وجود دارد، زائران براساس باورهای خود از خاک آن برای رفع درد مفاصل به اعضای بدن می‌مالند. برخی دیگر، از این خاک به عنوان تبرک استفاده می‌کنند.
در قسمت جنوب غربی مقبره، آتشدانی به منظور روشن کردن شمع و سوزاندن عود وجود دارد.
سقف گنبدی شکل مقبره از خشت خام ساخته شده و لوستری در وسط آن آویزان شده است که نور مقبره را تأمین می‌نماید.

(4) توضیحات تکمیلی و ملاحظات

1. زائران:

با توجه به امکاناتی نظیر برق، سرویس بهداشتی، بازارچه و نزدیکی به جهت بعد مسافت در تمام روزهای سال به ویژه در تعطیلات عید نوروز و روزهای جمعه، جمعیت قابل توجهی از این مکان بازدید می‌کنند. براساس آمارهای موجود، میانگین حضور سالیانه زائران بیش از هزار نفر اعلام شده است (سازمان اوقاف و امور خیریه، سال 1388). بیشتر زائران و بازدیدکننده‌ها از روستاها و شهرستان‌های زابل، زهک و هیرمند هستند؛ البته این مکان بازدیدکنندگانی از دیگر نقاط استان و شهرهای ایران نیز دارد.
زیارت اماکن مقدس به ویژه آرامگاه خواجه غلطان و پیر گندم بریان از آن جمله است و در ایام نوروز زائران زیادی به آنجا سفر می‌کنند (اویسی کیخا، 1377، ص180).
براساس نوشته‌‎ای دیگر در گذشته انتهای بخش شمالی کوه خواجه مزاری است که در چهار دیوان آن کاغذ فرسوده‌ای آویخته‌اند که به نام زیارت‌نامه خواجه خوانده می‌شود که برخی از آنها را از بقایای اماکن مقدس پیش از اسلام است. در این زیارتنامه، سلام و صلوات پر عرض و طولی به صاحب گور فرستاده شده و او را گاهی المتقی و زمانی الزکی و غیره خوانده اما روشن نکرده که این مرد پاک و پارسا و پرهیزگار چه کسی و چه کاره بوده و نام او چیست. فقط سیستانی‌ها می‌گویند که او خواجه غلطان است (مصطفوی، 1361، ص113).

2. نذورات:

در ضلع غربی آرامگاه سنگی قرار دارد که زائران احشام نذری خود را بر روی آن قربانی می‌کنند. طبق گفته‌های راوی، قربانی کردن سنتی است که از گذشته وجود داشته و هم‌اکنون نیز به قوت خود باقی است. گاهی از گوشت قربانی غذا (آبگوشت) درست و در بین مردم تقسیم می‌کنند. از دیگر نذورات می‌توان به نقل، حلوا، نان محلی به نام (تفتو) و نان روغنی (چلبک) اشاره نمود.
مراسم دیگری که از گذشته در این مکان برگزار می‎‌شود «مراسم غلطان» است. روبه‌روی در ورودی مزار خواجه مهدی، تخته سنگ شیب‌داری وجود داشته که هر کسی مشکلی داشته است روی آن دراز می‌کشیده و با چشم بسته برای رفع حاجت نیت می‌کرده است. چنانچه نیت فرد برآورده می‌شد وی به سمتی می‌غلطیده است. در سال‌های اخیر این سنگ را افراد ناشناسی ناپدید کرده‌اند. معمولاً در هفته اول فروردین ماه هر سال، دسته دسته زوار آرزومند به زیارت این محل می‌آیند و به قربانی گاو و گوسفند و غیر می‌پردازند و با بستن پارچه‌های رنگارنگ و موی سر و ریش و سبیل و منگوله‌های رنگین، در این محل دخیل می‌بندند و توسل می‌جویند (مصطفوی، 1361، ص113).

3. موقوفات:

زمینی که بنای مقبره در آن احداث شده بدون مالک است و در حال حاضر شماره ثبت دارد. این مکان به عنوان اثری تاریخی در فهرست سازمان میراث فرهنگی و گردشگری قرار دارد.

4. مراسم:

حضور دسته جمعی افراد طایفه‌های مختلف در ایام عید، یکی از رسم‌های انجام گرفته در این مکان است.
هنوز سیستانیان در عید نوروز جشنی در پای این کوه برپا می‌کنند که خاطره‌ای از یادبودهای قدیم است و به قول سایکس بسیاری از عادات و رسوم کهن آن سرزمین در آن مشاهده می‌شود (محمدی خمک، 1378، ص380). بنا به گفته‌ی راویان، مراسمی که از گذشته‌های بسیار دور مورد توجه اهالی منطقه بوده است عبارت‌اند از: مراسم پیر گندم بریان و غلطان که به شرح ذیل است.

مراسم گندم بریان:

در بالای کوه خواجه، پایین‌تر از مقبره، چهار طاقی مخروبه‌ای وجود دارد که دو قطعه سنگ به صورت عمودی یکی به ارتفاع تقریبی یک متر و دیگری بیش از یک متر در کف آن فرو رفته است. دور یکی از سنگ‌ها گندم برشته نذری ریخته‌اند و دیگری به نماد شیطان معروف است. سنگ ریزه‌هایی را که در طی زمان، نیت کنندگان به طرف نماد شیطان پرتاب کرده‌اند سبب ناپدید شدن آن شده است. در این مورد بر این باور هستند که چنانچه هر دختر دم بختی، هفت دانه از این گندم‌ها را جمع کند و بخورد یا به طریقی به او برسانند؛ در بختش گشایشی ایجاد می‌شود و به خانه شوهر می‌رود (گلستانه، 1388، ص97، سفرنامه سایکس، 1363، ص115، مصطفوی، 1361، ص115).
با توجه به گفته‌های راوی، افراد مریض به این مکان می‌آیند و تعداد هفت دانه گندم را به نیت شفا و رفع حاجت می‌خورند. عدد هفت به روایتی به عدد هفت زرتشتی اشاره دارد ولی معانی و مصداق‌های زیادی برای آن ذکر می‌کنند.
همچنین براساس نوشته‌ای دیگر، یکی از رسوم دیرینه مردم سیستان به خصوص آنهایی که در اطراف کوه خواجه در نزدیکی هامون بود و باش دارند. این است که روز نوروز، دسته‌هایی گندم سبز را آتش زده بر پای مزار پیرگندم بریان نثار می‌کنند.
برخی عوض دسته‌های گندم سبز مقداری گندم را بریان نموده و به زوار آنجا نذر می‌دهند و برای طغیان رودخانه و حاصلخیزی زمین و برکت خرمنشان دعا می‌نمایند (اعظم سیستان، 1368، صص40-41).

مراسم غلطان:

مراسم دیگری که از گذشته در این مکان برگزار می‎‌شود «مراسم غلطان» است. روبه‌روی در ورودی مزار خواجه مهدی، تخته سنگ شیب‌داری وجود داشته که هر کسی مشکلی داشته است روی آن دراز می‌کشیده و با چشم بسته برای رفع حاجت نیت می‌کرده است. چنانچه نیت فرد برآورده می‌شد وی به سمتی می‌غلطیده است. در سال‌های اخیر این سنگ را افراد ناشناسی ناپدید کرده‌اند. (رئیس الذاکرین، 1370، صص58-59، مصطفوی، 1361، ص114).

5. دفن شدگان:

در نزدیکی مقبره، قبرستان متروکه‌ای به مساحت صد مترمربع وجود دارد که قبرهای آن سنگ دارند ولی فاقد مشخصات هستند.
گورستان وسیعی مرکب از گورهای سنگی در پشت قلعه کافرون و در بالای کوه در سطحی صاف و نزدیک به هم ساخته شده است. دیوارهای این گورها از سنگ است و روی آنها را معمولاً با تخته سنگ‌های بزرگی پوشانده‌اند. تاریخ قطعی این گورستان مشخص نیست، اما برخی از ظواهر موجود نشان می‌دهد که به اوائل دوران اسلامی تعلق دارد (سید سجادی، 1382، ص33).
با توجه به کاوش‌های باستان‌شناسی و با استناد به کتب و روایات مختلف می‌توان چنین نتیجه گرفت که این قبرها متعلق به اشخاصی هستند که همراه خواجه کشته شده‌اند و مردم آنها را به این مکان برای تدفین منتقل کرده‌اند. از دیگر دفن شدگان در این مکان می‌توان به ساختمان آرامگاهی اشاره کرده در فاصله صد و بیست متری و در بخش غربی آرامگاه خواجه قرار دارد. این آرامگاه متعلق به آسیابانی است که در منطقه دارای مقام و منزلت خاصی بوده است. این بنا از جمله بناهای آرامگاهی در سطح منطقه است که معماری آن با بناهای دیگر متمایز و معمار با اجرای گوشه‌سازی فیلپوش در چهار کنج فضا سعی داشته است گنبدی زیبا بر روی این فضا بسازد. مشخصات این بنا به شرح ذیل است:
دارای اتاقی مستطیل شکل به مساحت تقریبی صد و چهل و پنج مترمربع است. در دو ضلع شمالی و جنوبی بنا، دو ایوان طاق‌دار ورودی وجود دارد که آن را قوسی بیضی شکل با فضای مرکزی آرامگاه پیوند می‌دهد. فضای آرامگاهی، مربع شکل و به مساحت پنجاه متر است. در دو قسمت شرقی و غربی پنجره‌هایی برای روشنایی و تهویه هوا وجود دارد. مصالح به کار رفته شامل خشت و گل است. این بنا در تاریخ 1384/4/30 با شماره 12292 در فهرست میرا ث فرهنگی و گردشگری ثبت شده است. بنا در سال 1387 سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان زیر نظر استادکاری به نام محمد توکل‌فر مرمت و بازسازی شده است. در حال حاضر، اثری تاریخی است که مدیریت آن را سازمان میراث فرهنگی و گردشگری برعهده دا رد.