نطنز: مجموعه بناها

يکي ديگر از مجموعه بناهاي مذهبي حاشيه ي کوير ايران، بناهاي بسيار باشکوه شهرستان نظنز است. نطنز مانند کاشان سابقه تاريخي بسيارکهني دارد. تپه هاي باستاني و بناهاي قبل از اسلام که بقاياي آن در شهر نطنز به چشم مي خورد، يادآور زماني است که اين منطقه از سرزمين ايران اهميت بسيار داشته است.
گرچه بررسيهاي تاريخي و کاوشهاي باستانشناسي در اين محل، محدود بوده، همين اندک هم مؤيد شکوه گذشته ي اين شهر باستاني است.
مجموعه بناهاي نطنز مانند ساير مجموعه هاي مذهبي شامل واحدهاي ساختماني متعددي است؛ مانند مسجد جامع، خانقاه، مناره، مقبره شيخ عبدالصمد اصفهاني و سردر ورودي آن. هنوز بررسي و کاوش دقيقي در اين مجموعه به عمل نيامده است، ولي بعضي ويژگيهاي معماري و طرح و نقشه آن نشان مي دهد که احتمالاً از اوايل دوره ي اسلامي، قرن سوم هجري، بناهاي در اين محل ايجاد کرده اند.
در اين مجموعه، مسجد جامع شکلي چهار ايواني دارد و شبستان آن با طرح هشت ضلعي ساخته شده که يکي از قديمترين طرحها در معماري اسلامي است و بقعه شبيه صليبيه در کشور عراق است. به نظر مي رسد اين قسمت قديمترين بخش مجموعه ي نطنز باشد (نقشه ي 8-5).
کتيبه ي سردر ورودي مسجد که متصل به خانقاه است، تاريخ 704 هجري را نشان مي دهد. اين کتيبه به خط ثلث برجسته روي کاشي فيروزه اي رنگ بر زمينه ي آجري نوشته شده است. بخش آخر کتيبه اين عبارت است:
... خواجه زين الدنيا والدين... خليفه بن الحسين بن علي الماستري... بمساعي شمس الدين محمدبن علي نطنزي في سنه اربع و سبع مائه.
از جمله آثار با ارزش هنري مسجد، در قديمي آن است که کتيبه اي با تاريخ 825 هجري و به خط نستعليق دارد.
در ايوانهاي چهارگانه ي مسجد نيز کتيبه هاي متعدد وجود دارد. ايوان شمالي علاوه بر تزيينات فوق العاده داراي کتيبه اي به خط ثلث بر زمينه ي آبي است که آياتي از سوره ي جمعه و آيه 114 سوره ي هود را نشان مي دهد. بر کتيبه ي گچبري شده ي هلال داخل ايوان شمالي نيز آيه هاي 18 و 19 سوره ي توبه ديده مي شود که تاريخ 707 هجري را دارد. در ايوان جنوبي مسجد نيز، کتيبه هايي روي سنگ به چشم مي خورد که حاکي از تعميرات و همچنين فهرست موقوفات مسجد، در قرن يازدهم هجري است. اين ايوان نيز باگچبري و مقرنس کاري تزيين شده است.
آرامگاه شيخ عبدالصمد- که متصل به مسجد است- بناي گنبدداري است که مانند بناهاي بسطام در شاهرود و باباقاسم در اصفهان مخروطي شکل است و بر فراز بنايي دوازده ضلعي استوار شده است. داخل بقعه شيخ عبدالصمد، عارف معروف قرن هشتم هجري، تزيينات فراوان دارد؛ سقف بقعه مقرنس کاري شده و زير گنبد داراي کتيبه ي گچبري شده با آيه هايي از سوره ي آل عمران است. اين کتيبه تاريخ بناي بقعه را، که سال 707 هجري است، نشان مي دهد که بر طبق آن خليفه بن الحسين بن علي الماستري، آن را براي شيخ عبدالصمد اصفهاني بنا کرده است. ضريح چوبي داخل خانقاه کتيبه اي به خط ثلث برجسته دارد که بنا بر آن، ضريح در سال 1064 هجري به دست استاد حسين سرشکي ساخته شده است.همچنين محراب خانقاه داراي تزيينات گچي به تاريخ 707 هجري است.
مناره ي مسجد 37 متر ارتفاع دارد و از نوع مناره هاي استوانه اي، داراي پايه، بدنه و کلاهک است. اين مناره ي زيبا در قرن هشتم هجري ساخته شده و باکاشي و آجر تزيين شده است. بخش فوقاني مناره کتيبه اي کوفي دارد که جمله ي «العظمه لله» چند بار در آن تکرار شده است.
بخش مياني مناره نيز داراي کتيبه اي کوفي باکاشيهاي فيروزه اي است که روي آن عبارت «الملک لله» تکرار شده است. خط ثلث برکاشي فيروزه اي رنگ در بخش زيرين مناره حکايت از آن دارد که مناره، در 725 هجري توسط محمدبن ابي علي ساخته شده است.
سردر ورودي مجموعه شيخ عبدالصمد اصفهاني هم مانند ساير قسمتها اهميت ويژه اي دارد. اين سردر داراي ويژگيهاي معماري عصر ايلخاني است؛ يعني بلند و کشيده ولي کم عرض است (مانند اشترجان، بسطام و ورامين) و زيبايي خاصي به اين مجموعه داده است.
نماي سردر ورودي و طاقنماهاي آن باکاشيکاري و آجرکاري تزيين شده و داراي کتيبه هاي متعددي است. کتيبه ي سردر به خط ثلث برجسته بر زمينه فيروزه اي شطرنجي نگاشته شده است که حاکي از احداث آن به دست خليفه بن الحسين بي علي الماستري در 715 هجري است.
کتيبه ي ديگر سردر به خط بنايي، به رنگ فيروزه اي برجسته بر زمينه ي لاجوردي و تکرار جمله «لا اله الاالله، محمد رسول الله، علي ولي الله» است.
همچنين کتيبه هاي ديگري روي سنگ مرمر، آجر و گچ در قسمتهاي مختلف مجموعه به چشم مي خورد که هر يک نشان دهنده ي تعمير و بازسازي و موقوفات مجموعه در سالهاي 825 ، 921، 972، 1012 هجري است.
همان طور که گفته شد اطلاعات ما درباره ي اين مجموعه اندک است. شايسته است دانشجويان و علاقه مندان با تحقيقات بيشتر در جهت شناسايي کامل اين مجموعه ي با ارزش، مشتاقانه بکوشند.
منبع: کتاب تاريخ هنر معماري ايران در دوره ي اسلامي
/س