همواری و «بی تکلّفی» یا «تکلّف» و سختی

«تکلّف» یعنى به خود بستن، و خود را به مشقّت انداختن چنین انسانی را «متکلّف» می نامند.

«تکلّف»‏ در موارد مختلفى به کار مى‏ رود و در واقع به معنى به خود بستن است که انسان چیزى را به زور به خود ببندد!!.

رسول خدا (ص) در جمله"وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفِینَ" خود را از تصنع و خودآرایى به چیزى که آن را ندارد برى‏ء مى‏ سازد!.

خداوند به پیامبر خود می فرماید : «قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفِین‏»[2] یعنی: «بگو من از شما در مقابل رسالتم اجرى نمى‏ خواهم و من از آنها نیستم که چیزى را که ندارند به خود مى ‏بندند».(طباطبائی، موسوی همدانی، ترجمه تفسیر المیزان، ج17، ص 337). رسول خدا (ص) در جمله" وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفِینَ" خود را از تصنع و خودآرایى به چیزى که آن را ندارد برى‏ء مى‏ سازد.
و نیز گفته شده: من اصرار نمى‏ کنم به چیزى که طبق مقتضى عقل نباشد.
از «عبد اللَّه بن مسعود» نقل شده که گفت: اى مردم هر که چیزى را مى‏ داند بگوید، و هر که نمى ‏داند بگوید خدا داناتر است چه این که خود این علم است که انسان چیزى را که نمى‏ داند بگوید خدا داناتر است چه این که خداوند به پیامبر خود مى‏ گوید: «قُلْ ما أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ مِنْ أَجْرٍ وَ ما أَنَا مِنَ الْمُتَکَلِّفِینَ».(طبرسی، مترجمان، ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، 1360ش، ج20، ص 136).

 

حاصل عمر ریاکاران و «متکلّفان» در دنیا زحمت است و تعب، و در آخرت خوارى و خفّت!.

خداى تعالى به پیغمبر خود فرموده: بگو اى حبیب من به کفّار مکّه که: من سؤال نمى‏ کنم و نمى‏ خواهم از شما از جهت رسالت، اجرى و مزدى و نیستم من از جمله متکلّفین که حرفى از پیش خود بگویم، که نه فرموده الهى باشد و به سمت نفاق موسوم باشم. و حضرت رسالت پناهى (ص)، فرموده است که: ماها که گروه پیمبرانیم و امناى خداوندیم، از تکلّف و تصنّع برى هستیم. یعنى: در احکام دین و آنچه از جانب خداى به ما رسیده، به خلق مى‏ رسانیم بى‏ تغییر و تبدیل.حضرت امام صادق علیه السّلام مى ‏فرماید: هر که خود را به زور به کارى بدارد که نه از روى رغبت باشد و محض از براى خدا نباشد، هر چند آن عمل صحیح و درست‏ باشد و به یقین از جانب شارع متلقّى باشد، چون نه از روى اخلاص و رغبت است، خطا است و به آن عمل، اجرى و ثوابى نخواهد داشت، بلکه آثم خواهد بود... و هر که عملش نه محض از براى خدا باشد و به «اعراض مزیّفه»، مخلوط و ممزوج باشد، حاصل نمى‏ شود در عاقبت از براى او، مگر خوارى و خفّت و در وقت عمل، مگر تعب و زحمت. حاصل آنکه حاصل عمر مرائى[ریاکاران و متکلّفان] در دنیا زحمت است و تعب، و در آخرت خوارى و خفّت!...‏ مرائى [متکلّف]، ظاهر او ریا است و باطن او نفاق، چرا که عملش هر چند صورت عبادت دارد، امّا چون از روى تکلّف است و از روى اخلاص نیست، ریا است. و چون از صمیم قلب نیست و به مقتضاى گفته خود عمل نمى‏ کند، نفاق است، و این دو صفت خبیث که نفاق باشد و ریا، دو بالند از براى مرائى، و پرواز مى‏ کند مرائى به این دو بال به سوى جهنّم، چنان که مى ‏پرد مرغ به دو بالى که دارد، به سوى آشیانه خود...حاصل آنکه نیست تکلّف و بى‏ رغبتى در عبادت، از اخلاق صلحا و شعار اتقیا، در هیچ باب، و هر که از اهل صلاح و تقوى است، تصنّع در کارها نمى ‏کند، چرا که تصنّع و ساختگى، از امارات غدر و مکر است، و متّقى و صالح از غدر و مکر خالى است.
(گیلانی، عبدالرزاق، مصباح الشریعة، صص 235-237 با تلخیص).
 

«متکلّفان» کسانى هستند که از جاده حق و عدالت و راستى و درستى قدم بیرون نهاده، واقعیتها را نادیده مى ‏گیرند!.

از روایت امام صادق (ع) در کتاب منسوب به ایشان (مصباح الشریعة) به خوبى استفاده مى ‏شود که «متکلّفان» کسانى هستند که از جاده حق و عدالت و راستى و درستى قدم بیرون نهاده، واقعیتها را نادیده مى‏ گیرند، به پندارها روى مى‏ آورند، از امورى که آگاهى ندارند خبر مى‏ دهند، و در امورى که نمى‏ دانند دخالت مى‏ کنند، ظاهر و باطنشان دو تاست، و حضور و غیابشان متضاد است، خود را به رنج و زحمت مى‏ افکنند، و نتیجه ‏اى جز سرشکستگى و بدبختى به دست نمى ‏آورند، و پرهیزگاران و صالحان از این" صفت" به کلى پاک و منزهند.(مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، 1374ش، ج19، ص 354).
 

بیشتر بخوانید: حکایت عارف مشهور ابوحفص حداد و شبلی

تکلّف‏ کردى و «متکلّف‏» جوانمرد نبُوَد (نباشد)!.

یکی از عارفان عاشق پروردگار شخصی است به نام ابوحفص حداد (ره) که جناب عطار نیشابوری (ره) در توصیف ایشان که با موضوع مقاله در نکوهش «تکلّف» و توصیه قرآن و رسول بزرگوار اسلام حضرت محمد (ص) به «همواری و بی تکلّفی» است، در تذکرة الأولیاء می نویسد:
مهمان را چنان باید داشت که خود را به آمدن‏ مهمان گران نیایدت و به رفتن شادى نبودت، و چون تکلّف کنى، آمدن او بر تو گران بود و رفتن آسان، و هر که را با مهمان حال این بود، جوانمرد نبود!.«نقل است که شبلى چهار ماه ابو حفص را مهمانى مى‏ کرد و هر روز چند گونه طعام و چند گونه حلوا آوردى. آخر چون به وداع او رفت، گفت: «یا شبلى! اگر وقتى به نشابور [نیشابور] آیى، میزبانى و جوانمردى به تو آموزم». گفت: «یا اباحفص! چه کردم؟». گفت: «تکلّف‏ کردى و متکلّف‏ جوانمرد نبود. مهمان را چنان باید داشت که خود را به آمدن‏ مهمان گران نیایدت و به رفتن شادى نبودت، و چون تکلّف کنى، آمدن او بر تو گران بود و رفتن آسان، و هر که را با مهمان حال این بود، جوانمرد نبود».».(عطار نیشابوری، تذکرة الأولیاء، 1905م، القسم الأول، ص 328). 

پی نوشت:
[1]. ص: 86.
[2]. همان.



 

منابع:
1-  مطهری، مرتضی، مجموعه آثار شهید مطهری، ایران، تهران / قم، چاپ هشتم، 1377ش.
2 - طباطبائی، موسوی همدانی، ترجمه تفسیر المیزان، ایران،  قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ یازدهم، 1378ش.
3 - طبرسی، مترجمان، ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ایران، تهران، انتشارات فراهانی، 1360ش.
4 - گیلانی، عبدالرزاق، مصباح الشریعة، ایران، تهران، انتشارات پیام حق، چاپ اول، 1377ش.
5 - مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ایران، تهران، انتشارات دارالکتب الإسلامیة، چاپ سی و دوم، 1374ش.
6 - عطار نیشابوری، تذکرة الأولیاء، هلند، لیدن، مطبعه لیدن،  چاپ اول، 1905م.