یادآوری مردگان

چکیده:
بزرگداشت و یادآوری مردگان در آخرین روزهای پایانی به ویژه در آخرین شب جمعه سال، از جمله آدابی است که در استان سمنان برگزار می‌گردد. به زمان دو روز مانده به پایان سال، اهالی استان، علفه (عرفه) مرده‌ها نام می‌دهند. مردم، روز عرفه را به یادآوری مردگان اختصاص داده و با تن تطهیر شده و جامه نو یا پاک به گورستان‌ها و بر سر مزار درگذشتگان خود رفته، چراغ و شمع می‌افروزند و زیارت اهل قبور می‌خوانند. این مقاله به بررسی قوم‌نگاری آیین علفه در استان سمنان می‌پردازد.
 
تعداد کلمات: 1429 کلمه / تخمین زمان مطالعه: 7  دقیقه

نویسندگان: فاطمه قلی‌پور و مهناز قاسمی

در اصطلاح علفه به «آنچه پادشاهان برای پذیرایی سفرا و لوازم نگاه‌داشت ایشان و ملازمان و اتباع و دواب ایشان به مصرف رسانند؛ گفته می‌شود.» همچنین به معنی خیرات و اطعامی که برای مردگان صورت می‌گیرد، نیز اطلاق می‌شود (حمدبن عمر نظامی، 1381، ص 19). به نظر می‌رسد هدف از برگزاری آیین علفه همین مفهوم دوم باشد که طی آن زندگان در پایان هر سال با انجام مراسم فاتحه خوانی و خیرات نمودن، یاد مردگان آن سال را گرامی می‌دارند و آماده ورود به سال جدید می‌شوند. این مراسم، در ضمن عید اول شخص متوفی هم محسوب می‌شود. روز علفه، سنتی کهن برای یاد مردگان است. نام علفه به واسطه‌ی وجود علف و سبزی بر این روز نهاده شده است. درون مایه‌ی علفه تهیه مقدمات و به پیشواز نوروز رفتن و یاد کردن از درگذشتگان هر خانواده در سالی که گذشت می‌باشد (شریعت‌زاده، 1371، ص 419).

 مراسم یادآوری
روز عرفه را در برخی جاهای دیگر ایران، روز مردگان می‌پندارند و باور دارند که روان‌های مردگان در این روز آزادند و از آسمان به زمین فرود می‌آیند تا آن روز را نزد کسانشان بگذرانند. بنابراین پندار، مردم روز عرفه را به یادآوری مردگان اختصاص داده و به زیارت اهل قبور می‌روند. در قدیم رسم بود که خوردنی و میوه نیز همراه فانوس و آتش روی بام‌های خانه و درون اتاق‌ها و بر سر گور مردگان در گورستان‌ها می‌گذاشتند و دسته‌های گیاه و سبزه را از بام‌ها می‌آویختند (علی بلوکباشی، 1380، ص64 و65). بیرونی می‌نویسد: " مردم در روزهای ویژه فروردگان برای روان‌های مردگان غذا می‌نهادند و می‌گفتند که جان مردگان می‌آیند و از آن غذا می‌گیرند. در زین‌الاخبار به آمدن روح مردگان به زمین و گذاشتن طعام برای خوردن آنها اشاره می‌رود" (گردیزدی، 1384؛ ص242).

 روش تحقیق:
در این مقاله آیین بزرگداشت درگذشتگان و یادآوری اموات در آخرین روزهای پایانی سال و در استقبال از سال نو در استان سمنان توصیف گردیده است. مطلب ارائه شده، حاصل پژوهش میدانی در پژوهش مردم‌نگاری شهرستان سمنان، شاهرود، دامغان و گرمسار و بررسی کتابخانه‌ای در زمینه این موضوع است.
از دیگر آداب رایج در منطقه این است که در آخرین پنجشنبه سال، تمام اهالی و آشنایان به آرامگاه (قبرستان) رفته و ضمن قرائت حمد و سوره به خانواده‌های متوفی سر سلامتی می‌دهند. این رسم در اکثر نقاط شهری و روستایی استان سمنان انجام می‌شود. لازم به ذکر است برخی از اهالی هنگام تحویل سال نو، بر سر مزار درگذشتگان خود حاضر شده و سال نو را آنجا تحویل می‌کنند. زنان بر روی قبر، سفره کوچک هفت سین چیده و برای شادی روح متوفی قرآن و فاتحه می‌خوانند. یکی دیگر از رسوم سمنانی‌ها که از دیرباز تاکنون انجام می‌شود. مراسم "نوعید" است. در این مراسم اهالی در اولین روز سال نو به خانه کسانی که به تازگی عزیزی را از دست داده رفته و با ذکر فاتحه از ایشان دلجویی می‌نمایند.
 در روستای میغان از توابع شهرستان شاهرود، اهالی عصر روز عرفه، جهت فاتحه خوانی به گورستان روستا رفته و نذوراتی چون نخود، کشمش، نان فتیر، میوخ و شیرینی بر روی قبر اموات خود می‌گذارند. در پایان مرسوم است که اقلام خوراکی بین افراد مستمند تقسیم می‌شود (نادری، 1389، ص 241). در شهر بیارجمند به علفه مرده‌ها در اصطلاح محلی (عید علفه» می‌گویند. در این شب، آش علفی پخته و به نیت اموات بین همسایه‌ها تقسیم می‌کنند. در غروب همان روز، اهالی روی بام خانه‌ها فانوس روشنی را نهاده و یا آتش روشن می‌کنند. مرسوم است که چراغ خانه‌ها را زودتر از معمول روشن کرده و تا سپیده دم از روز اول سال نو روشن نگه می‌دارند تا به قول معروف چراغ عمر اعضای خانواده در سال نو روشن باشد (حسنی، 1382، ص468).

در شب عرفه اموات، زنان شاهرودی نان گولاچ پخته و به نیت اموات، خیرات می‌کنند. علاوه بر این به قبرستان رفته و فاتحه می‌خوانند (حمیدرضا حسنی، 1382، ص 468).
یکی دیگر از نذوراتی که برای خیرات اموات می‌پزند، آش شوربا با استفاده از هفت نوع مواد شامل: برنج، آب زیره، فلفل، نمک، عدس، زردچوبه و سبزی است. در روستاهای منطقه کالپوش، خانواده‌هایی متمکن، گوسفندی را قربانی کرده و با گوشت آن غذای ته چین درست نموده و بین مردم تقسیم می‌کنند (حسنی، 1381، 479). در منطقه خوارتوران در روز علفه مرده‌ها، زنان در یک دسته و مردان در دسته‌های جداگانه به خانه افرادی که به تازگی عزیزی را از دست داده‌اند، رفته و با خوردن چای و خرما برای شخص متوفی طلب مغفرت نموده و فاتحه می‌خوانند. پخت آش جوش بره نیز جهت خیرات اموات در این روز مرسوم است (حسنی، 1379، 461).