اندیشه سیاسی علامه طباطبایی (1)
نویسنده : مصطفى زهرانى
مقدمه
((ما شرقى هستيم و تا آنجا كه از تاريخ نياكان و پيشينيان خود به ياد داريم و شايد به هزارها سال سر زند, محيطهاى اجتماعى گذشته كه بر ما حكومت كرده, هرگز به ما آزادى فكرى و خاصه در مسائل علمى مربوط به اجتماع نداده روزنه كوچكى هم كه در مدت بسيار كمى در صدر اسلام به دست شارع اسلام بر روى ما باز شده و مانند سپيده صبح به دنبال خود روز روشنى را نويد مى داد, در اثر حوادث تاريك و توفانهاى طبيعى و مصنوعى كه به دست يك عده خودخواه و سودپرست به وجود آمد, دوباره پشت پرده تاريكى رفت و باز ما مانديم و اسارت و بردگى, ما مانديم و تازيانه و دم شمشير و چوبه دار و گوشه زندانهاى تاريك و شكنجه هاى جهنمى و محيطهاى مرگبار, ما مانديم و وظيفه باستانى ((بله بله)), ((لبيك)) و ((سعديك)).. .آن كه بسيار زرنگ بود همين اندازه مى توانست مقدسات مذهبى خود را دست نخورده نگه داشته بايگانى كند و اتفاقا حكومتهاى وقت و ساير گردانندگان اجتماع براى جلوگيرى از بحث آزاد از اين رويه استقبال مى كردند.
هفتصد سال بود كه كتب رياضى خواجه نصيرالدين طوسى و خدمات فرهنگى وى نصب العين ما بود و خبرى نبود. ولى پيرو يادبودهايى كه اروپاييان از دانشمندان خود نمودند, ما نيز براى آن, هزاره و براى اين هفتصدمين سال گرفتيم. متجاوز از سه قرن بود كه مكتب فلسفى صدرالمتإلهين در ايران داير بود و نظريه هاى فلسفى او مورد افاده و استفاده بود و از يك طرف سالهاست كه دانشگاه تهران تإسيس شده و با تشريفات خيره كننده به تدريس فلسفه مى پردازد ولى وقتى چند سال پيش يك نفر از مستشرقين در دانشگاه, از كنفرانس ملاصدرا تمجيد كرده و از مكتب فلسفى او تقدير نمود غوغاى بى سابقه اى در دانشگاه در خصوص شخصيت او و مكتب فلسفى وى به راه افتاد. اينها از نظاير آن, نمونه هايى است كه به خوبى موقعيت اجتماعى جهانى و هويت شخصيت فكرى ما را روشن ساخته نشان مى دهد كه شخصيت فكرى ما طفيلى ديگران مى باشد و آنچه از ثروت فكرى, از دزد جا مانده نصيب رمال گرديده است.
... در اين چند سال اخير, يعنى پس از جنگ جهانى دوم, دانشمندان غرب با حرارت خاصى به بحث و كنجكاوى در اديان و مذاهب پرداخته محصول بررسيهاى خود را همه روز منتشر مى سازند و البته ما نيز به موجب حس تقليد و تبعيت ـ كه گفته شد ـ كم و بيش در همان خط سير افتاده يك رشته پرسشهاى مربوط به دين مقدس اسلام را مورد بحث و گفتگو قرار مى دهيم.))(1)
با توجه به دو قسمت ذكر شده مشخص مى شود كه علامه طباطبايى به دنبال آزادى فكرى, خاصه در مسائل علمى مربوط به اجتماع و حكومت و به وجود آمدن وضعيتى مشابه آنچه در صدر اسلام وجود داشت, بوده است. اكنون جا دارد تا وارد نظريه علامه و به عبارت ديگر راه حل وى شويم و براى روشن شدن مطلب در ابتدا روش وى را مورد بحث قرار مى دهيم.
روش علامه
ضمنا, اگر قائل به تقسيم فلسفه سياسى به جديد و قديم شويم, بايد بگوييم كه علامه در زمره فلاسفه قديم است ولى اين به شرطى است كه موضوع علم سياست را قدرت و مفهوم سياست را ((جنگ همه عليه همه)) بدانيم اما در صورتى كه نظريه سياسى را بينش همه جانبه از جامعه سياسى تلقى كنيم, مى توانيم بگوييم كه علامه گفتمان حاكم بر دوران جديد را نيز درك كرده است; با اين قيد كه وى سياست عملى را در حيطه فقه قلمداد مى كند. بر همين اساس علامه در طرح مسائل كلى حكومت از فلسفه بهره مى گيرد ولى جزييات را به فقه احاله مى دهد.
با توجه به مبانى ذكر شده در بالا مى توان به روش علامه در بررسى اسلام پرداخت. علامه, روشهاى كلامى را كه بعد از رحلت رسول خدا(ص) و فتوحات مسلمين و معاشرت و برخورد با ديگر فرق و اديان آغاز شد, مورد نقد و بررسى قرار مى دهد. در همين رابطه مباحث عقلى صرف را كه در اواخر قرن اول هجرى يعنى اواخر كار امويان و اوايل حكومت عباسيان و پس از ترجمه كتابهاى فلسفى يونانى مطرح شده است, نمى پذيرد. وى تمسك به ظواهر قرآن به جاى برهان و استدلالهاى فقهى را كه توسط عرفا و صوفيان از طريقه رياضت به منظور فهم معارف و حقايق دينى مطرح مى شود نيز طرد مى نمايد.(الف) او همچنين روش محدثان را كه صرفا اساس رإى صحابه و تابعين مبنى بر اين كه صرف روايت كفايت مى كند مردود شمرده مى گويد:
((اين دسته هر كجا روايتى به دست نمىآوردند در تفسير آيه قرآن مى گويند: در اين باره چيزى نمى توان گفت. زيرا الفاظش ظهور لازم را ندارد كه نياز به فكر نداشته باشد و نه اين كه روايتى در ذيل آن وارد شده كه آن را معنا كرده باشد. پس بايد توقف كرد و گفت: ((همه از نزد پروردگار است, هرچند كه ما معنايش را نفهميم.)) اينها به جمله(والراسخون فى العلم يقولون امنا به) تمسك مى كنند. اين عده كه عقل و انديشه را از كار انداخته در حقيقت مى گويند كه حق نداريم در فهم آيات قرآنى, عقل و شعور خود را به كار بريم و تنها به سخن صحابه اكتفا مى كنند, محكوم هستند.))(2)
همچنين به گفته علامه, روش متكلمان كه قرآن را طبق آراى خود تفسير مى كنند و اگر آيه اى مخالف با رإيشان بود آن را متناسب به رإى مورد نظر تإويل مى كنند و با عينك رنگين, سراغ دين و قرآن مى روند, پذيرفته نيست.(3) توضيح آن كه تفاوت نظر متكلمان و فلاسفه در مسائل عقلى اين است كه متكلم ابتدا براى اثبات آفريننده جهان, حدوث عالم را از پيش فرض نموده براى اثبات آن به دلايل مختلف استناد مى كند, اما فيلسوف از همان ابتدا حقيقت وجود را مد نظر خويش قرار داده, آنگاه به بررسى خواص و عوارض آن از قبيل وجوب و امكان, حدوث و قدم و ساير لوازم و لواحق آن مى پردازد و در نهايت ضرورت وجوب وجود خالق متعال و امكان و حدوث عالم آفرينش را نتيجه مى گيرد.(4)
به هر حال, از ديد علامه, متكلمان و فلاسفه, هردو, در اشتباهند و منظور او از فلاسفه فقط فلاسفه الهى نيستند بلكه به معناى اعم, شامل همه فلاسفه علوم رياضى, طبيعيات و حكمت عملى نيز مى شود. فلاسفه خود به دو دسته مشإ و اشراق تقسيم مى شوند. اولى بحث و تحقيق را فقط از راه استدلال معتبر مى داند و آنقدر به تإويل مى پردازد كه حتى آياتى را كه صراحت دارد نيز متناسب آراى خويش تإويل مى كند. معتزله كه متصوفه نيز از آنهايند, به خاطر اشتغال به تفكر و سير در باطن خلقت و اعتناى به آيات انفس و بى توجهى به عالم ظاهر و آيات آفاقى, به طور كلى باب تنزيل يعنى ظاهر قرآن را رها نموده تنها به تإويل آن مى پردازند و اين باعث شده تا حد و مرزى براى تإويل باقى نماند. در انديشه معتزله سه نكته اساسى ديده مى شود: اول آن كه, آنها به دنبال آشتى بين عقل و وحى هستند. دوم آن كه, از ديد معتزله اختيار در برابر جبر قرار مى گيرد و اصل با اختيار است. سوم آن كه, معتزله بر استفاده از فلسفه يونانى تإكيد مى ورزند. (انديشه سياسى در اسلام معاصر, حميد عنايت, ت. ـ سيدحسين نصر, ص 290).
بعلاوه, به گفته علامه, روشهاى مادى و روش اصالت عمل نيز نمى تواند در فهم معارف دينى بكار رود. وى در اين باره مى گويد.
((در ضمن, كسانى كه در علوم طبيعى و امثال آن كه اساسش حس و تجربه است, مسائل اجتماعى كه اساسش تجربه و آمارگيرى است, روحيه حسيگرى پيدا كرده اند و در نتيجه يا به طرف فلاسفه مادى و حسى سابق اروپايى تمايل يافته يا به سمت مذهب اصالت عمل سوق داده شده اند. اينها مى گويند: هيچ ارزشى براى ادراكات انسان نيست, مگر آن ادراكاتى كه منشإعمل مى باشد; آن هم عملى كه به درد حوائج زندگى مادى بخورد; حوائجى كه جبر زندگى آن را معين مى كند. اينها در تفسير دين مى گويند: معارف دينى نمى بايستى با علم مخالف باشد و علم مى گويد: اصالت وجود تنها مربوط به ماده و خواص آن است. پس در دين و معارف آن هم هر چه كه از دايره ماديات بيرون است و حس ما آن را لمس نكند. مانند عرش, كرسى, لوح و قلم, بايد به يك صورت تإويل شود و اگر از وجود هر چيزى خبر دهد كه علوم متعرض آن نيست مانند وجود معاد و جزئيات آن, بايد با قوانين مادى توجيه شود. روح هم پديده اى مادى و از خواص ماده است و مسإله تشريع هم اساسش يك نبوغ خاص اجتماعى است كه مى تواند قوانين را بر پايه افكار صالح بنا كند.))(5)
((اين گروه احاديث را هم به خاطر برخى جعليات اصولا قبول ندارند مگر آن حديثى كه با كتاب (قرآن) موافق باشد و كتاب هم بايد با آيات خودش و با راهنمايى علم تفسير شود; با آرا و مذاهب سابق كه اساسش استدلال از راه عقل است. چون علم هم آنها را باطل نموده است. زيرا اساس علم حس و تجربه است. اين گروه نيز آراى فلسفى و علمى (حس و تجربه) خويش را بر دين و بر قرآن تحميل مى كنند; يعنى, قرآن كه (هدى للعالمين), (نور مبين), (تبيان لكل) است, به كمك غير خود مى بايد تفسير شود.))
مرحوم علامه بيشتر به ظواهر تكيه مى كند. وى مى گويد: ((قرآن كريم در تعليمات خود براى درك مقاصد دينى و معارف اسلامى سه راه در دسترس پيروان خويش قرار داده است و اين سه, عبارت است از ظواهر دينى, حجت عقلى و درك معنوى از راه اخلاص بندگى. توضيح اين كه قرآن كريم در بيانات خود همه مردم را طرف خطاب قرار داده است. گاهى بىآن كه حجتى اقامه كند, بلكه به مجرد اتكا به فرمانروايى خدايى خود, به پذيرفتن اصول اعتقادى مانند توحيد, نبوت و معاد و احكام عملى مانند نماز و روزه و غير آن امر مى كند و در برخى اعمال نهى مى نمايد و اگر اين بيانات لفظى را حجت نمى داد, هرگز از مردم پذيرش و فرمانبردارى آنها را نمى خواست. پس ناگزير بايد گفت: اين گونه بيانات ساده قرآن, راهى است براى فهم مقاصد دينى و معارف اسلامى. اين بيانات لفظى مانند (امنوا بالله و رسوله و اقيمواالصلوه) ظواهر دينى خوانده مى شود.))
((از سوى ديگر, قرآن در آيات بسيارى, مسلمانان را به سوى حجت عقلى رهبرى مى كند و مردم را به تفكر, تعقل و تدبر در آيات آفاق و انفس دعوت مى فرمايد و خود نيز در موارد اثبات حقايق, به استدلال عقلى آزاد مى پردازد. قرآن نمى گويد, اول حقانيت معارف اسلامى را بپذيريد سپس احتجاج عقلى كنيد بلكه با اعتماد كامل به حقانيت خود مى گويد: به احتجاج عقلى پرداخته حقانيت معارف نامبرده را از آن دريابيد و بپذيريد... پس تفكر فلسفى نيز راهى است كه رسايى آن را قرآن كريم تصديق مى نمايد.))
((ازطرف ديگر, قرآن با بيانى جالب روشن مى سازد كه همه معارف حقيقيه, از توحيد و خداشناسى واقعى سرچشمه گرفته استنتاج مى شود. كمال خداشناسى از آن كسانى است كه خداوند آنان را از هر جاى جمعآورى كرده و براى خود اختصاص داده است. آنان هستند كه خود را از همه كنار كشيده و همه چيز را فراموش كرده اند و در اثر اخلاص و بندگى, همه قواى خود را متوجه عالم بالا ساخته و ديده را با نور پروردگار, پاك و روشن ساخته اند و با چشم واقع بين, حقايق اشيا و ملكوت آسمان و زمين را ديده اند. زيرا در اثر اخلاص و بندگى, به يقين رسيده اند و در اثر يقين, ملكوت آسمان و زمين و زندگى جاودانى جهان ابديت بر ايشان مكشوف شده است.)).(6)
سه طريق مذكور اختلافهايى با يكديگر دارد:
1) ظواهر دينى در دسترس همگان است و هر كس به اندازه استعداد از آن بهره مى گيرد; در حالى كه دو طريق ديگر مخصوص خواص است;
2) ظواهر دينى راهى است كه با پيمودن آن مى توان به اصول و فروع معارف اسلامى پى برد و موارد اعتقادى و عملى دعوت (اصول معارف و اخلاق) را به دست آورد و اين بر خلاف دو طريق ديگر است. زيرا اگر چه از راه عقل مى توان مسائل اعتقادى, اخلاقى و كليات مسائل عقلى (فروع دين) را به دست آورد ولى جزئيات احكام, نظر به اين كه مصالح خصوصى آنها در دسترس عقل قرار ندارد, از شعاع عمل آن خارج است و نيز راه تهذيب نفس چون نتيجه آن انكشاف حقايق مى باشد و آن عملى است خدادادى, نمى توان نسبت به نتيجه آن و حقايقى كه با اين موهبت خدايى مكشوف و مشهود مى شود, تحديدى قائل شد يا اندازه گيرى كرد. اين عده چون از همه جا بريده اند همه چيز را جز خدا, فراموش كرده اند, تحت ولايت و سرپرستى مستقيم خدا مى باشند و آنچه را مى خواهد (نه آنچه را خودشان مى خواهند) برايشان مشهود مى شود.
قرآن كريم با بيان لفظى خود مقاصد دينى را روشن مى كند و دستوراتى در زمينه اعتقادى و عمل, به مردم ارائه مى دهد ولى مقاصد قرآن تنها به اين مرحله منحصر نيست بلكه در پناه همين الفاظ و در باطن همين مقاصد, مرحله اى معنوى و مقاصد عميق تر و وسيع تر قرار دارد كه خواص, با دل هاى پاك خود مى توانند بفهمند. البته, باطن قرآن, ظاهر آن را ابطال و الغا نمى كند بلكه به منزله روحى است كه جسم خود را حيات مى بخشد.(7)
صرف نظر كردن از ظواهر و تإويل بردن قرآن نيز پذيرفته نيست. ((در صدر اسلام, ميان اكثر اهل تسنن معروف بود كه در جايى مى توان از ظاهر قرآن صرف نظر و به معناى خلاف ظاهر حمل كرد كه دليل وجود داشته باشد. معمولا معناى ((خلاف ظاهر)), ((تإويل)) ناميده مى شود و آنچه در قرآن كريم به تإويل ذكر شده به اين معنا تفسير مى گرديد.(8) اين رويه كم وبيش در شيعه نيز سرايت كرده است و در برخى از كتب كلامى ديده مى شود. ولى به دلالت آيات(ب) قرآن كريم, از مرحله اى سرچشمه مى گيرد كه فهم مردم از رسيدن و نفوذ در آنجا زبون است. كسى را نمى رسد كه كمترين دركى از آن جا داشته باشد; جز بندگانى كه خدا آنان را پاك گردانيده است كه اهل بيت پيغمبر اكرم(ص) از آن پاكانند.(9)
با توجه به آنچه ذكر شد, روشن مى شود كه مرحوم علامه در درك حقايق دينى از سه راه پذيرفته شده, بيشتر بر ظاهر قرآن تإكيد مى ورزد; اگر چه به باطن قرآن و نيز روش عقلى توجهى خاص دارد. مطالعه انواع ظواهر دينى كه وى بيان مى كند, بيش از پيش ما را به درك روش ظواهر دينى آگاه مى نمايد. گذشته از ظواهر آيات قرآن, بيان پيامبر(ص) و گفته هاى ائمه معصومين(ع) نيز از ظواهر دينى به حساب مىآيد كه اين نيز از خود آيات قرآن به دست مىآيد. قرآن علاوه بر ظواهر آيات, بيان پيامبر اكرم(ص) را تالى قرآن قرار داده و مانند آن حجت مى سازد. چنانچه مى گويد: (و انزلنا عليك الذكر لتبين للناس ما نزل اليهم)(ج) و مى فرمايد: (لقد كان لكم فى رسول الله اسوه حسنه)(د) پس بيان پيامبر اكرم(ص) براى كسانى كه آن را از خود حضرت يا از نقل قابل اعتمادى مى شنوند, حجت و لازم الاتباع است.
با تواتر قطعى, از پيامبر(ص) رسيده است كه بيان اهل بيت وى مانند بيان خودش مى باشد و به موجب احاديث نبوى قطعى, بيان اهل بيت تالى بيان پيامبر(ص) مى باشد. اهل بيت در اسلام, سمت مرجعيت علمى داشته در بيان معارف و احكام اسلام هرگز خطا نمى كنند و بيان ايشان به طريق مشافهه يا نقل قابل اعتماد, حجت است. حديث صحابه نيز اگر متضمن قول يا فعل پيامبر(ص) باشد و مخالف با حديث اهل بيت نباشد, قابل قبول است و اگر متضمن نظر و رإى خود صحابه باشد, حجتى ندارد و حكم صحابه همانند حكم ساير مسلمانان است. قرآن كليات را گفته است. در بخشى از معارف كه احكام و قوانين شريعت مى باشد, قرآن كريم تنها متضمن كليات است و روشن شدن احكامى مانند نماز, روزه, دادوستد و ساير عبادات و معاهدات متوقف به مراجعه سنت (حديث اهل بيت) است. در بخش معارف اعتقادى و اخلاقى, اگر چه مضامين و تفاصيل آنها قابل فهم عموم است ولى در درك معانى آنها بايد روش اهل بيت را اتخاذ نمود و هر آيه قرآن را با آيه ديگر توضيح داد و نه براى خودش.(10)
بنابراين, برداشت علامه اين است كه دين, هر سه طريق حجت عقلى, ظواهر دينى و درك معنوى را تإييد مى كند. اولى از طريق اجماع عقلى, حقانيت معارف حقه را در مى يابد. دومى از طريق ظاهر آيات روشن و احاديث, اصول و فروع معارف را توضيح مى دهد و بالاخره از طريق درك معنوى, فرد در اثر اخلاص و بندگى, به يقين و در اثر يقين به كشف ملكوت آسمان و زمين مى رسد. رابطه ظاهر و باطن قرآن و معارف دينى همچون رابطه جسم و روح است. باطن قرآن حيات دهنده ظاهر آن است.
در ضمن, بايد توجه داشت كه وقتى ظاهر آيه روشن باشد نياز به تإويل و احتجاج عقلى ندارد. زيرا تإويل مقابل ظاهر است و تإويل قرآن نيز مخصوص اهل بيت پيامبر(ص) مى باشد. آيات قرآن, بيان پيامبر(ص) و گفته هاى ائمه معصومين(ع), ظواهر دينى است و گفته صحابه مورد نظر اهل سنت نيز در صورتى داراى حجيت است كه متضمن قول يا فعل پيامبر(ص) بوده با حديث اهل بيت مخالف نباشد. البته, ظاهرىگرى, به اين معنا كه هر جا آيه, روشن نباشد و حديثى هم وجود نداشته باشد, نبايستى از عقل استفاده كرد, نيز صحيح نيست. به گفته قرآن, فرد از طريق تعقل و تدبر در آيات آفاق و انفس, به حقانيت معارف پى مى برد. با اين وجود, بخشى از معارف كليات است و روشن شدن آن مانند نماز, روزه و دادوستد متوقف به مراجعه به سنت (اهل بيت) است. بخشى ديگر, معارف اعتقادى و اخلاقى است و اگرچه ممكن است مضامين و تفاصيل آنها قابل فهم عموم باشد ولى در درك معانى آن بايستى روش اهل بيت را اتخاذ نموده هر آيه قرآن را با آيه ديگر توضيح داد و نه براى خودش.
جامعه عادله دينى
به گفته علامه, اسلام امر مهم اجتماعى بودن انسان را مورد توجه كامل قرار داده است; به طورى كه اولين نقطه شروع فعاليت آن, نزديك ساختن و مإنوس نمودن مردم با يكديگر مى باشد. چه آن كه افراد بشر با تمامى اختلافاتى كه از نظر اخلاق و غريزه با يكديگر دارند, در اين قسمت متفق هستند كه حق, لازم الاتباع است.(11) به علاوه, دين دعوت به اجتماع را از زمان حضرت نوع(ع) كه قديمى ترين پيامبر است آغاز كرده(12) اصولا اين دين بوده است كه براى اولين بار بر تشكيل جامعه تإكيد داشته است.(13) به همين دليل, اسلام سعى كرده است تا هر حكم و ناموس ممكن, به صورت اجتماعى به اجرا در آيد. از اين گذشته, يك سلسله معارف الهى كه همه آنها برگشت به توحيد است, به حال اين حيات مفيد مى باشد و اين معارف جز در پرتو يك زندگى اجتماعى شايسته, موثر نيست.(14)
اسلام در تشريع هم, قوانين اجتماعى را مقدم بر جنبه هاى عبادى مى داند. از سوى ديگر, تكاليف عبادى مقدمه خداشناسى و معرفت به آيات اوست. از اين رو, كوچكترين اخلال و تغيير در احكام اجتماعى اسلام, موجب فساد در ناحيه عبوديت شده فساد در آن ناحيه, اخلال در امر معرفت خداوندى را در پى خواهد داشت.(15) اسلام, در عين اينكه به تمامى دستورات و احكام خود رنگ اجتماعى داده ولى يك سلسله معارف اسلامى است كه اصولا بنيان آن بر مبناى اجتماعى بودن گذارده شده است. اسلام در همه شوون خود اجتماعى است. دليل بر اجتماعى بودن شريعت اسلامى, اين آيه شريفه است كه مى فرمايد: (و صابروا و رابطوا و اتقوا الله لعلكم تفلحون... )(16) اصولا كمال انسان زندگى اجتماعى است(17) و به گفته قرآن, رهبانيت مايه فساد مجتمع انسانى مى باشد.
از نظر اسلام, مهمترين هدف, صلاح مجتمع و اصلاح عموم است. سعادت هر شخصى مبنى بر صلاح و اصلاح ظرف اجتماعى است كه در آن زندگى مى كند; بطورى كه در ظرف اجتماع فاسد, رستگارى يك فرد و صالح شدن او بسيار دشوار (و يا محال) است.(18) از نظر قرآن, راه خدا همان حيات مجتمع انسانى در دنيا و آخرت است.(19) اسلام به دنبال چنان ادب فردى و اجتماعى است كه از دست به دست دادن آن, مجتمع واحد و بدون سروصدايى در بين بشر تشكيل شود و همه به كلمه واحده, پرودگار واحدى را پرستيده مبناى فردفردشان ادب الهى شود... ادب فردى يعنى ادب نسبت به پروردگار كه اقامه دين است و ادب اجتماعى يعنى ادب نسبت به مردم و آن متفرق نشدن است.(20)
قرآن از انواع اجتماع تنها اجتماع دينى را با ارزش معرفى كرده است.(21) به ديگر سخن, تنها دين توحيد است كه قادر به اداره جامعه انسانى است. دليلش اين است كه نوع انسان, وقتى در مسير زندگى سنن حياتى و احكام معاش خود را بر اساس حق و مبنايى كه مطابق با واقع شد بنا نمود, در مقام عمل هم بر طبق آن عمل مى كند. (22) بنابراين, چون هدف اسلام سروسامان دادن به جميع جهات زندگى انسانى است و هيچ يك از شوون انسانى را نه كم و نه زياد, نه كوچك و نه بزرگ, از قلم نيانداخته از اين جهت سرتاپاى زندگى را ادب نموده براى هر عملى از اعمال زندگى, هيإتى زيبا ترسيم كرده است كه از غايت آن حكايت مى كند.(23) از سوى ديگر, از نظر اسلام, هدف اجتماع نيك بختى واقعى و قرب و منزلت در پيشگاه خداست.(24) چنين هدفى اگر در اجتماع وجود داشته باشد خود به صورت يك مراقب باطنى خواهد بود كه علاوه بر حفظ ظاهر انسان, سرشت و نهاد آدمى هم از ديد او مخفى نمى ماند و به اين ترتيب همين هدف, خود ضامن حفظ احكام اسلامى خواهد بود.(25) البته, قواى حكومت اسلامى حافظ شعائر عمومى و حدود دين بوده فريضه عمومى ((امر به معروف و نهى از منكر)) نيز بايد به اين نيروى باطنى اضافه گردد.
نوع انسانى بالاخره به هدف نهايى خود كه هميشه در جستجوى آن است خواهد رسيد و در آن هنگام است كه اسلام به تمام حقيقت خود ظهور مى كند و سرپرستى كامل امر انسانى را عهده دار مى شود. خداوند طبق همين نظريه وعده چنين روزى را در قرآن داده است.(26) آيه 213 سوره بقره مبين چنين مدعايى است كه طى آن گفته شده است: ((خداوند بجاى شما دسته اى را در زمين مىآورد كه خداوند را دوست دارند و خدا هم آنها را دوست دارد....)) خداوند به آن عده از شما كه ايمان آورده عمل شايسته انجام داده اند وعده داده, همانطور كه پيشينيان را به خلافت و جانشينى رسانده بود, آنان را هم در زمين جانشين خود سازد و دين مورد پسندشان را جايگزين كند و ترسشان را به امنيت تبديل نمايد تا خدا را بپرستند و چيزى را شريك او نسازند. هدف در اجتماع مورد نظر اسلام, سعادت حقيقى عقلى است; به اين معنا كه آدمى در مقتضيات قواى خويش راه ميانه را در پيش گرفته خواسته هاى تن را به آن اندازه كه او را از راه بندگى و معرفت خدا باز ندارد برآورد; بطورى كه پرداختن به جسم مقدمه رسيدن به معرفت خدا باشد.(27)
اسلام در معرفى جامعه دينى, امت وسط را مطرح مى كند كه نه مايل به افراط است و نه مايل به تفريط و هر دو جنبه روح و جسم را مطابق اقتضاى خود به سوى كمال رهبرى مى كند.(28)
در جامعه مورد نظر اسلام, اجتماع خانوادگى كه همان زناشويى است, اصل و پايه جامعه مى باشد. همانطورى كه در آيه (انا خلقناكم من ذكر و انثى....) ابتدا ازدواج و جفتى زن و مرد و ظهور تناسل را گفته پس از آن بناى اجتماعات بزرگتر را كه از تيره ها, قبيله ها و طايفه ها به وجود مىآيند بيان نموده است.(29) در اين بين زن پايه اول و عامل اساسى اجتماع انسانى است.(30) در اين جامعه زن تدبير منزل, خانه دارى و تربيت اولاد را بر عهده دارد و البته اين امرى مستحسن است; نه واجب. (31) همچنين شوون اجتماعى كه بايد زمام آن را تنها به تعقل سپرد و عواطف و احساسات نبايد به هيچ نحو در آن دخالت كند, شوون حكومتى, قضايى و جنگى است و از سنتهاى واجب اسلام اين است كه زن در اين امور دخالت داده نشود.(32) در مقابل, زن فضايل ديگرى دارد; از جمله اين كه شوهردارى نيكو معادل جهاد قرار گرفته است. البته, زن داراى استقلال فكرى و عملى بوده و داراى شخصيت معنوى دينى است و هر تعدى كه در مورد مردان قابل تعقيب است در باره زن نيز مورد تعقيب و مجازات مى باشد. به هرحال, زن همانند مرد عضو كامل جامعه بوده شخصيت حقوقى دارد.(33)
بنابراين, با عنايت به نكات مطرح شده در اين قسمت مى توان چنين نتيجه گيرى كرد كه از نظر علامه, انسان فطره به مدنى بودن اضطرارى پى مى برد و در اين بين, جامعه بر فرد تقدم دارد و دين براى اولين بار بر تشكيل جامعه تإكيد د اشته است. بهترين جامعه مورد نظر اسلام, جامعه ((عادله دينى)) است كه در آن, حق لازم الاتباع مى باشد. هدف در چنين جامعه اى نيكبختى واقعى و قرب و منزلت در پيشگاه خداست. در اين جامعه ادب فردى و اجتماعى كه از دست به دست دادن آن مجتمع واحد و بدون سروصدايى در بشر تشكيل مى گردد, مورد نظر است. بطور كلى, اسلام زمانى به تمام حقيقت خود ظهور مى كند كه از طريق اين جامعه, سرپرستى كامل امر انسانى را عهده دار شود. در اين جامعه سعادت حقيقى عقلى دنبال مى شود; يعنى فرد در مقتضيات قواى خويش, راه ميانه را در پيش گرفته خواستهاى تن را به آن اندازه كه او را از راه بندگى و معرفت خدا دور نسازد بر آورده مى سازد. چنين جامعه اى جامعه امت وسط است كه در آن نه افراط است و نه تفريط و جسم و روح هر دو در نظر گرفته مى شود. نكته حايز اهميت ديگر در اين جامعه اين است كه قوانين اجتماعى بر مقررات عبادى فردى تقدم دارد. عنصر اصلى در اين جامعه ((عدالت)) است.
... ادامه دارد.
پي نوشت :
الف ـ تمسك بى محابانه ظواهر قرآن, اولين بار در صدر اسلام توسط خوارج صورت گرفت. خوارج در برابر حضرت على(ع) مى گفتند هيچ حكمى جز حكم خدا وجود ندارد و اين حكم را نيز ظواهر قرآن مى ديدند. آنها به دنبال آن بودند تا از قرآن پشتوانه ظاهرى براى خود درست كنند. خوارج اين مطلب را زمانى عنوان كردند كه حضرت على(ع) پذيرفت كه مناقشه با معاويه طاغى به حكميت گذارده شود. (انديشه سياسى در اسلام معاصر, حميد عنايت. ت. سيدحسين نصر, ص25).
ب ـ زخرف, 3, واقعه, 79 و احزاب, 33.
ج ـ نحل, 44.
د ـ احزاب, 21.
1. طباطبايى, محمدحسين, اقتصاد اسلامى, گردآورى محمدحسن تواناييان فر.
2. طباطبايى, محمدحسين, تفسيرالميزان, مقدمه, ت. همدانى.
3. پيشين.
4. منتظرى, حسينعلى, مبانى فقهى حكومت اسلامى, ج,1 ت صلواتى,189.
5. پيشين.
6. طباطبايى, محمدحسين, شيعه در اسلام, صص43 ـ 42.
7. پيشين, ص 47.
8. پيشين, ص 50.
9. پيشين, ص 53.
10. پيشين, صص 45 ـ 47.
11. طباطبايى, محمدحسين, تفسيرالميزان, ترجمه فارسى, ج7, ص 24.
12. پيشين, ج 27, ص 157.
13. پيشين, ص183.
14. پيشين.
15. پيشين, ج 25, ص 213.
16. پيشين, صص 212 ـ 215.
17. پيشين, ج 25, ص241.
18. پيشين, ج 24, ص 239.
19. پيشين, ج 28, ص 92.
20. پيشين, ج 12, ص116.
21. پيشين, ج 5, ص 275.
22. پيشين, ج 21, صص 284 ـ 285.
23. پيشين, ج 12, صص 106 ـ 107.
24. طباطبايى, محمدحسين, روابط اجتماعى اسلام, بى تا, بى جا, ص 19.
25. پيشين.
26. پيشين, ص 27.
27. پيشين, ص 28.
28. طباطبايى, محمدحسين, تفسير الميزان, ج2, ص 166.
29. پيشين, ج 8, ص 27.
30. پيشين, ص 78.
31. پيشين, صص 192 ـ 190.
32. طباطبايى, محمدحسين, اسلام و اجتماع, ص91.
33. پيشين, صص 61 ـ 79.
