روزه، روزگار پيوستن به اصل خويش (2)

نويسنده: غلامرضا گلي زواره

مزاياي روزه

روزه پيكاري است دروني براي آماده شدن در پيكارهاي سخت بيروني، رمضان كلاس درس است، معلمانش پيامبران خدا، كتابش قرآن و درسش آموختن تشنگي تا در محرم از پايمان نيندازند، رمضان يك اردوگاه است، سربازانش عموم مردم و افسرانش بهترين عبادت كنندگان. ماه سخن گفتن با خدا و بيدار شدن و بيدار كردن و مهيا شدن است در اين ايام مبارك خوردن انكار مي‏شود تا به اصل وصل گرديم. اگر بخواهيم محاسن و فوايد روزه و روزه داري را بر شماريم و به هر كدام اشارتي كنيم، واقعاً ملاحظه مي‏گردد اين بركت در ابعاد گوناگوني براي آدم روزه‏دار ارمغان‏هاي ارزنده‏اي به همراه مي‏آورد. اينك به چند محور مي‏پردازيم:

1ـ فرصت مناسب

وقتي از تربيت روح و حالات دروني انسان سخن مي‏گوييم به ابزاري نياز داريم، فضايي نيز براي تحقق اين امر لازم است. روزه اين امكان را فراهم مي‏سازد كه خودسازي را تمرين كند و ويژگي بارز انسانيت را در خود احياء و شكوفا سازد. در اين ايام كشتي متلاطم روح انساني به ساحل آرامش مي‏رسد و فرصت ارزنده‏اي است كه آدمي در اين كرانه معنوي قلب خويش را به ملكوت پيوند زند. در ماه رمضان ما مي‏توانيم اين ماده خام را كه در وجودمان داريم به محصولات مولّد و مفيدتري تبديل كنيم، همچنين يك نوع مراقبت افزون‏تري بر چنين ساخت و سازي داريم.
2ـ زمينه‏اي براي اخلاق نيكو و فضايل آسماني
روزه همچون محلولي از املاح نقره است كه شيشه عكاسي دل را به آن آغشته مي‏سازند تا تصاوير زيبايي از محاسن ملكوتي روي آن نقش بندد، چون روزه تاريكي‏هاي روح و ظلمت‏هاي دل را زايل مي‏سازد، قلب آدمي نور حقيقت را جلب مي‏كند، در واقع روزه چون ذره‏بيني است كه موجب تمركز و توجه نور راستي و درستي مي‏گردد البته نور معنويت محدوديتي ندارد و همه جا هست امّا در جاهايي تابش افزون‏تري دارد كه يك زمينه مساعد و شرايط كافي به وجود آيد. روزه به اين اكتفا نمي‏كند كه صرفاً آن نور را به سوي قلب رهنمون سازد بلكه دقت مي‏نمايد كه اولاً مبادا اين نور كم رنگ گردد و ثانياً اجازه نمي‏دهد ظلمت هايي كه شياطين انسي و جني توليد مي‏كنند اين پرتو افشاني را تحت الشعاع قرار دهند به همين دليل رسول اكرم(ص) روزه را به يك سپر تشبيه كرده‏اند. به بركت اين ويژگي روزه دار مراقب است از راه حق منحرف نگردد و از كژي‏هاي زباني، رفتاري و كرداري پرهيز مي‏كند و با زبان حال خويش مي‏گويد اين نفس اماره مي‏خواهد چنين پاسبان قوي را كه وجودم را تحت نظارت گرفته و اين نگهبان مفيد و مهربان را كه قواي رذيلت و نكوهش شده را به زندان افكند از بين ببرد امّا دستش كوتاه است و به بركت معنويت روزه قادر نيست مرا از صراط حق منحرف كند، راستي مهار نمودن اين نفس سركش بسيار مشكل است و از اين روي است كه پيامبر اكرم(ص) جهاد با نفس را جهاد اكبر و جهاد با دشمن را جهاد اصغر دانسته‏اند. روزه يك توفيق بزرگي است كه چنين عمل مشقت زايي را براي ما آسان و ساده مي‏نمايد و بوستاني از خوبي‏ها را در اختيارمان مي‏گذارد دل، قلب، روح و جان آدمي كانوني شريف و حساس است و آفريدگار هستي عرش خويش را دل مؤمنان قرار داده است. ولي گاهي اين گوهر وجود آدمي دچار هيجان‏هاي منفي و تشويش‏ها و اضطراب‏هاي بيهوده مي‏گردد، از جمله داروهاي شفابخش اين تلاطم‏هاي روحي روزه است كه تمايلات را كنترل و تعديل مي‏نمايد.

3ـ صيقل قلب، صفاي روح

منظره ي بوستاني با صفا كه روح را طراوت و جان را لذت مي‏بخشد، هر چند زيبا و روح نواز باشد، آن كسي كه عينك تيره بر ديده نهاده، نمي‏تواند درست درك كند و هر چه از اين شكوفايي و شكوهمندي برايش بيان گردد، نمي‏تواند آن همه خوبي را در ذهن خود مجسّم نمايد. مردم ظاهربين كه غرق در لذات و شهوات دنيوي هستند قادر نمي‏باشند آن جلوه‏هاي جذاب روحي و معنوي را بفهمند. امكاناتي لازم است كه عينك سياه برداشته شود يعني از تمايلات ميرا و فاني و لذت تن بكاهد تا آن نور زيبا كه از نظرها مخفي است با سيمايي تابناك جلوه گر شود روزه مي‏تواند اين كار را به خوبي انجام دهد.
از نتايج و فوائد بزرگ روزه همين صفاي باطن و پاكيزگي روح است وقتي از امور مادي و نفساني اعراض گرديد، گرايش‏هاي پرهيزگاري در آدمي تقويت مي‏شود و در اين حال انسان براي درك حقايق جهان هستي آماده‏تر مي‏شود. البته براي رسيدن به چنين كمالي صرفاً خوردن و آشاميدن كفايت نمي‏كند بلكه روزه دار بايد از هر چه موجب آلودگي و ارتكاب گناه است و يا او را به وسوسه‏هاي شيطاني و هوس‏هاي سركش سوق مي‏دهد امساك كند. رسول اكرم(ص) فرموده‏اند: آسان‏ترين چيزي كه خداوند براي روزه دار واجب كرده، پرهيز از خوردن و آشاميدن است. (1) امّا اين مرحله اول است و بايد تمامي اعضاء بدن در حال روزه باشند چنان كه امام صادق(ع) فرموده‏اند: روزه اين نيست كه انسان صرفاً از غذا خوردن و آشاميدني‏ها خودداري ورزد وقتي روزه داري بايد گوش، چشم، زبان، شكم و عورتت نيز بايد صائم باشند، دست خود را از تعدّي به حقوق ديگران و دامنت را از آلودگي حفظ كن و بسيار ساكت باش و جز در امور خير سخن مگوي و با زيردستان و خادمان مدارا كن. (2)
اگر مسلماني با اين نوع روزه داري جسم و جان خود را به مدت يك ماه تمرين و پروش دهد قطعاً به مرحله كمال معنوي و روحاني مي‏رسد و ثواب بزرگي نصيب خود مي‏سازد. علي(ع) از پيامبر خدا نقل كرده است كه آن حضرت مي‏فرمود: هر كس براي رضاي خدا و اجر اُخروي در ماه رمضان روزه گيرد و گوش، چشم و زبان خويش را از مردم باز دارد، خداوند روزه‏اش را مي‏پذيرد و گناهانش را مي‏بخشد و به او ثوابي معادل اجر صابران عطا مي‏كند. (3)
تقوا و پرهيزگاري ناشي از اين روزه كامل نقش برجسته‏اي در تربيت و سازندگي شخصيت انسان مسلمان دارد و شعله‏هاي سركش غرايز حيواني و هوس‏ها تا حد چشم‏گيري در وجودش خاموش مي‏گردد و گريبان عقل و دل از چنگال شهوات رها مي‏شود و براي روزه دار زمينه‏اي آماده براي تمرين خوب زيستن و نكو بودن فراهم خواهد شد. اين مراقبت و تمرين پياپي در يك ماه نيروي بازدارنده‏اي در فرد روزه دار بوجود مي‏آورد كه مي‏تواند به او كمك كند در بقيه ايام سال هم با دلي پاك و اندروني پالايش شده به زندگي فردي و اجتماعي ادامه دهد. روزه چراغ معرفت و آگاهي را هم در وجود آدمي برمي‏افروزد اين بينش و نگرش چنان كمال آفرين است كه حتي شخص روزه دار مي‏تواند از انديشه و فكر گناه هم دوري گزيند. حضرت علي(ع) مي‏فرمايند: روزه دل از انديشه گناهان، برتر از روزه شكم از خوردن و آشاميدن است. (4)
در واقع امساك راستين و همه جانبه يك انقلاب روحي و تحوّل دروني را پديد مي‏آورد كه جلو شرارت، تباهي، فساد و خلاف را مي‏گيرد.
دشوارترين جنبه روزه اين است كه لبه شمشير رياضت را به سوي نفس امّاره بگيريم. در روزه تمايلات سركشانه تدريجاً روبه ضعف مي‏رود و با انقياد نظام‏مند اين خواهش‏ها در برابر خواست الهي آرام مي‏شود. بر اثر اين خويشتن داري هدف‏مند و جهت‏گيري شده به سوي خداوند، نفس آدمي به اين امر واقف مي‏گردد كه مي‏تواند جداي از يك زندگي دنيايي مشابه با چراي حيوانات بزيد و آگاه مي‏گردد كه اگر چه بدنش در اين سراست اما از كنگره عرش او را فرا مي‏خوانند كه تو بايد در بزم قدسيان باشي. تو زائري در اين جهاني و هدفي والاتر از اين موجوديت فيزيكي داري. آرام آرام قدري اين‏پرده‏هاي مادي كنار مي‏روند و جنبه‏اي از شفافيت هويدا مي‏گردد كه او را به سوي لطافت‏هاي معنوي سوق مي‏دهد. روزه گرفتن در واقع يك نوع زره اخلاص در برابر لذايذ دنياست، يك فناي از داده‏هاي زوال‏پذير است كه حيات طيبه را به ارمغان مي‏آورد، رسول اكرم(ص) چنان روزه را دوست مي‏داشت كه اين عنصر بخش اساسي فقر معنوي محمّدي را تشكيل مي‏داد چيزي كه رسول اكرم(ص) درباره‏اش فرموده‏اند: «الفقر فخري».
روزه صحنه شگفت انگيزي براي ارزيابي باورها، اخلاص، صدق و صفاست، روزه‏اي كه خداوند مي‏فرمايد من خود عهده دار پاداش آن هستم يك ميدان زيبايي است براي اوج‏گيري، رشد و عروج ملكوتي. حضرت زهرا(س) فرموده‏اند: خداوند روزه را براي تحكيم و تثبيت اخلاص واجب فرمود، حتي در روزه ماه مبارك رمضان بوئيدن گل و لذت بردن از چنين رايحه‏اي كراهت دارد، زيرا خداوند مي‏خواهد روزه دار از تمامي لذت‏هاي فاني محروم گردد تا وجودش خالصانه به سوي حق معطوف گردد و تار و پود وجودش با اخلاص بافته شود. حسن بن راشد مي‏گويد: امام صادق(ع) وقتي روزه مي‏گرفت گل را بو نمي‏كرد، پرسيدم چرا؟ فرمود: كراهت دارم روزه‏ام را با لذت ديگري مخلوط كنم. (5) وقتي آدمي با اين امساك‏هاي همه جانبه متوجه خدا شد و آن فرمانرواي هستي را حاضر و ناظر رفتار و اعمال خود ديد و درك كرد كه در محضر حق مي‏باشد، همين معرفت او را به سوي افق‏هاي عالي مي‏كشاند و ديگر حاضر نيست بدون رضايت خداوند كاري انجام دهد و اين جاست كه بذر فضايل و مكارم در اعماق وجودش شكوفا مي‏گردد. (6)

4ـ روزه و مقاومت و تقويت اراده

بدون ترديد صبر و استقامت از كليدهاي مهم اصلاحات دروني و بيروني است. در قرآن كريم مسلمانان به صبر توصيه شده‏اند و در اين كتاب شريف اين ويژگي قرين ايمان، نماز و عبادت معرفي گرديده است. حضرت رسول اكرم(ص) فرموده‏اند: ايمان دو نيمه است نيمي صبر و نصف ديگر شكر و هم ايشان فرموده‏اند: پيروزي با صبر توأم و گشايش با رنج همراه است:
صبر و ظفر هر دو دوستان قديمند
بر اثر صبر نوبت ظفر آيد
انساني كه صبر پيشه مي‏سازد بر مشكلات مادي و معنوي فائق مي‏گردد، صبر مي‏تواند آدمي را از اعماق چاه ذلّت به اوج آسمان سعادت برساند، پيشوايان ما تأكيد فرموده‏اند: نصف صبر روزه داري است، روزه راستين مي‏تواند ملكه صبر را در انسان شكوفا سازد، كسي كه در مكتب روزه پرورش يافته ديگر در مواقع جزيي و عبث گوهر وجود خود را در خرمن غضب نمي‏سوزاند زمام نفس را در اختيار دارد و هيچ گاه در برابر خواهش‏هاي شهواني تسليم نمي‏گردد، به دنبال مردم آزاري، بي عفتي و خلاف نخواهد بود، در برابر شدائد و سختي‏هاي روزگار خود را نمي‏بازد و براي رسيدن به يك مقصود عادي به كارهاي پست و حيواني دست نمي‏زند. به راحتي از عادت‏هاي نكوهش شده دست برمي‏دارد و خويشتن را از قيود رسم‏هاي خلاف آزاد مي‏سازد.
مرغ سعادت و نيك بختي انسان تنها با دوبال اراده و صبر مي‏تواند بر فراز هدف‏هاي پاك، بزرگ و مقدس به پرواز درآيد. روزه در تحكيم اين سنگرهاي عظيم اثر چشم‏گيري دارد و پايداري در برابر تمايلات طبيعي كم كم نهال صبر را بارور مي‏گرداند. امام صادق(ع) فرموده‏اند: هرگاه كسي دچار گرفتاري شد روزه بگيرد زيرا خداوند مي‏فرمايد: در شدايد از صبر يعني روزه كمك بگيريد. (7) زيرا بدون خصلت صبر پيروزي بر مشكلات ميسّر نمي‏باشد تحمّل در برابر ناگواري‏ها و نگراني‏ها بر نيروي مقاومت و پايداري آدمي مي‏افزايد و اراده را توانا مي‏سازد. رسول اكرم(ص) ماه رمضان را ماه صبر ناميده‏اند: «شهر الصبر و انّ الصبر ثوابه الجنه؛ (8) رمضان ماه صبر است و پاداش صبر بهشت است.»
روزه يك حركت كاملاً ارادي است و انسان به خواست خود اموري را ترك مي‏كند كه در اثر اين مقاومت در برابر خواسته‏ها روح را چنان تقويت مي‏كند كه يك ملكه در وجودش شكل مي‏گيرد و با اين حالت نفساني مي‏تواند دستورات حق تعالي را اجرا كند و پيرامون محرّمات الهي نرود.
كسي كه خود را تسليم موانع ننمايد و ثابت قدم و پايدار بماند در كارهاي بزرگ موفق مي‏شود و پيروزي را در آغوش مي‏گيرد:
سكوني بدست آور اي بي‏ثبات
كه بر سنگ كردان نرويد نبات
همه حكما، عرفا و ادبا و حتي اقشار معمولي جامعه بر اين باورند كه اراده و ثبات در رأي كليد پيروزي است اما براي ايجاد اين خلق نيكو يك تمرين و ورزش اخلاقي لازم است. روزه دار اين تمرين را به خوبي انجام مي‏دهد و امروزه علماي روان شناس اهميت امساك را در تقويت اراده به عنوان يك اصل علمي پذيرفته‏اند و به آنان كه محتاج ثبات در كارها هستند توصيه مي‏كنند از امور عادي و امكاناتي كه در اختيارشان است يك مقداري پرهيز كنند و در دم به خواهش‏هاي نفساني پاسخ مثبت ندهند. اصولاً انسان در مقابل محيط طبيعي ضعيف خلق گرديده و زود تسليم عادات و آداب متداول مي‏گردد و هر قدر اراده ضعيف‏تر باشد بشر زودتر تحت تأثير فضاي پيرامون قرار مي‏گيرد. به تدريج آنقدر در ضعف اراده پيش مي‏رود كه هر چند حق را با دو چشم خويش ببيند به آن اعتنا نمي‏كند. عزم و اراده چه در امور مادي و چه در مسايل فرهنگي و روحاني براي يك جامعه چون خون براي حيات انسان ضرورت دارد، در اجتماعي كه آدم‏هاي فاقد اراده و يا دچار ضعف تصميم‏هاي مهم برنامه ريز هستند هيچ گونه تحرك، توسعه و تعالي ديده نمي‏شود روزه مي‏تواند اين ضايعه مهم را درمان كند و اراده‏هايي را پرورش دهد كه بتوانند جامعه‏اي را از زوال و سقوط حتمي برهانند زيرا روزه دار با خواهش‏هاي خويش در نبرد است، در برابر غرائز مقاومت مي‏كند و در شدايد و سختي‏ها استقامت مي‏ورزد، اين خصلت جان را از قيد سلطه هوس‏ها و خواهش‏هاي پليد مي‏رهاند، حضرت علي(ع) فرموده‏اند: افضل الناس من جاهد هواه و اقوي الناس من غلب هواه؛ (9) بهترين مردم كسي است كه با هواي نفس مي‏ستيزد. و نيرومندترين آنان فردي است كه بر آن غلبه يابد. (10) پس روزه داران هم بهترين مردم و هم نيرومندترين افرادند، بر اثر پژوهش هايي كه در نظام جسمي و رواني روزه داران صورت گرفته اين واقعيت آشكار گشته است بدن آدمي بر اثر يك ماه روزه داري مقاومت ويژه‏اي بدست مي‏آورد و مي‏تواند در هنگام بيماري‏ها و عوامل استرس‏زا پايدارتر باشد. انسان‏هاي روزه دار درد را بهتر تحمّل مي‏كنند و دوره بيماري در آنان كوتاهتر است، زخم‏هاي روزه داران زودتر التيام مي‏يابد، ترشح هورمون‏هاي رشد، كورتيزول، اپي نفرين و گلوكانون در اين اشخاص بهتر صورت مي‏گيرد و در نتيجه زودتر از ديگران به ساحل آرامش و سلامتي رواني دست مي‏يابند. (11)

5 ـ روزه و توجه به سراي جاويد

يكي از حالات انسان كه نمي‏توان آن را انكار كرد، غفلت است كه در حد طبيعي از نعمت‏هاي بزرگي است كه خداوند به انسان داده است، به راستي اگر اين ويژگي در وجود آدمي نبود با دردها، پريشاني‏هاي بنيان كن چه مي‏كرد، ولي گاهي اين صفت از حد طبيعي خود خارج شده و طغيان مي‏نمايد كه هرگونه اثرات بيداري آفرين را در انسان خنثي مي‏كند به عنوان نمونه همه افراد بشر يقين دارند كه روزي عمرشان خاتمه مي‏يابد و به دنياي ديگر منتقل مي‏گردند اما بسياري افراد اعمالي انجام مي‏دهند كه گويي مرگي وجود ندارد يا احتمال آن ضعيف است، اين غفلت بزرگ اثر آن يقين مسلّم را نابود مي‏كند. يكي از عواملي كه آدمي را از غفلت بيرون مي‏آورد و بيدار كننده و يادآورنده شايسته است روزه مي‏باشد.
رسول اكرم(ص) در خطبه معروف خود كه به مناسبت ماه رمضان فرمودند، تأكيد نمودند با گرسنگي و تشنگي خود گرسنگي و تشنگي روز قيامت را به خاطر آوريد، اين تعبير پيامبر حاكي از آن است كه روزه بايد داراي چنين درس آموزنده‏اي باشد و روزه دار بايد متوجه سراي جاويد گردد به اين ترتيب روزه زمينه تربيت عملي است كه در پرتو آن انسان به موقعيت ويژه‏اي نايل مي‏شود كه نقش اساسي در ساختن زندگي كامل انساني خواهد داشت و با بدست آمدن اين موقعيت انسان نيروي آن را بدست مي‏آورد تا اعمالي را كه او را از دشواري‏هاي رستاخيز حفظ مي‏كند انجام دهد. (12)
روزه دار حقيقي آتش جهنم را از خود دور مي‏كند چنان كه پيامبر فرموده‏اند روزه سپر آتش جهنم است. (13) شخص روزه دار در هنگام ملاقات پروردگارش شادمان است. امام صادق(ع) فرموده‏اند: براي شخص روزه دار دو خوشحالي وجود دارد يكي شادي در هنگام افطار و ديگري خرّمي در حال ملاقات پروردگارش. (14)
امام باقر(ع) فرموده‏اند: اگر شخصي يك روزه را كه در آن روزه‏داري واجب نيست روزه بگيرد به نحوي كه اراده و نيتش تنها ثواب و مقام منزلت در نزد خداوند متعال است، پروردگار به دليل همين يك روزه كه او گرفته است، وي را در بهشت وارد مي‏نمايد(تا چه رسد به ثواب و درجاتي كه براي روزه واجب متصوّر است.) (15)
روزه داري كه به معناي واقعي روزه گرفته است، از درب سفارشي ويژه‏اي داخل بهشت مي‏گردد و اين نكته را رسول اكرم تذكر داده‏اند. (16)

6ـ ترويج عادات پسنديده

يكي از فوايد اخلاقي روزه اين است كه به انسان عادت مي‏دهد با كمتر از معمول بسازد و به او مي‏فهماند كه مي‏تواني كارهاي بدني و فكري را كه قبل از فرا رسيدن ماه رمضان با خوردن سه وعده غذا انجام مي‏دادي در اين ماه با دو وعده انجام دهي، آدمي اين گونه اگر دچار تنگناهاي اقتصادي و برخي قحطي‏ها بر اثر حوادث طبيعي چون سيل، زلزله و توفان و نيز جنگ‏ها و ناامني‏ها گردد مي‏تواند با كمبودها بسازد و به خود اجازه نمي‏دهد بر اثر مضيقه‏هاي فوق به كفر و ناسپاسي روي آورد و نيز براي جبران كاستي‏هاي غذايي دنبال كارهاي خلاف و تقلب و كلاهبرداري نمي‏رود و به روزي خود اكتفا مي‏كند به علاوه چون فهميده است كم شدن خوراك و محدود گرديدن وعده‏هاي غذايي تأثير در ميزان تحرك و كار و تلاش ندارد، به فعاليت‏هاي خود ادامه مي‏دهد اما افراد ناز پرورده و شكم باره در اين موارد خود را مي‏بازند. اوقات روزه دار در چنين مواقع كه با سختي و مشقت توأم است به پريشان حالي و نگراني نخواهد گذشت و دچار اندوه، افسردگي و تشويش نمي‏گردد. (17)
روزه دار به قسمت خود راضي است و اندك‏ها را كه موجب كفايت است بسي بهتر از بسيارها كه زيان بارند دوست مي‏دارد. نفس يك اشتهاي سيري‏ناپذير دارد و هرچه به او بدهند باز هم مي‏خواهد دنبال چيز تازه‏اي برود و راهي كه مي‏تواند از اين طغيان نفس جلوگيري كند روزه است و ارمغان آن قناعت مي‏باشد. روزه انسان را اين گونه پرورش مي‏دهد كه كم كردن خواهش‏هاي نفساني هيچ گاه اركان زندگي را مختل نمي‏كند، روزه به آدمي مي‏آموزد كه خوردن براي زيستن است نه زندگي كردن براي خوردن، اين فريضه مسلمان را از غرق گرديدن در ماديات و حرص و طمع براي لذت‏هاي زودگذر و مسابقه براي تن پروري و مصرف زدگي مي‏رهاند و به او ياد مي‏دهد به فكر ديگران هم باشد و بر خواهش‏هاي نفساني مسلط گردد و به قدر نياز از امكاناتي كه در اختيارش است استفاده كند و از اسراف و تبذير بپرهيزد. فرد قانعي كه روزه تحويل جامعه مي‏دهد اهل سخاوت هم هست و از دنيا وارسته بوده و زاهد است، دست نياز به سوي ديگران دراز نمي‏كند و براي بدست آوردن مايحتاج خود تن به ذلت و خواري نمي‏دهد، با دوري از مصرف بي رويه بر پاي خويش متكي است و اعتماد به نفس را در خود تقويت مي‏نمايد. مسلمانان صدر اسلام با همين روحيه از همه چيز خود در راه خدا گذشتند و حتي در ميادين جنگ به چند دانه خرما قناعت كردند و با تكيه بر معنويت، ايمان و پارسايي، پيروزي‏هاي شكوهمندي آفريدند، در دفاع مقدس و جنگ تحميلي حزب بعث عليه ايران نيز اين خصال آشكارا مشاهده مي‏گرديد.
ايثار يا مقدم داشتن ديگران برخود يا راحتي خويش را فداي آسودگي اقشار ديگر نمودن از خصال يك روح خود ساخته مي‏باشد كه معناي واقعي سعادت دنيا و آخرت را درك كرده است. چنين انسان هايي گوي خوشبختي را در ميدان زندگي ابدي از همگنان ربوده‏اند چرا كه با رنج خود آرامش ديگران را خواسته‏اند و وصف اين حالت در اين مقال نمي‏گنجد:
كار پاكان را قياس از خود مگير
گرچه باشد در نوشتن شير شير
يكي از عادات نيكويي كه مي‏تواند ارمغان ماه رمضان باشد وقت‏شناسي، نظم و انضباط در امور مي‏باشد. اميرمؤمنان در اولين فراز وصيت خود به فرزندانش مي‏فرمايد:
«اوصيكما و جميع ولدي و اهلي و من بلغه كتابي بتقوي اللّه و نظم امركم؛ (18) شما و تمام فرزندان و بستگانم و هر كس را كه وصيت من به او برسد به تقوا و نظم در كارها سفارش مي‏نمايم.»
اصولاً فرائض اسلامي از قبيل نمازهاي پنج‏گانه و آداب حج حاوي نظم و انضباط است، ماه مبارك رمضان با رؤيت هلال ماه آغاز و با ديدن هلال ماه شوال پايان مي‏پذيرد و با توجه به اين كه اين ماه، قمري است طبعاً در فصول چهارگانه سال جاري است، گاه در روزهاي بلند تابستان و در مواقعي در روزهاي كوتاه زمستان قرار مي‏گيرد، در همه اين شرايط لازم است كه انسان حساب لحظه‏ها و دقيقه‏ها را در شروع سپيده دم و آغاز مغرب در نظر گيرد و روزه‏دار نمي‏تواند از اين نظام دقيق سرپيچي كند و اين درس جالب به مسلمان مي‏آموزد كه در برنامه زندگي خود برنامه ريزي داشته باشد و فرصت‏ها را براي خوبي‏ها از دست ندهد.
امانت صفتي است كه فاعلش هرگز از جاده راست منحرف نشده و وظيفه خويش را فداي طمع و شهوت نمي‏سازد، امانت آن قدر اهميت دارد كه خداوند وقتي آن چيزي را كه به عنوان امانت به آسمان، كوهها و زمين عرضه كرد، آن‏ها بر خود لرزيدند ولي انسان آن را پذيرفت. (19)
مردم معمولاً لفظ امين را بر كسي اطلاق مي‏كنند كه وقتي چيزي را نزدش مي‏سپارند، بدون تخلف، تخريب و فساد به صاحبش مسترد نمايد اما حقيقت امانت از اين مرحله بسيار بالاتر است حاكمي كه امين باشد مردم آن سرزمين در رفاه و راحتي بسر مي‏برند، فرمانده امين، كشور را از شر اجانب و دشمنان داخلي حفظ مي‏كند، مربيان و معلمان امين نسل خوب و شايسته را پرورش مي‏دهند. كاسب امين جنس درست به مردم عرضه مي‏كند. بنابراين تمام طبقات جامعه از بالاترين و پايين‏ترين نقطه نياز به اين صفت دارند. روزه امانتي است كه خداوند به مؤمن تحويل مي‏دهد تا يك ماه آن را حفظ و از لغزش وسوسه نگاهداري كند و براي پاسباني هيچ ناظري جز تقوا و ترس از خداوند و وجدان در برابرش نيست. آن انسان مسلماني كه پس از تمام شدن ماه رمضان، روزه يك ماهه را كامل و تمام به جاي آورده نه تنها ثابت كرده كه فرد اميني است و خيانت روا نداشته بلكه نشان داده كه در آينده نيز در هر موردي كه محكي پيش آيد امانت دار خواهد بود.
راستي آيا كسي امين‏تر از روزه دار وجود دارد كه غذاي لذيذ و شربت گوارا در اختيار دارد امّا به آن دست نمي‏زند، قطره ي آبي نمي‏نوشد و لقمه ناني نمي‏خورد و آتش شهوت خود را حتي از راه حلال خاموش نمي‏كند. چنين شخصي با اين اوصاف در دين خود امين است، خواسته‏هاي خود را ترك مي‏كند، چنين شخصي امانت و درستكاري را در روح و روان خود پرورش مي‏دهد.

7ـ فضيلت گرسنگي

پروردگار متعال مؤمنان و دين باوران را با گرسنگي در روزه مي‏آزمايد كه آيا پذيراي تحمّل اين سختي در يك فراخوان عبادي هستند يا خير، چه خضوع و خشوعي در روح و جسم و فكر خود نسبت به اين حكم الهي و تكليف شرعي دارند، با اخلاص و از اعماق وجود فرمان حق را پذيرفته‏اند يا خير، عبادت مزبور را با شور و شوق و شعور انجام مي‏دهند يا از اين برنامه اكراه دارند. با گرسنگي حالات عاطفي او تحريك مي‏گردد و نسبت به گرسنگان جامعه عكس العمل مثبت نشان مي‏دهد يا خير. در حكمت روزه گفته‏اند روزه دار حقيقت گرسنگي را مي‏چشد آنگاه حرمت نعمت‏هاي موجود را نگاه مي‏دارد. رسول اكرم(ص) فرموده‏اند: دوست دارم روزي سير باشم تا شكر نعمت بجاي آورم و روزي گرسنه گردم تا قدر نعمت را بدانم.
مرحوم مولي مهدي نراقي در فوايد گرسنگي گفته است: دل را نوراني و روشن مي‏گرداند و آن را صفا و رقّت مي‏بخشد، ذهن را پويا مي‏نمايد و آدمي در اين حالت از مناجات و طاعت لذّت مي‏برد و از ذكر و عبادت حالت ابتهاج و سرور مي‏يابد. نسبت به بينوايان دل سوزي و رحم مي‏آورد و گرسنگي روز قيامت را به ياد مي‏آورد. در وجودش شكسته نفسي و انكسار كه مانع سركشي و غفلت است پديد مي‏آيد، بر طاعات و عبادات مراقبت افزون‏تري دارد و شهوت معصيت را كم مي‏كند، خواب زياد كه موجب تباهي عمر و ماندگي طبع و از دست دادن نماز شب و تهجّد مي‏باشد، دفع مي‏نمايد، ايثار، صدقه و سخاوت برايش ميسّر مي‏گردد و بدنش از شر بيماري‏ها مصون و سالم‏تر خواهد شد. (20)
حضرت رسول اكرم(ص) فرموده‏اند: فرزند آدم هيچ ظرفي را پرنكرد كه بدتر از شكم باشد و آدمي را كافي است كه لقمه‏اي چند كه او را زنده نگاه دارد بخورد و هم ايشان تأكيد كرده‏اند: دل‏هاي خود را به بسيار خوردن و آشاميدن نكشيد زيرا دل چون زمين كشاورزي است كه اگر بسيار به آن آب برسد پژمرده مي‏گردد و باز مي‏فرمايند: بهترين شما نزد خدا افرادي هستند كه بيشتر گرسنگي و تفكر مي‏كنند و بدترين شما آناني‏اند كه زياد مي‏خورند و مي‏آشامند و هيچ بنده از خوراكي كه دل او به آن رغبت كرده، نمي‏گذرد مگر اين كه درجه‏اي در بهشت مي‏آورد، اسرار ملكوت آسمان‏ها در قلب كسي كه شكمش پرباشد داخل نمي‏شود. امام صادق(ع) فرموده‏اند: ضرر هيچ چيز براي دل آدمي بيش از بسيار خوردن نيست چرا كه پرخوردن موجب دو چيز است: قساوت قلب و ديگري هيجان شدت و گرسنگي نان خورش مؤمن و غذاي روح و دل و موجب رحمت بدن است. درباره ترغيب به گرسنگي از رسول خدا(ص) روايت شده است با نفس‏هاي خود توسط گرسنگي و تشنگي جهاد كنيد چرا كه اجر و ثواب آن مانند كسي است كه در راه خدا جهاد مي‏كند و عملي نزد خداوند محبوب‏تر از گرسنگي و تشنگي نمي‏باشد. كم خوردن عبادت است و خداوند به كسي كه خوردن او در دنيا كم باشد مباهات مي‏كند و به فرشتگان مي‏فرمايد بنگريد به بنده من كه او را در دنيا مبتلا كردم به غذا و آب و وي آن‏ها را براي جلب رضايت من ترك كرد، شاهد باشيد كه در برابر هر مرتبه كه براي من از خوردن صرف نظر كند درجه‏اي در بهشت نصيبش مي‏كنم. نزديك‏ترين مردم در روز قيامت كسي است كه بسيار گرسنگي و تشنگي خورد. (21)

8 ـ مواسات و مساوات

پيشوايان دين در روايات و ادعيه اسلامي ماه رمضان را ماه مواسات ناميده‏اند. (22) از نتايج برجسته روزه برانگيختن حس هم دردي نسبت به مستمندان و هم نوعان تنگدست است، آنان كه زندگي آسوده‏اي دارند و رنج فقر و طعم گرسنگي و ناداري را نچشيده‏اند امكان دارد از حال فقيران غافل بمانند، روزه داروي اين غفلت است از سويي به احسان و اطعام و انفاق به محرومان در ماه رمضان سفارش بسياري شده است و از طرفي خود روزه موجب درك بهتر رنج فقيران مي‏گردد و بدين ترتيب ثروتمند به بينوا نزديك مي‏شود، احساسات رقّت مي‏يابد و احسان وجود فزوني مي‏گيرد. مواسات يعني سهيم ساختن افراد هم نوع در رزق و روزي و مسلمانان با تمرين اين فضيلت و تأكيد بر چنين خصلت ارزنده‏اي جامعه را از شكاف‏ها، حقدها و كينه‏ها نجات مي‏دهند و دركنار هم از نعمت‏هاي الهي بهره مي‏گيرند. از امام حسن عسكري(ع) پرسيدند: چرا روزه واجب شده است فرمودند: تا ثروتمند درد گرسنگي را دريابد و به فقير توجه كند. (23) هشام بن حكم از امام صادق(ع) علت روزه را پرسيد، امام فرمود: خداوند روزه را واجب كرد تا غني و فقير با هم مساوي باشند و بدان جهت كه غني رنج گرسنگي را لمس نكرده تا به فقير رحم كند و هر وقت چيزي خواسته قدرت بدست آوردن آن را داشته است، خدا خواسته است كه ميان بندگانش يك نواختي بوجود آورد و مايل بوده ثروتمند طعم گرسنگي را بچشد و اگرجز اين بود، غني بر مستمند و گرسنه ترحّم نمي‏كرد. (24) شهيد سيد محمد باقر صدر مي‏گويد: روشن است كه احساس شخص ثروتمند به لزوم كمك به فقير و احساس محرومين به اين كه بايد امداد گردند تا بين او و مرفهان فاصله طبقاتي زيادي نباشد و سپس احساس تمامي فرزندان آدم به اين كه بايد شكاف‏هاي طبقاتي برداشته شود و اين احساس عامل كارهاي خير در ماه رمضان خواهد بود به اين ترتيب مي‏بينيم روزه يكي از عوامل مؤثر در گسترش روح انساني و برقراري اخلاق و عواطف اسلامي در ميان تمام اقشار جامعه است. (25)
از نظر روان‏شناسي انسان يك غريزه خود دوستي دارد و وجود خويش را بر ديگران ترجيح مي‏دهد اگر اين ويژگي با اعتدال توأم باشد خوب است اما افراط در آن جزو مفاسد اخلاقي خواهد بود، اما يك اصل مهم در اسلام وجود دارد كه ما بايد طبق آن خوبي ديگران را هم بخواهيم روزه به ما اجازه مي‏دهد اين ويژگي را احيا كنيم زيرا با امساك از خوراكي‏ها و آشاميدني‏ها متوجه مي‏شويم غير از ما، افرادي در جامعه وجود دارند كه از برخي نعمت‏ها و امكانات محرومند، همسايه‏اي داريم كه براي تأمين معاش خود مشكل دارد وقتي اين حس در جامعه عمومي شد يك اتحاد اخلاقي و انسجام استواري در ميان اقشار گوناگون برقرار مي‏شود و اصل تعاون و هم بستگي رعايت مي‏گردد و در نتيجه در اين اجتماع كمتر كسي وجود دارد كه با فقر و بينوايي روبرو باشد بدين طريق روزه يك مساوات برقرار مي‏سازد، ثروتمند درد گرسنه را مي‏فهمد و فقير متوجه مي‏شود افراد غني بر اثر روزه‏داري سختي‏هاي او را لمس كرده‏اند، اين يك حركت اقتصادي صرف نيست بلكه از چنين رهگذري مهرباني، عطوفت و شفقت در جامعه احيا مي‏گردد و روابط افراد با يك مودّت و نوع دوستي توأم مي‏گردد.
در اين جامعه فساد و تجاوز به حقوق ديگران كمتر مشاهده مي‏شود و به دليل توسعه و پيشرفت استقلال به سوي سلامتي و امنيت رواني و اخلاقي گام برمي‏دارد.

9ـ روزه و سلامتي اندام‏هاي انسان

امروزه پزشكان عقيده دارند عامل بسياري از بيماري‏ها زياده روي در خوردن غذاهاي گوناگون است چون مواد اضافي جذب بدن نمي‏گردند و به صورت چربي‏هاي مزاحم يا مواد رسوب كننده در اعضاي انسان يا خون باقي مي‏مانند و بهترين راه دفع اين مواد زايد امساك و روزه داري است دكتر الكسي سوفرين گفته است روزه داري مي‏تواند بيماري هايي چون التهاب روده‏ها، دمل‏ها، روماتيسم، نقرس، بيماري‏هاي پوستي، عوارض كليوي و كبدي را بر طرف كند.
در ماه مبارك رمضان فضولات و مواد مزاحمي كه اطراف بافت‏هاي بدن را اشغال كرده‏اند پاك‏سازي و تصفيه مي‏شوند يكي از خطرناك‏ترين اين‏ها انباشته شدن چربي در اطراف كبد و جدار رگ‏هاست اين چربي‏ها مي‏تواند جانشين سلول‏هاي كبد شوند و باعث تورّم اين عضو حياتي گردند، استمرار اين وضع تشمّع كبدي را بوجود مي‏آورد كه بر اثر آن اين بزرگ‏ترين غده بدن چروكيده و جمع مي‏شود كه يك فاجعه است و منجر به بيماري كشنده سيروز كبدي مي‏گردد. (26)
اين چربي‏ها بر اثر رسوب در رگ‏ها باعث سختي جدار آن‏ها شده و موجب تنگ شدن آن مي‏گردد و بيماري تصلب شرايين يا آرتواسكلروز پديد مي‏آورد و اين وضع اگر در رگ‏هاي تغذيه كننده قلب روي دهد موجب سكته قلبي مي‏شود، در روزه داري سطح كلسترول بد خون پايين آمده و تا حد زيادي از تخريب عروق جلوگيري مي‏شود. علاوه بر آن روزه بافت‏هاي بدن را جوان و با طراوت كرده و قدرت انسان را در برابر بيماري‏ها تقويت مي‏كند. (27)
در روزه‏داري به دليل كم شدن فعاليت‏هاي بدن و امساك از خوردن و آشاميدن مواد زايد و سمي كه در اثر متابوليسم (سوخت و ساز) ايجاد شده‏اند، از بدن دفع مي‏گردند، البته آنان كه مي‏كوشند در سحر غذاي بيشتري بخورند و جبران غذاي ظهر را بكنند با اين عمل باعث افزايش و زن خود شده و اجازه نمي‏دهند اندام‏هايشان استراحت لازم را بكند، در افطار هم بايد غذاي مختصري خورد و خوراك اصلي يعني شام را يك ساعت بعد از آن تناول كرد، اين عمل سبب مي‏گردد به معده فشاري وارد نيايد و از اختلال‏هاي گوارشي مي‏كاهد.
روزه در تقويت حافظه دخالت دارد و اين فايده علتي فيزيولوژيك دارد زيرا سلول‏هاي مغزي بعد از چند ساعت بي غذايي، خوراكي سالم دريافت مي‏دارند و اكسيژن و قند مورد نياز را از رگ‏هاي پاك‏تري مي‏گيرند.
ماه رمضان با برنامه منظمي كه براي ساعت غذا خوردن فرد پيش بيني مي‏شود، فرصت خوبي براي دستگاه گوارش است تا با اين نظم جديد بتواند دوران استراحت و بازسازي را پشت سر بگذارد و چنان چه روزه داران در ميان افطار و سحري در خوردن افراط نكنند در پايان ماه رمضان بخشي از وزن اضافي خود را از دست مي‏دهند و بدن در ماه‏هاي آينده با نشاط افزون‏تري به زندگي ادامه مي‏دهد و معمولاً بيماري هاي كمي مانع روزه گرفتن مي‏شود. مصرف انواع شيريني چون زولبيا و باميه در ايام ماه رمضان براي سلامتي مضر است و روزه داران بايد براي تأمين مواد قندي و انرژي از خرما استفاده كنند. مصرف غذاهاي چرب و شيرين موجب مي‏شود كه آدمي نتواند از مزاياي بسيار اين ماه بهره كافي ببرند. (28) برخي افراد تصور مي‏كنند چون در طول روز به دليل روزه داري مدتي معده را خالي نگاه داشته‏اند، در وعده افطار مي‏بايستي پرخوري كرده و جبران اين گرسنگي را بنمايند در نتيجه آن چنان پرخوري مي‏كنند كه دچار اضافه وزن و چاقي و عوارض ناشي از آن مي‏شوند.
دكتر الكسيس كال مي‏نويسد: در روزه داري ابتدا گرسنگي و گاهي نوعي تحريك عصبي و بعد ضعفي احساس مي‏گردد ولي كيفيت‏هاي پوشيده‏اي كه مفيدند و اهميت زيادي دارند به فعاليت مي‏افتند. قند كبد در خون مي‏ريزد و چربي‏هايي در زير پوست ذخيره شده‏اند و پروتئين‏هاي عضلات و غدد و سلول‏هاي كبدي آزاد مي‏شوند و به مصرف تغذيه بافت‏ها مي‏رسند و سرانجام تمام اعضاء مواد خاص خود را براي نگهداري تعادل محيط داخلي و قلب قرباني مي‏كنند و به اين ترتيب روزه تمام بافت‏هاي بدن را مي‏شويد و آن‏ها را عوض مي‏كند. دكتر مارتين آلماني گفته است سموم حاصل از سوخت و ساز مواد غذايي كه از مغز مي‏گذرند ناراحتي‏هاي بدني و رواني به بار مي‏آورند و دكتر گوئل فرانسوي اكثريت بيماري‏ها را بر اثر تخمير غذاها در روده‏ها دانسته است كه اين عوارض با امساك از خوردن و آشاميدن جبران مي‏شوند. دكترژان فرموزان روزه را شستشو دهنده احشاي بدن ناميده است و به همين دليل در اواخر ماه رمضان، روزه دار يك احساس سبكي و آرامش مي‏كند. (29)

پى نوشت ها:

1. وسايل الشيعه، كتاب الصوم، ج 70، ص 118.
2. همان.
3. همان.
4. غررالحكم و درر الكلم، ص 203.
5. وسايل الشيعه، ج 70، كتاب الصوم.
6. تذكرة الصوم، مهدي بن محمد باقر الطهراني، ص 12.
7. اشاره به آيه 45 از سوره بقره نك: كافي، كليني، ج 4، ص 66.
8. كافي، ج 4، ص 63.
9. غررالحكم، ص 90.
10. همان، ص 91.
11. پژوهش درباره مقاومت روزه داران، كيهان، 4 آذر 1380، ش 17244.
12. اين ات نقش عبادات، شهيد آيت اللّه سيد محمد باقر صدر، بازنويس آيت اللّه محمد علي تسخيري، ترجمه محمد محمدي اشتهاردي، ص 41 ـ 39.
13. وسايل الشيعه، ج 7، ص 289.
14. همان، ص290.
15. همان، ص 291.
16. همان، ص 295.
17. روزه از نظر دين و طب، نشريه انجمن تبليغات اسلامي، ص 96 ـ 95.
18. نهج البلاغه، نامه 47.
19. سوره احزاب، آيه 71.
20. جامع السعادات، ج 2، ص 14 ـ 13.
21. معراج السعادة، ملااحمد نراقي، ص 235 ـ 234.
22. كافي، ج 4، ص 64، وسايل الشيعه، ج 7، ص 3.
23. وافي، ج 2، كتاب الصيام، ص 6.
24. همان، ص 8.
25. اين است نقش عبادت، ص 37.
26. عملكرد اعضاي بدن، جي. دي. راتكليف، ترجمه و تأليف سياوش سرتپي و افشين شيباني 3، ص 11.
27. روشنگري در پزشكي كهنه و نو، دكتر عباس اديب، فصل دهم و چهاردم.
28. اظهارات دكتر ايرج فاضل و دكتر سيد علي كشاورز، روزنامه اطلاعات، ش 22623.
29. اولين دانشگاه و آخرين پيامبر، شهيد دكتر سيدرضا پاك نژاد، ج سوم، ص 100 ـ 98.