سیمای نورانی: بررسی مشخصات و ویژگی‌های حضرت مهدی (عج)"

 مقدمه:
حضرت مهدی (عج) به عنوان آخرین ذخیره الهی و منجی بشر، جایگاه ویژه‌ای در باورهای اسلامی دارد. او نه تنها در میان مسلمانان بلکه در میان دیگر ادیان نیز به عنوان نجات‌دهنده‌ای شناخته می‌شود که در زمان مناسب ظهور خواهد کرد و عدالت را در سراسر جهان برقرار می‌سازد.
 
ویژگی‌ها و مشخصات ظاهری ایشان، که در روایات متعدد ذکر شده، به شناخت بهتر این شخصیت بزرگ کمک می‌کند. در زمان غیبت، شناخت امام زمان (عج) از طریق علائم ظاهری و صفات معنوی ایشان، برای پیروان و محبان آن حضرت ضروری است و این شناخت می‌تواند در تقویت ایمان و اعتماد به وعده‌های الهی مؤثر باشد.
 
در این مقاله، به بررسی دقیق و جامع شمایل و ویژگی‌های امام مهدی (عج) پرداخته می‌شود. تلاش می‌شود تا با استناد به متون معتبر، تصویری روشن از شخصیت ایشان ارائه شود و ابعاد مختلف وجودی آن حضرت مورد تحلیل قرار گیرد.
 
از شباهت‌های ایشان با پیامبران الهی، مانند پیامبر اسلام (ص) و حضرت موسی (ع)، تا ویژگی‌های خاص ظاهری، همه به ما کمک می‌کند تا درک بهتری از مقام و منزلت ایشان داشته باشیم.
 
همچنین، این مقاله به بررسی علائم و نشانه‌های ظهور آن حضرت و تأثیرات آن بر جامعه اسلامی می‌پردازد. شناخت این ویژگی‌ها و صفات نه تنها ما را به سوی هدایت و رشد معنوی سوق می‌دهد، بلکه موجب امیدواری و انگیزه‌بخشی در مسیر انتظار فرج خواهد بود.
 
در نهایت، امید است که با مطالعه و تأمل در این موارد، به درک عمیق‌تری از شخصیت و رسالت حضرت مهدی (عج) دست یابیم و بتوانیم در زندگی روزمره خود، آموزه‌های ایشان را به کار ببندیم.
  

1- میراث‌دار پیامبران
بر اساس روایات و اسناد شیعه، خاتم الاوصیا حضرت مهدی (عج) میراث‌دار همه پیامبران و امامان پیشین است. بدین ترتیب، ایشان هنگام ظهور، تابوت آدم تا پیراهن خاتم را با خود به همراه خواهد داشت. خداوند به سبب عنایت ویژه و نصرت خاصی که به آن حضرت دارد، تمام معجزات و کرامات انبیا و اولیا را در اختیار ایشان قرار داده است. این امر به‌منظور اثبات حقانیت و حجیت حضرت قائم (علیه‌السلام) برای تمامی ادیان و مذاهب می‌باشد.
 
2- معجزات و کرامات
بر اساس روایات، حضرت مهدی (علیه‌السلام) تابوت حضرت آدم (علیه‌السلام) را از دریاچه طبریه (واقع در اسرائیل) [۱] بیرون می‌آورد، به‌گونه‌ای که نه پوسیده و نه تغییری در آن ایجاد شده است. همچنین، عصای موسی (علیه‌السلام) را از همین دریاچه خارج کرده و در مبارزه با طاغوتیان از آن بهره می‌برد، همان‌گونه که موسی با فرعون رفتار کرد.
 
3- آثار و نشانه‌ها
پیراهن حضرت یوسف (علیه‌السلام) که از حضرت ابراهیم، اسحاق و یعقوب (علیهم‌السلام) به ایشان رسیده، در دست حضرت مهدی (عج) خواهد بود. این پیراهن، زمانی که حضرت ابراهیم خلیل‌الله را در آتش افکندند، بر تن ایشان بود.
 
 حجر موسی (علیه‌السلام) نیز بر اساس روایات در هنگام ظهور در دستان حضرت قائم (علیه‌السلام) خواهد بود و به یاران و اصحاب خواهند گفت که کسی توشه‌ای از آب و غذا برندارد. از مکه تا کوفه، هر جا که آن سنگ را قرار دهند، چشمه‌ای خواهد جوشید به‌گونه‌ای که هر کس تشنه باشد سیراب و هرکه گرسنه باشد سیر خواهد شد.
 
4-ارث و میراث
انگشتر حضرت سلیمان (علیه‌السلام) که فرمانروایی و سیطره او بر انس و جن و ابر و باد را به حضرت مهدی (علیه‌السلام) خواهد رساند، در دستان مبارک قائم (علیه‌السلام) خواهد بود.
 
5- پیراهن پیامبر (ص)
پیراهن پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) که از امام صادق (علیه‌السلام) نقل شده، در روز قیام بر تن مهدی (عج) خواهد بود. یعقوب ابن شعیب از ایشان روایت کرده که حضرت فرمود: «می‌خواهی پیراهن مهدی قائم (عج) را که هنگام قیام خواهد پوشید، ببینی؟»
 
پس از پاسخ مثبت، جعبه‌ای آورده و آن را گشودند. پیراهن کرباسی سفیدی در آن بود که در آستین چپ آن رد خون دیده می‌شد. امام فرمودند: «این پیراهن جدم رسول‌الله است، در روزی که دندان‌های پیشین ایشان صدمه دید، آن را به تن داشتند».
 
6- کتاب‌های آسمانی
قرآن، انجیل، تورات و تمامی کتاب‌های آسمانی نیز به هنگام ظهور همراه حضرت مهدی (عج) خواهند بود. طبق روایات، آن‌ها را از غاری در انطاکیه [۲] بیرون آورده و میان هر قوم با کتاب خودشان حکم خواهند کرد. علاوه بر این، در روایات آمده که حضرت مهدی (علیه‌السلام) وارث زره پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) است، همان زرهی که در غزوات بدر و خندق و ... می‌پوشیدند.
 
7- پرچم و شمشیر
بیرقی که حضرت جبرئیل در جنگ بدر به دست رسول‌الله سپرد، در دستان مهدی (عج) خواهد بود. همچنین، ذوالفقار امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) به فرزندش مهدی (علیه‌السلام) به ارث خواهد رسید و قائم (علیه‌السلام) به هنگام ظهور با شمشیر خروج خواهد کرد که همان ذوالفقار علی (علیه‌السلام) است.
 
8- علم و دانش ائمه اطهار (علیهم‌السلام)
ائمه اطهار (علیهم‌السلام) از اولین تا آخرینشان، عالم به تمام علوم زمان خویش بوده‌اند. چنان‌که حضرت محمد (صلی‌الله علیه و آله و سلم) درباره علم و دانش حضرت علی (علیه‌السلام) فرمود:
 
«من شهر علم هستم و علی درب آن است». همچنین امام صادق (علیه‌السلام) دانشمندان زیادی را تربیت کردند و جابر بن حیان یکی از شاگردان ایشان بود. امام پنجم شیعیان، که به باقر العلوم شهرت دارند، نیز از این قاعده مستثنی نیستند.
 
 از آن‌جایی که قائم (عج) وارث علم و اخلاق و تراث (لوازم باارزش رسول خدا) همه اولیا و امامان است، مسلماً علم ایشان نیز در وجود مبارک آن حضرت جمع شده است. پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) در مورد ایشان فرمودند:
 
«خداوند از هر طیف برگزیده‌ای دارد. چنان‌که از روزها، روز جمعه و از شب‌ها، شب قدر و از ماه‌ها، ماه رمضان را برگزید. مرا نیز به عنوان ختم رسل برگزید و علی (علیه‌السلام) را برای من برادر و جانشین قرار داد و از علی (علیه‌السلام) حسن و حسین (علیه‌السلام) را حجت قرار داد که نهمین فرزند حسین (علیه‌السلام) قائم ما، دانشمندترین و حکیم‌ترین آنان است».[۳]
 
9- سیطره بر زمین و نصرت خاص الهی
چنان‌که گفته شد، مهدی (علیه‌السلام) وارث تمام پیامبران و امامان است و قدرت و نصرت آنان در وجود مبارک ایشان نمود پیدا کرده است. بنابراین، فرمانروایی و قدرت سلیمان نبی به نحو اکمل در اختیار قائم (عج) است. سند این سخن، حدیثی از امام محمد باقر (علیه‌السلام) است که در کتاب الغیبه النعمانی (ج ۲۲، ص ۲۳۴) آمده است.
 
ایشان فرموده‌اند: «به هنگام ظهور قائم (علیه‌السلام)، خداوند او را با ملائکه و فرشتگان مقرب یاری می‌نماید. حضرت جبرئیل پیشاپیش او و میکائیل و اسرافیل در طرفین او حرکت می‌کنند. طوری که هیبت و شکوه آن حضرت همه را مبهوت می‌کند و تمام ملائک در خدمت او خواهند بود. خداوند سرزمین روم و دیلم و بلاد هند و کابل و خزر را برای او فتح خواهد کرد».
 
 همچنین در حدیث دیگری از امام محمد باقر (علیه‌السلام) در همان کتاب آمده است: «قائم ما، مهدی (علیه‌السلام) با رعب یاری شده و به نصرت خداوند تأیید می‌شود و زمین مسخر و رام او خواهد بود».[۴]
 

1- مراد و مقتدای حضرت خضر و عیسی (علیهم‌السلام)
طبق باور مسلمانان، حضرت عیسی (علیه‌السلام) به صلیب آویخته نشده، بلکه زنده است و از نظرها پنهان شده تا روزی که مهدی موعود (علیه‌السلام) ظهور کند. در آن زمان، عیسی به همراه ایشان باز خواهد گشت و با اقتدا به مهدی (علیه‌السلام) نماز خواهند گزارد.
 
حضرت خضر (علیه‌السلام) نیز پیش از حضرت موسی (علیه‌السلام) مبعوث شده و در مقطعی با آن حضرت همراه بوده است. در قرآن کریم، از ایشان به عنوان «عبد صالح» و دارای دانش عرفانی و حکمت پنهانی یاد شده است. طبق روایات اسلامی، حضرت خضر (علیه‌السلام) همچنان زنده هستند و به همراه حضرت مهدی (عج) ظهور خواهند نمود و ایشان را یاری خواهند رسانید.
 
2- محبوب همه اولیا و اوصیای الهی
بشارت رجعت پیامبران غایب با ظهور مهدی قائم (عج) و اعطای میراث و ودایع تمام پیامبران و امامان بزرگوار به حضرت مهدی (علیه‌السلام) نشان‌دهنده محبوبیت آن حضرت در پیشگاه خداوند است. کسی که محبوب و مطلوب خداوند باشد، قطعاً مورد توجه سایر بندگان برگزیده نیز خواهد بود.
 
 احادیث پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) و ائمه اطهار (علیهم‌السلام) سند این موضوع را به اثبات می‌رسانند. چنان‌که امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «اگر ظهور قائم (علیه‌السلام) را درک می‌کردم، تمام عمرم را در خدمت به ایشان می‌گذراندم».[۵] همچنین امام صادق و امام رضا (علیه‌السلام) هنگام بردن نام قائم (علیه‌السلام) به پا خاسته و ابراز ادب و ارادت می‌کردند.
 
3- دارای عمری طویل و پر برکت
یکی دیگر از ویژگی‌های حضرت مهدی (علیه‌السلام)، عمر طولانی ایشان است. چنان‌که عمر حضرت نوح، خضر و عیسی (علیه‌السلام) نیز طولانی بوده و آن‌ها همچنان زنده هستند.
 
جهانیان از برکات حضور آن‌ها بر روی زمین بهره‌مند می‌شوند. زمین هیچ‌گاه از حجت خالی نبوده و اگر چنین می‌شد، به‌راستی ساکنینش را می‌بلعید. بنابراین، در تمام سال‌های عمر مبارک حضرت مهدی (عج)، که بالغ بر ۱۱۸۹ سال می‌باشد، زمین از برکات وجود ایشان بهره‌مند گشته است.
 
4- عصاره و شبیه پیامبران
حضرت مهدی (علیه‌السلام) ویژگی‌ها و خصوصیات بی‌نظیر پیامبران و ائمه اطهار (علیهم‌السلام) را دارا هستند. از قد حضرت علی (علیه‌السلام) گرفته تا حسن جمال حضرت یوسف (علیه‌السلام) و شمایل زیبای پیامبر اسلام حضرت محمد (صلی‌الله علیه و آله و سلم)، همه در وجود مبارک ایشان جلوه‌گر است. طبق روایات، حضرت مهدی (علیه‌السلام) بسیار شبیه به رسول‌الله هستند.
 
صورت اسماعیلی و هیکل بنی اسرائیلی دارند و به مانند رسول‌الله می‌جنگند. امام علی (علیه‌السلام) درباره پیامبر فرمود: «رسول خدا در جنگ، پیشاپیش همه می‌جنگیدند. حتی من هم به پایشان نمی‌رسیدم.
 
مهدی قائم (عج) دقیقاً شبیه پیامبر می‌جنگد. اگرچه شرق و غرب از آن اوست و فرمانروای جامعه بشری است. همانند رعیت لباس می‌پوشد و مرکبی همانند مرکب آن‌ها سوار می‌شود و ابوترابی زندگی می‌کند».
 
در روایت است که بعد از ظهور ایشان، در سخنرانی مسجد کوفه، جماعت زیادی حضور دارند، ولی هیچ‌کس حرف‌های ایشان را نمی‌شنود، زیرا مبهوت سیمای او می‌شوند و فقط با اشک و اشتیاق به ایشان نگاه می‌کنند.
 
امام علی (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «شوقا لرؤیته» یعنی مشتاقم برای دیدنش. زیبایی و جمال ایشان به حدی توصیف شده که حتی در بهشت نیز خودنمایی می‌کند، چه رسد به روی زمین.
 
5- زیباترین بهشتی
تا کنون درباره زیبایی حضرت یوسف (علیه‌السلام) سخن‌ها گفته و داستان‌ها شنیده‌ایم. زیبایی چهره مهدی (عج) مجموع زیبایی ایشان و پیامبر اسلام (صلی‌الله علیه و آله) است. زیبایی حضرت مهدی (علیه‌السلام) بسیار حیرت‌آور است، تا جایی که رسول‌الله درباره جمال ایشان می‌فرمایند: «مهدی، طاووس اهل بهشت است».[۶]
 
تشبیه مهدی (عج) به طاووس، که زیباترین پرندگان است، به این دلیل است که تفاوت حسن جمال ایشان را با سایرین نشان دهد. به نظر می‌رسد این همه تأکید و تصریح بر چگونگی جمال حضرت مهدی (علیه‌السلام) به این علت است که شیعیان عصر ظهور در شناخت ایشان آگاهانه عمل کنند.
 و از شر یکی از فتنه‌های آخرالزمان که همانا ظهور کسانی است که خود را به جای ایشان جا می‌زنند و ادعای مهدی بودن می‌کنند، محفوظ بمانند.
 
آنچه گذشت
امام مهدی (علیه‌السلام)، همانند اوصیای پیش از خود، مزین به صفات و ویژگی‌هایی هستند که لازمه عبودیت و تقرب به درگاه الهی است.
به‌خصوص که آن حضرت ملقب به خاتم الاوصیا هستند و وظیفه به پایان رساندن رسالت پیامبران و امامان بر عهده ایشان است. بنابراین، تمامی خصائل و فضائل ایشان به طور اکمل در وجود آن حضرت جلوه‌گری می‌کند.
 
 ما در این قسمت به ویژگی‌های حضرت مهدی را هم از لحاظ ظاهری و هم از لحاظ باطنی و اخلاقی بررسی کردیم که عبارتند از: اخلاق محمدی، بندگی خدا، سخاوت و بخشندگی، و قیام برای برپایی عدالت. امید است با شناخت بهتر امام زمان خود، بتوانیم منتظری واقعی با شناخت و ایمان کامل و در زمره سربازان حضرت مهدی (عج) باشیم.
 

1- شمایل مهدی(عج) پس از ولادت و دوران کودکی
ضوء بن علی از مردی از اهل فارس حکایتی نقل کرده و در ضمن آن، برخی از اوصاف حضرت را در نوزادی بیان کرده است: «پسر بچه‌ای سفید و زیباروی بود... مویی از بالای سینۀ او تا ناف، به رنگ سبز - نه سیاه - روییده بود».[۷][۸]
 
یعقوب منقوش گوید: «خدمت امام حسن عسکری (علیه‌السلام) وارد شدم. داخل حیاط بر سکویی نشسته بود. سمت راستش اتاقی قرار داشت و بر آن پرده‌ای آویخته بود. گفتم: "ای سید من! صاحب امر امامت، بعد از شما کیست؟"
 
فرمود: "این پرده را بالا بزن." آن را بالا زدم؛ پسر بچّه‌ای به قامت پنج وجب که به نظر می‌آمد هشت الی ده سال داشت، بیرون آمد؛ با پیشانی درخشان، روی سفید، دو چشم براق، دو کتف ستبر و دو زانوی برگشته؛ در گونۀ راستش خالی و در سرش گیسوانی بود. بر زانوی پدر خود ابو محمد (علیه‌السلام) نشست؛ پس به من فرمود: "این است صاحب الامر شما"».[۹][۱۰]
 
این دسته حکایات را می‌توان به دو گروه تقسیم کرد:
الف. حکایت‌هایی که شمایل آن حضرت را در دوران غیبت صغرا توصیف کرده است. (این دسته حکایات کم‌ و بیش در دست است؛ اما در کمتر حکایتی به روشنی از ویژگی‌های آن حضرت صحبت شده است.) در این گروه، گاهی ویژگی‌های جسمانی آن حضرت، مانند پدر بزرگوارشان دانسته شده[۱۱] و در برخی موارد نیز به صورت جزئی‌تر، مورد اشاره قرار گرفته است.
 
از اوصاف آن حضرت در این دوران می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد: صورتی گندمگون، [۱۲] گردنی بسیار زیبا، [۱۳] دارای قامتی نه بسیار بلند و نه چندان کوتاه، پیشانی بلند، چهارشانه، بینی کشیده، بر روی گونه راستش خالی زیبا و....[۱۴]
 
ب. حکایاتی که سخن از شمایل آن حضرت در دوران غیبت کبرا به میان آورده است. (البته قبول این اوصاف، منوط به این است که اساساً ادعای ملاقات با آن حضرت در دوران غیبت کبرا پذیرفته شود. افزون بر آن، در بیشتر آن حکایات به روشنی به اوصاف حضرت اشاره‌ای نشده است.)
 
2- شمایل مهدی(عج) هنگام ظهور
در بعضی از روایات، شمایل حضرت، به هنگام ظهور، قیام و عصر حکومت ذکر شده است.[۱۵][۱۶] [۱۷] یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های آن حضرت در این دوران، توان فوق‌العاده جسمانی ایشان است.
 
امام رضا (علیه‌السّلام) فرمود: ...قائم (عجّل‌اللّه‌تعالی‌فرجه‌الشریف) آن است که چون ظهور کند، در سن پیران است و سیمای جوان دارد.
 
نیرومند باشد، تا جایی که اگر به بزرگ‌ترین درخت زمین دست‌ اندازد، آن را از جا بکند و اگر میان کوه‌ها نعره کشد، سنگ‌های آن‌ها را از هم بپاشد. («...و انّ القائم هو الّذی اذا خرج کان فی سنّ الشّیوخ و منظر الشبّان قویا فی بدنه حتّی لو مدّ یده الی اعظم شجرة علی وجه الارض لقلعها و لو صاح بین الجبال لتدکدکت صخورها...».[۱۸][۱۹]
 
امیر مؤمنان علی (علیه‌السّلام) دربارۀ برخی از ویژگی‌های جسمانی ایشان در عصر ظهور فرمود: مردی از فرزندانم در آخر الزمان ظهور می‌کند. رنگش سفید آمیخته به سرخی و شکمش برآمده است.
 
دو رانش ستبر و هر دو شانه‌اش قوی است. در پشتش دو خال است (مانند مهر)؛ یکی به رنگ پوستش و دیگری چون مهر نبوّت پیغمبر. («یخرج رجل من ولدی فی آخر الزّمان ابیض اللّون مشرب بالحمرة مبدح البطن عریض الفخذین عظیم مشاش المنکبین بظهره شامّتان: شامة علی لون جلده و شامة علی شبه شامة النّبی صلّی اللّه علیه و اله و سلّم...».[۲۰]
 
3- شمایل مهدی (عج) هنگام ظهور
آن حضرت همچنین فرمود: ...او مردی بلندپیشانی و دارای بینی باریکی است که میانش اندک برآمدگی دارد. برآمده شکم و دارای ران‌های درشت و پهن است. بر ران راست او خالی قرار دارد. میان دو دندان پیشین او، گشاده است....(«...و هو رجل اجلی الجبین، اقنی الانف، ضخم البطن، ازیل الفخذین بفخذه الیمنی شامة، افلج الثّنایا، و یملا الارض عدلا کما ملئت ظلما و جورا».[۲۱]
 
امام باقر (علیه‌السّلام) نیز در وصف آن حضرت فرمود: ...او شخصی سرخ و سفید و دارای چشمانی گرد و فرورفته است. ابروانی پرپشت و برجسته و شانه‌ای پهن دارد....[۲۲]
 
حضرت علی (علیه‌السّلام) فرمود: مهدی، دارای چشمانی سیاه و درشت است. موهایش مجعّد است و خالی بر گونه دارد....» [۲۳]
آن حضرت در هیئت کمال جوانی ظهور خواهد کرد؛ چنان‌که امام باقر (علیه‌السّلام) فرمود: مهدی، در حالی قیام خواهد کرد که یک تار موی سفید، در سر و محاسن او دیده نمی‌شود.[۲۴]
 
همین معنا در کلام نورانی امام مجتبی (علیه‌السّلام) آمده است که حضرت مهدی (عجّل‌اللّه‌تعالی‌فرجه‌الشریف) در سن و سالی کمتر از چهل، ظهور خواهد کرد.[۲۵]
 
اوصاف متعالی حضرت مهدی (عج) از منظر حضرت علی (علیه السلام)
حضرت علی (علیه السلام) در چند مورد، اقدام به بیان اوصاف متعالی حضرت مهدی (عج) کرده‌اند که در این مجال اندک، به چهار نمونه از آن‌ها اشاره می‌کنیم:
 
۱- ستارگان آسمان
«أَلَا إِنَّ مَثَلَ آلِ مُحَمَّدٍ (صلی الله علیه وآله) کَمَثَلِ نُجُومِ السَّمَاءِ، إِذَا خَوَى نَجْمٌ طَلَعَ نَجْمٌ، فَکَأَنَّکُمْ قَدْ تَکَامَلَتْ مِنَ اللَّهِ فِیکُمُ الصَّنَائِعُ وَ أَرَاکُمْ مَا کُنْتُمْ تَأْمُلُونَ؛[۲۶] آگاه باشید مثل آل ‌محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) مانند ستارگان آسمان است.
 
 اگر ستاره‌ای غروب کند، ستاره‌ای دیگر طلوع خواهد کرد؛ گویی مشاهده می‌کنم نعمت‌هاى خدا (در زمان ظهور قائم) نسبت به شما کامل شده و شما را به آنچه آرزو می‌کردید رسانده است».
 
به نظر مترجمین و شارحین نهج البلاغه، این عبارت حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) علاوه بر معرفی امامان معصوم (علیهم السلام)، عنایت خاصی به معرفی حضرت مهدی (عج) داشته است.
 
در جملات مذکور، امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام)، ائمه هدی (علیهم السلام) و از جمله آن‌ها حضرت مهدی (عج) را به ستاره تشبیه فرموده‌اند. به نظر، بکارگیری این تشبیه دو دلیل می‌تواند داشته باشد:
 
الف) یکی اینکه مردم در راه شناخت و اطاعت خدا، از انوار هدایت امامان معصوم (علیهم السلام) بهره‌مند می‌شوند؛ همچنان‌که مسافر در پیمودن راه، از ستارگان آسمان، روشنی و هدایت می‌گیرد.[۲۷]
 
ب) مناسبت دیگر همان است که خود امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) فرموده‌اند که حجت‌های خدا مثل ستارگان آسمان هستند که هرگاه یکی غروب کند، دیگری طلوع خواهد کرد؛ پس در نتیجه جهان هیچ‌گاه از وجود حجت که مردم را بسوی خدا رهنمون باشد خالی نیست.[۲۸]
 
۲- باقی مانده حجت‌های خدا
«بَقِیَّةٌ مِنْ بَقَایَا حُجَّتِهِ، خَلِیفَةٌ مِنْ خَلَائِفِ أَنْبِیَائِهِ؛[۲۹] (او باقی مانده‌ای از حجت‌های خدا و جانشینی از جانشینان پیامبر خداست.)»
 
عبارت فوق عبارتی است که مترجمین و شارحین نهج البلاغه معتقدند در آن، امام علی (علیه‌السلام) به توصیف امام مهدی (عج) پرداخته‌اند.[۳۰]
 
نکته‌ای که در جمله مذکور خودنمایی می‌کند، عبارت (او باقی مانده‌ای از حجت‌های خداست) می‌باشد که با آیه شریفه‌ی «بَقِیَّتُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ ۚ وَ مَا أَنَا عَلَیْکُمْ بِحَفِیظٍ؛[۳۱] باقیمانده‌ی خدا برای شما بهتر است اگر مومن باشید» شباهت ظاهری و معنایی بسیار زیادی دارد.
 
این شباهت به گونه‌ای است که مفسرین قرآن معتقدند آیه فوق در وصف حضرت مهدی (عج) نازل شده است که این موضوع اشراف کامل حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) بر قرآن و همچنین الهام‌پذیری ایشان از آیات آن کتاب مجید را به وضوح نشان می‌دهد.[۳۲]
 
۳- زره دانش
امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) در توصیف حضرت مهدی (عج) در بخش دیگری از نهج البلاغه می‌فرمایند: «قَدْ لَبِسَ لِلْحِکْمَةِ جُنَّتَهَا وَ أَخَذَهَا بِجَمِیعِ أَدَبِهَا مِنَ الْإِقْبَالِ عَلَیْهَا وَ الْمَعْرِفَةِ بِهَا وَ التَّفَرُّغِ لَهَا؛[۳۳]
 
 (آن مرد الهی) برای حفظ حکمت و دانش، زره‌ای بر تن کرده و حکمت را با تمام آدابش در برگرفته، توجه خاص به آن نموده و آن را به خوبی شناخته و یکسره به آن پرداخته است».
 
محققین و صاحبان اندیشه، عبارات فوق را در وصف حضرت مهدی (عج) می‌دانند اما نکته‌ای که در عبارات فوق خودنمایی می‌کند، این است که حضرت امیر (علیه‌السلام) برای نشان دادن اینکه حضرت مهدی (عج) بر دانش اشراف دارند از لفظ «زره» استفاده کرده‌اند.
 
در بیان علت بکارگیری این لفظ برای نشان دادن احاطه حضرت مهدی (عج) بر دانش توسط امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) باید گفت که زره، رزمنده‌ای در حال جنگ را از گزند ضربات و زخم‌ها مصون می‌دارد؛ پس اگر کسی زره دانش بر تن داشته باشد، قطعاً مراتب حکمت را شناخته و خود را از طریق زهد، از علایق دنیوی وارسته ساخته است.
 
در نتیجه امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) با بکارگیری این کلمه یعنی زره برای دانشی که حضرت مهدی (عج) دارای آن است، به صورتی بسیار زیبا و ظریف، علوم و معارفی که در نزد حضرت مهدی (عج) موجود است را به تصویر می‌کشند.
 
۴- حکمت گمشده اوست
امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) در ادامه توصیف حضرت مهدی (عج) می‌فرمایند: «فَهِیَ عِنْدَ نَفْسِهِ ضَالَّتُهُ الَّتِی یَطْلُبُهَا وَ حَاجَتُهُ الَّتِی یَسْأَلُ عَنْهَا؛[۳۴] حکمت و دانش برای او گمشده‌ای است که همواره در جستجوی آن است و نیازی است که پیوسته در طلب آن است».
 
مترجمین و مفسرین نهج البلاغه بیان عبارات فوق توسط امام علی (علیه السلام) را توصیف ایشان از حضرت مهدی (عج) می‌دانند.
 
علاوه بر اینکه در عبارات فوق با اوصاف امام زمان (عج) در کلام حضرت امیر (علیه السلام) آشنا می‌شویم، اما نکته‌ی مهمی وجود دارد که باید به آن توجه کرد و آن است که این جمله‌ی امیرالمؤمنین (علیه السلام) درباره حضرت مهدی (عج) که می‌فرمایند «حکمت گمشده اوست».
 
 با این حدیث از رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) که می‌فرمایند «اَلْحِکْمَةُ ضَالَّةُ اَلْمُؤْمِنِ؛[۳۵] حکمت گمشده مومن است» دارای قرابت کاملی است.
 
از آنجایی که مومن به معنای کامل کلمه، حضرت مهدی (عج) می‌باشند، طبق حدیث پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) می‌توان نتیجه گرفت که حضرت مهدی (عج) طالب حکمت‌اند که به واسطه‌ی این تفاسیر می‌توان شباهت لفظی و معنایی کامل جملات حضرت علی (علیه السلام) با پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره جستجوگران حکمت را مشاهده کرد و به ارزش سخنان امیرالمؤمنین (علیه السلام) که در مطابقت کامل با کلام پیامبر خاتم (صلی الله علیه و آله و سلم) است بیش از پیش پی برد.[۳۶]
 
برای مطالعه بیشتر پیرامون حضرت مهدی (عج) و یاران ایشان، می‌توانید مقاله مهدویت و سیمای یاران حضرت مهدی (عج) در نهج البلاغه را مطالعه بفرمایید.
 
نتیجه این بحش:
حضرت مهدی (عج) آخرین ذخیره الهی و طبق کلام امیرالمؤمنین علی (علیه السلام)، خلیفه الهی بر روی زمین هستند که بنا بر مصالح الهی، از نظرها پنهان شده‌اند اما فیوضات ایشان به صورت مستمر شامل حال همگان است.
 
 در این راستا به فرازهایی از سخنان امام علی (ع) پیرامون سیمای وجودی حضرت مهدی (عج) اشاره شد و برخی از ابعاد وجودی حضرت مهدی (عج) همچون حجت خدا بودن، علم و دانش و مقام خلیفة اللهی ایشان، در کلام امیرالمؤمنین (ع) بررسی گردید.
 

امام مهدی (عج)، امام همه قشرهای جامعه است و طبیعتاً، عده فراوانی از افراد جامعه، قدرت استفاده از براهین امام‌شناسی را ندارند. لذا برای اینکه آنان نیز بتوانند امام خود را بشناسند یا تصویری از امام در ذهن خود داشته باشند؛ راهی ساده بیان شده و آن استفاده از علائم ظاهری و حسی است.
 
البته، این نشانه‌ها، در امام دوازدهم (عج) از اهمیت مخصوصی برخوردار است؛ زیرا در باره ائمه پیشین، امام قبلی، امام بعد از خود را برای مردم معرفی می‌کرد و نشان می‌داد؛ اما در زمان حضرت ولی عصر (عج)، امام قبل از ایشان در قید حیات نیستند تا ایشان را معرفی و تایید کنند.
 
شاید سرّ این که به این حد، از نشانه‌های ایشان، در روایات ذکر شده، همین باشد تا مردم، در زمان غیبت - که زمان حیرت است و فضا برای مدعیان دروغین امامت و مهدویت باز است - بتوانند با تمسک به روایات اهل بیت (علیهم السلام) راه خود را به روشنی بپیمایند.[۳۷] بر همین اساس، در روایات، سیمای امام مهدی در قالب‌های کلی ذیل ترسیم شده است:
 
1- شباهت به پیامبر (ص)
برخی روایات، امام مهدی (عج) را شبیه‌ترین فرد به رسول اکرم (ص) معرفی می‌کنند. در روایتی از «جابر بن عبدالله انصاری» نقل شده است که پیامبر گرامی اسلام (ص) فرمودند: «مهدی (عج) از فرزندان من است. اسم او، اسم من و کنیه او، کنیه من است. او از نظر خَلق و خُلق، شبیه‌ترین مردم به من است».[۳۸]
 
نیز احمد بن اسحاق بن سعد قمی می‌گوید: از امام حسن عسکری (ع) شنیدم که می‌فرمود: «سپاس از آن خدایی است که مرا از دنیا نبرد تا آن که جانشین مرا به من نشان داد. او از نظر آفرینش و اخلاق، شبیه‌ترین مردم به رسول خدا (ص) است».[۳۹]
 
امیر مؤمنان (ع) فرمودند: «شبیه‌ترین مردم به رسول خدا در سیرت و صورت و زیبایی و جمال است».[۴۰]
 
نیز پیامبر (ص) فرمودند: «شبیه‌ترین مردم به من در سیرت و صورت است».[۴۱]
 
نیز فرمودند: «شبیه‌ترین مردم به من در قیافه و گفتار و رفتار است».[۴۲]
 
2- شباهت با حضرت موسی (ع)
امام رضا (ع) به نقل از پیامبر (ص) فرمودند: «شبیه من و شبیه حضرت موسی است».[۴۳]
 
3- شباهت با حضرت عیسی (ع)
حضرت مهدی (عج) شبیه‌ترین مردم به حضرت عیسی بن مریم، در سیرت و صورت و وقار و هیبت است.[۴۴]
 
4- شباهت با پدر بزرگوارشان (ع)
آن حضرت شبیه‌ترین مردم به امام حسن عسکری (ع) است.[۴۵]
 
بعضی از افراد در دوران کودکی حضرت به دیدار ایشان موفق شده‌اند؛ از جمله ضوء بن علی مردی از اهل فارس، حکایتی نقل و در ضمن آن، برخی از اوصاف نوزادی حضرت را بیان کرده است: «... پسر بچه‌ای سفید و زیباروی بود ... مویی از بالای سینه او تا ناف، به رنگ سبز - نه سیاه - روییده بود...».[۴۶] احتمالاً راوی، آن حضرت را در گهواره دیده که معمولاً برای راحتی، بچه‌ها را با لباس کم در آن قرار می‌دهند.
 
یعقوب بن منقوش می‌گوید: خدمت امام حسن عسکری (ع) وارد شدم. داخل حیاط بر سکویی نشسته بود. سمت راستش اتاقی قرار داشت و بر آن پرده‌ای آویخته بود. گفتم: ای سید من! صاحب امر امامت، بعد از شما کیست؟
 
فرمود: «این پرده را بالا بزن»؛ آن را بالا زدم؛ پسر بچه‌ای به قامت پنج وجب که به نظر می‌آمد هشت الی ده‌ سال داشت، بیرون آمد؛ با پیشانی درخشان، روی سفید، دو چشم براق، دو کتف ستبر و دو زانوی برگشته؛ در گونۀ راستش خالی و در سرش گیسوانی بود. بر زانوی پدر خود ابومحمد (ع) نشست. پس امام عسکری (ع) به من فرمود: «این است صاحب الامر شما».[۴۷]
 

1.سر
حضرت مهدی (عج) دارای سری گرد است[۴۸] و در سر مبارکش خال یا علامتی وجود دارد.[۴۹]
 
2.رنگ چهره
آن حضرت خوش سیما، گندمگون و درخشان[۵۰] مثل ستاره است. در برخی روایات آمده است: رنگ چهره‌اش سفید، آمیخته به سرخی (سرخ و سفید) است.[۵۱] گندمگون بودن و زردی چهره حضرت در اثر شب زنده‌داری است.[۵۲]
 
3.صورت
حضرت دارای گونه‌هایی نرم با خالی در گونه‌ی راست است که مانند دانه مشک بر روی عنبر بوده[۵۳] و مثل ستاره درخشان[۵۴] و نیز میان دو چشمش اثر سجده نمایان است.[۵۵]
 
4.پیشانی
امام مهدی (عج) دارای پیشانی بلند و نورانی می‌باشد.[۵۶] با توجه به اینکه امام (ع) فرق باز می‌کند و موها را به طرفین شانه کرده، گیسو می‌نماید؛ می‌توان گفت، منظور از «اجلی الجبهه» بودن حضرت، این است که موهای امام، به پیشانی مبارکشان نریخته است و موهایشان را از روی پیشانی کنار می‌زنند.
 
5.بینی
حضرت دارای بینی باریکی است که میانش اندکی برآمدگی دارد.[۵۷]
 
6.خال
در پشتش دو خال است؛ یکی به رنگ پوستش و دیگری همچون مهر نبوت پیامبر (ص) .[۵۸] همچنین آن حضرت، خالی بر ران[۵۹] و خالی هم بر گونه مبارک دارد.[۶۰]
 
7.مو
حضرت دارای موهایی مجعد (پیچیده) بوده[۶۱] و حتی یک تار موی سفید در سر و محاسن او دیده نمی‌شود[۶۲]. در کودکی موهای سرشان درخشنده و سیاه و مجعد؛ اما نه زیاد درهم پیچیده و تا نرمی گوش از هر دو طرف آویزان است و بر روی دوش ریخته و از وسط دارای فرق بوده است.[۶۳]
 
با توجه به روایات، مشخص می‌شود که موی حضرت کاملاً لَخت نبوده، بلکه دارای چین و شکن زیبایی است. رنگ موی حضرت نیز کاملاً سیاه نیست، بلکه دارای سرخی کمی هم است که البته سیاهی آن به سرخی‌اش غلبه دارد.[۶۴]
 
8.ابرو
آن حضرت دارای ابروانی پرپشت و برجسته می‌باشد.[۶۵] ابروان حضرت گشاده و باریک و کشیده و نزدیک به هم، اما ناپیوسته است؛[۶۶] کشیده و کمان ابرو.[۶۷]
 
چشم
دارای چشمانی گرد، سیاه و درشت و فرو رفته است.[۶۸] شاید فرو رفتگی چشم‌هایش بر اثر عبادت و بیداری شب و گریه بسیار باشد.[۶۹] به طور طبیعی، حالت چشم سرمه‌کشیده را دارد.[۷۰]
 
9.دندان
حضرت دارای دندان‌های براق بوده و میان دو دندان پیشین او، گشاده است.[۷۱]
 
10.محاسن
محاسن شریف آن حضرت کوتاه، اما پرپشت و فراوان است.[۷۲]
 
11.کف
کف دست حضرت درشت است[۷۳] و بر کف راستش علامت یا خالی وجود دارد.[۷۴] بر کف دستش نوشته شده است: «با او بیعت کنید؛ زیرا بیعت، فقط برای خداوند است».[۷۵]
 
12.شکم
حضرت دارای شکم عریض،[۷۶] برآمده و فربه می‌باشد.[۷۷] یک رشته باریک مو به رنگ سبز، نه سیاه، از وسط سینه مبارک امام (عج) و از زیر گلو تا ناف حضرت امتداد دارد.[۷۸]
 
با اینکه این قسمت با الفاظ متعددی نقل شده است؛ همه به معنای اتساع و فراخ بودن شکم حضرت (عج) و این، با سینه‌ی فراخ حضرت مناسب است. گفتنی است که در این صفت، آن حضرت شبیه جد بزرگوارش، حضرت امیرالمؤمنین (ع) است؛ زیرا در مورد ایشان، وارد شده است که دارای شکم برآمده بودند؛ اما سینه و شکم پیامبر (ص)، مساوی بود.[۷۹]
 
13.ران
حضرت دارای ران‌های درشت، پهن و ستبر است.[۸۰] بر ران راست او خالی قرار دارد، برخلاف رنگ بدن.[۸۱] از این تعابیر مشخص می‌شود که ران‌های حضرت، عضلانی و ستبر است که گویای قوت و قدرت بدنی امام (عج) می‌باشد.
 
14.زانو
زانوهای حضرت افتاده است. مرحوم علی اکبر غفاری در بیان این عبارت می‌نویسد: زانوی مبارک امام، به خاطر بزرگی و درشتی آن، به پایین میل دارد.[۸۲]
 
15.ساق
ساق حضرت باریک است که گویای ورزیدگی او است.[۸۳]
 
16.قدرت
آن حضرت به قدری نیرومند است که اگر به بزرگ‌ترین درخت زمین دست‌اندازد، آن را از جا می‌کند و اگر میان کوه‌ها فریاد کشد، سنگ‌های آن‌ها را از هم می‌پاشد.[۸۴]
 
17.قامت و اندام
حضرت در قامت جوانی متوسط و میانه بالا است؛ نه بسیار بلند قد و نه بسیار کوتاه قد، با قامتی کشیده.[۸۵] جسم شریفش، مثل جسم بنی‌اسرائیل[۸۶] قدرتمند و کم‌گوشت می‌باشد.[۸۷]
 
18.شانه و کتف
حضرت مهدی (عج) دارای شانه‌هایی پهن و قوی بوده و یک خال در میان کتف اوست و از طرف چپ زیر کتفش، برگی مثل برگ درخت «آس» قرار دارد.[۸۸][۸۹]
 
19.چهره حضرت در هنگام ظهور
در روایت است که آن حضرت وقتی ظهور می‌فرماید در سن پیران است و سیمای جوان دارد؛[۹۰] تا آنجا که بیننده او را چهل ساله یا کمتر می‌انگارد.
 
 دیگر از علایم او آن است که تا زمان مرگ و با وجود گذشت روزها و شب‌ها، اصلاً پیر نمی‌شود تا قدرت خدا معلوم گردد و هم اینکه در این امر امتحانی باشد برای خلق؛ زیرا به همین علت گروهی از وی برمی‌گردند.[۹۱]
 
نتیجه‌گیری
حضرت مهدی (عج) به عنوان آخرین امام، دارای ویژگی‌ها و صفات منحصر به فردی است که در روایات اهل بیت (علیهم السلام) به وضوح بیان شده است.
 
 از مشخصات ظاهری ایشان، مانند چهره نورانی و سیمای جوان، تا صفات معنوی، همچون علم و حکمت، همگی نشان‌دهنده مقام والای آن حضرت در نزد خداوند و مردم هستند. شناخت این ویژگی‌ها نه تنها به ما کمک می‌کند تا با امام زمان خود آشنا شویم، بلکه در زمان غیبت ایشان، راهنمایی برای پیروی از اصول و ارزش‌های دینی خواهد بود.
 
 به همین دلیل، توجه به روایات و نشانه‌های موجود درباره حضرت مهدی (عج) ضروری است و می‌تواند به تقویت ایمان و اعتقاد ما به ظهور ایشان و تحقق عدالت جهانی کمک کند. در نهایت، امید است که با شناخت هرچه بیشتر این شخصیت بزرگ، به درک عمیق‌تری از رسالت و اهداف ایشان دست یابیم.
 
پی‌نوشت‌ها:
۱. تا سال ۱۹۶۷ میلادی و قبل از جنگ شش روزه به همراه بلندی‌های جولان به سوریه تعلق داشت.
۲. انطاکیه کنونی، شهری است در جنوب ترکیه که در نزدیکی خرابه‌های شهر باستانی انطاکیه روم قدیم تأسیس شده است.
۳. «انّ الله اختار من الایام الجمعه و من اللیالی القدر و من الشهور رمضان و اختارنی نبیا و اختار علیا لی وصیا و ولیا و اختار من علی الحسن و الحسین علیهم‌السلام حجّه الله علی العالمین تاسعهم اعلمهم و احکمهم».
۴. «القائم منا منصور بالرعب مؤید بالنصر تطوی له الارض …».
۵. لَو ادرکته لخدمته ایام حیاتی، الغیبه النعمانی، ج ۲۶، ص ۲۴۵.
۶. المهدی، طاووس اهل الجنه، کشف الغمه، ج۲، ص ۴۸۱.
7. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۳۲۹، ح ۶.
8. شیخ صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۴۳۵، باب ۴۳، ح ۴.
9. شیخ صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۴۳۷.
10. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۵۱۴، ح ۲.
۱۱. شیخ صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۴۴۱، ح ۱۲.
۱۲.شیخ طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، ص۲۵۷.
۱۳. شیخ طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، ص۳۵۵.
۱۴. شیخ طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، ص۲۶۶.
۱۵. سیوطی، عبدالرحمن، الدر المنثور، ج۶، ص۵۷.
۱۶. مقری، عثمان بن سعید، السنن الواردة فی الفتن، ص۹۴.
۱۷. سیوطی، جلال‌الدین، الحاوی للفتاوی، ج۲، ص۶۶.
۱۸.کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۵۱۴، ح ۲.
۱۹. شیخ صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۳۷۶.
۲۰. شیخ صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۶۵۳، ح ۱۷.
۲۱. نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ص۲۱۵، ح ۲.
۲۲. نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ص۲۱۵، ح ۳.
۲۳. نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، ص۳۰۴، ح ۱۴.
۲۴. ابن حیون، نعمان بن محمد، شرح الاخبار، ج۳، ص۳۸۰.
۲۵.شیخ صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۳۱۵.
۲۶همان، خطبه ۱۰۰.
۲۷. انصاری قمی، ترجمه نهج البلاغه، ص ۲۶۳.
۲۸.فیض الاسلام، ترجمه نهج البلاغه، ص ۲۹۶.
۲۹. صبحی صالح، نهج البلاغه، خطبه ۱۸۲.
۳۰. شریعتی، امامت در نهج البلاغه، ص ۱۲۳.
۳۱. هود / ۸۶.
۳۲. زمانی، ترجمه نهج البلاغه، صص ۴۵۱ – ۴۵۰.
۳۳. صبحی صالح، نهج البلاغه، خطبه ۱۸۲.
34. همان.
35.شهید ثانی، منیه المرید فی ادب المفید، ج ۱، ص ۱۷۳.
36. میثم البحرانی، شرح نهج البلاغه، صص ۳۹۳ – ۳۹۲.
37. جواد جعفری، جمال یار، فصلنامه انتظار موعود، ش5، ص152.
38. محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین، ج 1، باب 25، ص 286، ح 1.
39. محمد بن علی بن بابویه، ج 2، باب 38، ص409، ح 7.
40. سید بن طاووس، الملاحم و الفتن، ص148ب79.
41. محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین، ج1، ص286.
42. محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین، ج1، ص257.
43. علی بن محمد خزاز رازی، کفایة الاثر، ص159.
44. محمد بن ابراهیم نعمانی، غیبت، ص146.
45. محمد بن حسن طوسی، غیبت، ص357.
46. محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۳۲۹، ح ۶.
47.محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین، ج2، ص407.
48. محمد بن حسن طوسی، الغیبه، ص 266.
49. محمد بن ابراهیم نعمانی، غیبت، ص216، ح5.
50. محمد بن حسن طوسی، الغیبه، ص273.
51. محمد بن علی ابن بابویه، کمال الدین، ج2، ص653، ح17.
52.علی بن موسی بن طاووس، فلاح السائل، ص 200.
53. محمد بن حسن طوسی، الغیبه، ص266.
54. علی بن عیسی اربلی، کشف الغمه، ج2، ص469.
55.محمد بن حسن طوسی، الغیبه، ص258.
56. معجم احادیث الامام المهدی (عج)، ج1، ص296.
57. محمد بن ابراهیم نعمانی، غیبت، ص214، ح2.
58. محمد بن علی ابن بابویه، کمال الدین، ج2، ص653، ح17.
59.محمد بن ابراهیم نعمانی، غیبت، ص215، ح2.
60.محمد بن ابراهیم نعمانی، غیبت، ص304، ح14.
61. محمد بن ابراهیم نعمانی، غیبت، ص309، ح14.
62. نعمان بن محمد بن منصور، شرح الاخبار، ج3، ص380.
63. محمد جواد خراسانی، مهدی منتظر (عج)، ص41.
64. مسعود بن مکرم، لسان العرب، ج1، ص532.
65.محمد بن ابراهیم نعمانی، غیبت، ص215، ح3.
66.محمد جواد خراسانی، مهدی منتظر (عج)، ص41.
67. محمد بن علی ابن بابویه، کمال الدین، ج2، ص468.
68. محمد بن ابراهیم نعمانی، غیبت، ص304، ح14.
69. محمد جواد خراسانی، مهدی منتظر (عج)، ص41.
70.سلیمان بن ابراهیم قندوزی، ینابیع الموده، ج3، ص343.
71. محمد بن ابراهیم نعمانی، غیبت، ص215، ح2.
72.سلیمان قندوزی، ینابیع الموده، ج3، ص343.
73.محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین، ج2، ص407.
۷۴. سلیمان قندوزی، ینابیع الموده، ج3، ص343.
۷۵ .محمد بن جریر طبری، دلائل الإمامه، ص469.
۷۶ .سلیمان قندوزی، ینابیع الموده، ج3، ص324، ح9.
۷۷ .سلیمان قندوزی، ینابیع الموده، ج3، ص306، ح2.
۷۸ .محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج 1، ص 329.
۷۹ .محمد بن علی بن شهر آشوب، المناقب، ج3، ص306.
۸۰ .محمد بن علی بن بابویه، معانی الاخبار، ص80.
۸۱ .محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین، ج 2، ص 653.
۸۲ .محمد بن ابراهیم نعمانی، غیبت، ص306، ح2.
۸۳ .محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین، ج 2، ص 407.
۸۴ .علی بن موسی بن طاووس، فلاح السائل، ص 200.
۸۵ .محمد بن یعقوب کلینی، کافی، ج۱، ص۵۱۴، ح ۲.
۸۶ .محمد بن جریر طبری، دلائل الامامة، ص 300.
۸۷ .محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین، ج2، ص468.
۸۸ .علی بن عیسی اربلی، کشف الغمّه، ج 2، ص 469.
۸۹ .محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین، ج2، ص376.
۹۰ .محمد بن حسن طوسی، الغیبه، ص274.
۹۱. محمد بن ابراهیم نعمانی، غیبت، ص215، ح3.

منبع:
https://mahdaviat.ir/characteristics-of-hazrat-mahdi/
https://wikimahdaviat.ir/faشمایل امام مهدی
https://monji12.com/general/%85.html
https://fa.wikifeqh.ir/شمائل حضرت مهدی
https://mahdi12345.kowsarblog.ir/
https://khademalreza.ir/
https://fa.balaghah.net/
نهیه و تنظیم: تحریریه راسخون