تهيه كنندگان: عبدالامير كربلايي و ف. مدرك
منبع:راسخون
شهرستان مرند
خصوصيات جغرافيايي
موقعيت، وسعت، قلمرو شهرستان، طول و عرض جغرافياي، شهرستانها و استانهاي همجوار
شهرستان مرند يكي از شهرستانهاي شمالي آذربايجان شرقي بوده كه در شمال شرقي درياچه اروميه و شمال غربي تبريز و بر سر راه آهن تبريز – جلفا قرار گرفته و فاصله آن از شهر تبريز 75 كيلومتر مي باشد. از طرف شمال به شهرستان مرزي جلفا، از جنوب به شهرستان شبستر، از شرق به شهرستان اهر و از غرب به شهرستان خوي و ماكو محدود مي گردد و فقط از قسمت غربي به استان آذربايجان غربي محدود و با ساير استانهاي كشور مرز مشتركي ندارد.
اين شهرستان بين 38 درجه و 7 دقيقه تا 38 درجه و 56 دقيقه عرض شمالي و 45 درجه و 15 دقيقه تا 45 درجع و 50 دقيقه طول شرق جغرافيايي واقع شده است. وسعت منطقه 8/3308 (بخش مركزي 6/2465 و بخش يامچي 2/843) كيلومتر مربع بوده كه 2/38 درصد آن را اراضي كشاورزي ، 40 درصد آن را اراضي مرتعي و 8/21 درصد بقيه را اراضي باير و پستي و بلنديها و كوهها و نقاط مسكوني روستائي و شهري تشكيل مي دهد. بعبارت ديگر حدود يك سوم مساحت اين شهرستان را اراضي مسطح و جلگه اي و دو سوم آنرا اراضي ناهموار شامل مي گردد.
چگونگي پستي و بلندي کوهها و ارتفاعات مهم
نظر به اينكه شهرستان مرند در منطقه كوهستاني قرارگرفته و بيش از دوسوم مساحت آن اراضي ناهموار تشكيل مي دهد. بنابراين ارتفاع اراضي جلگه اي از سطح دريا بين 900 تا 1500 متر متغير بوده كه ارتفاع پستترين نقطه در دشت يكانات از سطح دريا 900 متر و در مرتفع ترين نقطه يعني قله ميشاب (ميشو) بالغ بر 3125 متر مي گردد. از ديگر ارتفاعات مهم اين منطقه مي توان به كوه سنگبران (سمبوران) 1727 متر، كوه علي علمدار 3155 متر، كوه گچي قلعه سي 1649، بوغداداغ 2385 متر و ديوان داغ 2344 متر اشاره كرد.
وضعيت آب و هوايي و ميزان بارندگي در شهرستان
با اينكه مرند جزء شهرهاي بزرگ استان محسوب مي شود متاسفانه تاكنون اقدام موثر و عملي در جهت راه انداري ايستگاه هواشناسي صورت نگرفته است (انشاء ا... در آينده‌اي نزديك اين پروژه تكميل و افتتاح خواهد شد) بنابراين بررسي و پيش بيني وضعيت آب و هوائي شهرستان، مسئولين و مردم منطقه را با مشكل مواجه نموده است. با اينهمه موقعيت آب و هوائي مرند را مي توان چنين توصيف نمود كه : ميزان متوسط بارندگي در مناطق مختلف شهرستان متفاوت بوده و بين 220 ميلي متر در منطقه هرزندات و يكانات و 373 ميلي متر بارندگي در حومه مرند و پيام در سال با پراكنشهاي متوسط در نوسان مي باشد. ميزان بارندگي در سال 1373، 4/380 ميلي متر و در سال 1374 حدود 7/234 ميلي متر بوده است كه 30 درصد آن در فصل بهار، 5/10 درصد در فصل تابستان 37 درصد در فصل پائيز و 5/22 درصد آن در فصل زمستان نازل گرديده است. در چند سال اخير اين شهرستان به جهت عدم بارندگي نزولات آسماني دچار خشكسالي شده و خسارات فراواني را متحمل گشته است.
جريانهاي هوائي مختلف بر روي اقليم اين شهرستان تاثيرات متفاوت و متغيري را مي گذراند كه در نگاه اصلي در فصل گرم (از اوايل ارديبهشت تا اوائل مهر) و سرد (از اوائل مهر تا اواخر فروردين) زيانزد مردم محروم و زحمتكش منطقه مي باشد. بطور كلي در اين شهرستان حداقل درجه حرارت مطلق 22-درجه سانتيگراد و حداكثر آن 37 درجه سانتيگراد بوده و تعداد روزهاي يخبندان از 109 روز تجاوز نمي كند.
وجود آب و هواي معتدل سرد و همچنين نامناسب بودن بارش سبب گرديده كه پوشش گياهي از آب و هواي مرند تابعيت نمايد. بدين معني كه اگر بارش و ميزان نزولات هوا متناسب باشد پوشش گياهي بهتر رشد كرده و در غير اين صورت وضع پوشش گياهي مطلوب نخواهدبود. پوشش گياهي اين منطقه از نوع استپ بوده و در بهار رويش گياهي به مدت 11 روز تمام مناطق كوهستاني ميشاب و ساير مناطق را مي پوشاند ارتفاع گياهان تا 60 سانتيمتر نيز مي رسند.
وضعيت پوشش گياهي ،جنگل و مرتع
پوشش گياهي خاص منطقه استپي مرند انواع گونها و خارها مي باشد ولي عمده ترين پوشش گياهي، علوفه هايي هستند كه اغنام و احشام از آنها استفاده مي نمايند بايد گفت در ميان اين پوشش گياهي، گياهان داروئي نظير كاكوتي، پونه، اوغلان اوتي، ختمي كوهي، قازاياقي، پنيرك، قال قان، اوشقون(ريواس) پياز كوهي و دهها گياه دارودي ديگر كه همه از نظر طبي حائز اهميت مي باشند.
طبق اطلاعات موجود، مساحت كل مراتع استحفاظي شهرستان مرند كه اقدامات اجرائي ماده 56 در آنها اجرا گرديده به ميزان 83/140587 هكتار بوده كه از ايت ميزان حدود 20000 هكتار آن جز مراتع خوب و 90000 هكتار آن جزء مراتع متوسط و بقيه يعني 83/30587 هكتار جزء مراتع فقير مي باشد كه از مراتع خوب مي توان به ييلاق قره‌چي يا پيربالا، ارلان، باغلار، عيش آباد، محبوب آباد، مهار، دارانداش، كوه كمر، پيام، كندلج اشاره كرد.
منابع آب شهرستان : آبهاي سطح الارضي - رودها ، چشمه ها و قنوات ، آبهاي تحت الارضي
وجود آب هاي سطح الارضي، رودها، چشمه ها و قنوات، آب هاي تحت الارضي به كشاورزي جايگاه خاصي بخشيده ولي با اين ويژگي هنوز دشت هاي مرند، هرزندات با مشكل كم آبي مواجه هستند عمده مصرف آب در شهرستان مرند در بخش كشاورزي متمركز گرديده است كه حدود 90 درصد اين مصرف از آب هاي زيرزميني با حدود 750 حلقه چاه عميق و نيمه عميق تامين مي گردد. حجم آب مصرفي شهرستان در قسمت آب هاي زيرزميني حدود 250 ميليون مترمكعب تخمين زده مي شود رودخانه هاي مهم شهرستان عبارتند از: زيلبرچاي، زنوزچاي، قره چاي ( كشكسراي) شيخ چاي.
بررسي وضعيت تقسيمات کشوري و سوابق آن
به منظور تسلط و اداره مناطق دور دست توسط حكومت هاي قديم نايب الحكومه‌هايي در شهرستان ها گمارده مي شد تا امورات مناطق را مطابق با سياست و نظر حاكمان اجرا نمايند، با توسعه مناطق مذكور و نرخ رشد جمعيت حكام زمان بر آن شدند كه قوانيني را تدوين نمايند تا مردمان تحت الحكومه آنان امورات خود را با توجه به قوانين مدون حكومت ها پيگيري نمايند.
شيوه هاي حكومتي و كشورداري توسط حكام متفاوت بوده و هر كدام با روش خاص حاكميت خود را به مردم اعمال مي نمودند. در نهايت با توجه به مشكلات فوق به موجب قانون ايالات و ولايات مصوبه 14 ذيقعده 1325 قمري كشور ايران از لحاظ تقسيمات كشوري به چهار ايالت ( استان) و 12 ولايت تقسيم شد و براي اداره هر يك از دهات كدخدا انتخاب گرديد و بر اساس اين تقسيمات در ايران 4 ايالت و 38 حكومت مستقل ( فرمانداري) و 137 نائب الحكومه ( بخشداري) وجود داشت.
خصوصيات جمعيتي و انساني
بر اساس سرشماري نفوس و مسكن 1375، شهرستان مرند داراي 224344 نفر جمعيت بوده كه از 107087 در مناطق شهري (مرند 96396 نفر، زنوز 3500 نفر، كشكسراي 7191 نفر) و تعداد 117257 نفر در مناطق روستايي و تعداد 1595 نفر (طبق آمار سال 1375) در مناطق عشاير نشين سكونت دارند در حاليكه جمعيت واقعي عشاير مرند بر 2400 نفر بالغ مي گردد ( توضيح اينكه جمعيت عشايري جزء جمعيت روستايي نيز محسوب شده است).
وضعيت اشتغال
نرخ بيكاري در شهرستان مرند با توجه به جمعيت فعال استان 3/9% مي باشد كه از اين لحاظ اين شهرستان از نظر داشتن تعداد افراد بيكار رتبه سوم را به خود اختصاص داده است و افراد شاغل اكثراً در حرف ذيل فعاليت دارند:
قاليبافي، كشاورزي، دامپروري و دامداري، صنايع مواد غذايي، ساختمان، فروش و نگهداري و تعمير وسائل نقليه، هتلداري، اداره امور عمومي و تامين اجتماعي، آموزش و پرورش، بهداشت و مددكاري اجتماعي، شركتها و كارخانجات، ادارات دولتي، خصوصي و تعاونيها و ...
درصد بالاي جمعيت بيكار اين شهرستان نسبت به جمعيت فعال استان نشان مي دهد كه 2/11% جمعيت شهري و 6/7% جمعيت روستايي و عشايري بيكار هستند و در كل شهرستان نرخ بيكاري بر 3/9% بالغ مي گردد در حاليكه همين نرخ در سطه استان 2/6% (4/7% شهري و 6/4% روستائي) مي باشد بنابراين شهرستان مرند از حيث داشتن افراد شاغل در رديف دوازدهم بين چهارده شهرستان استان قرار گرفته است.
اين امر بيانگر آن است كه در خصوص بخشهاي اقتصادي و كشاورزي سه گانه (دولتي، خصوصي، تعاوني) كه مي توانستند در جذب نيروي انساني بسيار مؤثر واقع شوند توجه لازم و كافي معمول نشده است.
وضعيت آموزش
در دانشگاه ها و دانشكده فني رشته هاي ذيل تدريس مي شوند: رشته هاي كارشناسي: حسابداري، پرستاري، زيست شناسي، دبيري رياضي، زبان انگليسي، جغرافيا، آموزش ابتدايي ناپيوسته، ادبيات فارسي پيوسته، زبان انگليسي ناپيوسته، الهيات و معارف اسلامي، مديريت دولتي، علوم تربيتي، علوم اجتماعي، روانشناسي و رشته هاي كارداني: نقشه برداري، ساختمان‌هاي بتني، حسابداري، مامايي، علوم آزمايشگاهي، ادبيات و علوم تجربي، كل دانشجويان اين شهرستان ( مشغول به تحصيل در شهرستان) بر 5488 نفر بالغ مي گردد. و از آن تعداد حدود 60% غيربومي و بقيه بومي هستند. از مدارس علوم ديني: فقط يك واحد مدرسه ديني شيعه به صورت برادران و خواهران مجزا از هم در مرند فعال است و تعداد 26 نفر برادر و 45 نفر خواهر طلبه شيعه در آن به تحصيل اشتغال دارند.
در شهرستان مرند روزنامه محلي منتشر نمي شود فقط يك صفحه از روزنامه مهد آزادي استان هر چهارشنبه به مرند اختصاص دارد. تعداد تيراژ و توزيع روزنامه ها و مجلات اكثراً در حد مطلوبي قرار دارند فقط روزنامه هاي ايران، همشهري، جمهوري اسلامي و ... از نظر تيراز توزيعي در حد پاييني بوده و براي هواداران و خوانندگان خود مشكلاتي را به بار آورده است در كل شهرستان مرند روزانه 5112 نسخه از 132 نوع نشريه توزيع مي گردد. كه تعداد 1235 نسخه از آنها روزنامه بوده كه در دكه هاي شش گانه شهر مرند توزيع مي گردند.
عموماً وضع كتابخانه هاي موجود رضايت بخش مي باشد ولي كميت آنها بسيار پايين مي باشد به طوري كه در شهر مرند با حدود 97000 نفر جمعيت ( آمار 75) فقط يك واحد كتابخانه عمومي وجود دارد.
نقاط تاريخي و ديدني
مسجد بازار:
مسجد جامع مرند در مزكز شهر مرند واقع شده است طبق كتيبه محراب مسجد اين بنا در سال 731 هجري در زمان سلطنت ابوسعيد بهادرخان از محل خيرات مردم مرند و جزيه اي كه در آن زمان از غير مسلمان مي گرفتند به توليت حسين بن محمود ابن تاج خواجه ساخته شده است. امروزه كف مسجد به اندازه سه پله (80 سانتي متر) از سطح كوچه مجاور پايين تر مي باشد و دالاني به طول 12 متر با سه طاق گنبدي، ورودي را به شباستانها مربوط مي سازد در سمت چپ اين دالان، شبستان جنوبي با گنبدي كم خيز واقع شده كه بر فراز آن كتيبه اي از سنگ با عبارت ذيل به چشم مي خورد.
«امر بتجديد هذا المعماره العبد الفقير خواجه حسين بن سيف الدين محمود بن تاج خواجه في اواخر شوال سنه اربعين و اربعمائه»
محراب به عرض 75/2 و ارتفاع 6 متر در قسمت جنوبي مسجد واقع شده و مزين به آيات قرآني به خط كوفي و گچبري هاي زيبا بديع مي باشد. كتيبه تاريخ محراب در قسمت قوس بزرگ بالاي آن به شرح ذيل ديده مي شود: « جدد من فواضل الانعام السلطان الاعظم مالك رقاب الامم ابوسعيد بهادرخانه خلدالله ملكه في احدي و ثلثين و سبعمائه هجريه» در فاصله دو ستون تزئيني و گچبري كنار محراب نام سازنده محراب به خط رقاع نوشته شده است: «عمل عبدالفقير نظام بند گير تبريزي» در داخل هلال در پايين دو كتيبه مزبور كتيبة گچبري ديگري به خط رقاع بدين مضمون به چشم مي خورد: «وقف من مال خيرته مدينه مرند علي مصالح هذا المسجد الجامع و شرط التوليه العبد الضعيف حسين بن محمود بن تاج خواجه»
كاروانسراي مرند:
اين كاروانسرا كه به جهت واقع شدن در نزديكي مرند به اين نام موسوم گشته است. قطعاً در اصل نام ديگري داشته است كاروانسراي مذكور در 23 كيلومتري مرند و در سر راه جلفا و در دشت الكي واقع شده است تاريخ بناي اين كاروانسرا (به سال 731 هجري قمري و عهد ابوسعيد بهادرخان) نسبت داده شده است فعلاً جز تلي خاك آثاري از آن باقي نمانده است اين كاروانسرا (يكي از باشكوهترين بناهاي زمان خود بوده و شايد هم قلعه يا مقر حكومتي شخص با نفوذي بوده است گروهي به جهت نزديكي نام محل به نام هلاكوه ايلخان مغول ساختمان اين بنا را به هلاكو نسبت مي دهند چرا كه الكي گاهاً هلاكو خوانده مي شود. تا چندين سال پيش سردر كاروانسرا كه طاق روي آن خراب شده بود نمايان بود كه ارتفاع آن به 9 متر مي رسيد. صفحة خارجي آن از نيم ستون زاويه كتيبه اي به عرض 25 سانتي متر شروع مي شده كه به حروف كوفي نوشته شده بود اين حروف از سفال بدون لعاب در زمينة كاشي آبي روشن نوشته شده بود.
وضعيت اقتصادي
مسجد بازار كه در مدخل شهر واقع شده حدود 300 متر مربع مساحت دارد بر روي چهار ستون سنگي استوانه اي قرار گرفته است بنا به اظهار مهمترين محلي در روزگاران قديم ديري بوده كه بعداً به علت انتساب به مادر حضرت نوح تبديل به يك مسجد گرديده است در شهر مرند همچنين چند بناي باستاني وجود دارد كه به اندازة كافي مورد مطالعه قرار نگرفته اند. در حاليكه اگر چنين مي شد احتمالاً گوشة تاريكي از تاريخ فرهنگ گذشته اين شهر روشن مي شد از جمله اين بناها دو امامزاده به نامهاي امامزاده احمد در قسمت غربي شهر و در كوه امامزاده ابراهيم واقع در كوي يالدور مرند و نيز تاع و مقابر مربوط به اصحاب علم و عرفان بنامهاي پير اسمعيل در محلة يالدور، پير اسحق در محلة گلعذاريها و پير خموش در كوچة صمصامي مي باشد.
آثار بسيار باارزش ديگري هم از ديدگاه باستان شناسي در شهرستان مرند وجود دارند كه نيازمند مطالعه دقيق تري مي باشند از اين آثار مي توان قلعه باروج ( هزاره اول و دوم) قلعه مرند، قلعه ديزه و زنوزق در زنوز، مسجد پيربالا، پل هاي قديمي روي رودخانه زيبلر، قلعه يالدور، هلال تپه بعد از راه آهن، باغ مزار، كل تپه سمت چپ جاده كوره هاي آجرپزي كه قديمي ترين آثار باستاني است و به هزاره سوم قبل از ميلاد تعلق دارد. قبرستان هزاره اول اول انامق تپه باستاني كندلج ( اوايل اسلام) سنگ هاي تاريخي الينجق در روستاي ديزج عليا كه به دوران حكومت ايل هاي قره قوبونلو تعلق دارند. سنگ هاي تاريخي زرغان، تپه باستاني چراگاه امير ( هزاره اول) قلعه باستاني هرزند جديد ( هزاره اول و دوم) قبرستان هرزند جديد ( هزاره اول) گوهر سينه و قلعه الكي، قلعه گل اندوز و هرزند عتيق، تپه هاي باستاني چاخماخلي زال (هزاره اول) قبرستان اطراف جاده قديمي گلي قيه و زال ( هزاره اول) ، شاه عباس الكي كه قدمت آن به دوران شاه عباس دوم بر مي گردد.
شكل مكعبي مسجد جامع و نبود مناره در آن از خصوصيات خاص ساختمان سازي قديمي ايران حكايت دارد. سبك معماري مسجد جامع مرند سبك معماري دوره سلاجقه مي‌باشد در بر قديمي آن سنگي بود ولي حالا به جاي سنگ دربي آهني نصب شده است عموماً ر ساخت مسجد از آجر و گچ استفاده شده است مسجد بازار مرند با 6 قطعه شاه نشين و يك صحن داخلي يك ايوان بنا شده است عرض و طول مسجد 28 * 30 متر بوده كه تمام بنا روي 4 ستون سنگي بسيار ظريف قرار دارد يك گنبد اصلي در وسط دارد در ساخت اين مسجد نيز آجر و گچ به كار رفته است ديگر بناهاي تاريخي مرند به كلي از بين رفته اند و آثاري از آنها به جاري نمانده است.
صنعت، تجارت، خدمات، شيوه و الگوهاي معيشت مردم:
اقتصاد مرند عمدتاً بر پايه كشاورزي است اكثر مناطق شهرستان بنا به شرايط طبيعي، براي دامداري، كشاورزي و باغداري مناسب مي باشد. محصولات مهم مرند غلات ( گندم و جو) (كه شايد بالاترين توليد را در ميان شهرهاي آذربايجان شرقي دارد) و حبوبات، سبزيجات و صيفي جات است كه بسيار معروف مي باشند باغداري بسيار رايج و محصولات مهم آن زردآلو و سيب و انگور است كه علاوه بر مصرف داخلي، مقداري به عنوان خشكبار صادر مي گردد كه وجود كارخانه هاي متعدد سنتي برگه زردآلو دليل بر اين امر است سيب و زردآلوي مرند و همچنين سيب زنوز بسيار خوب بوده و معروفيت خاصي دارد. صنعت مهم مرند، قالي بافي است ديگر صنايع آن فتيله بافي، گليم بافي، جاجيم بافي، سبدبافي،توليد آجر، مصالح ساختماني (آهك و ...) كاشي سازي، سراميك سازي، چيني سازي، كمپوت، رب سازي، خيارشورسايز، موتورسازي، توليد وسايل نسوز، توليد انواع خاك هاي صنعتي شيميايي و ... كه در قالب شركت هاي خصوصي فعاليت دارند. همچنين وجود كارخانه كائولن شويي كه خاك چيني توليد مي نمايد بر صنعت مرند از نظر اقتصادي و اشتغال افزوده است. مردم منطقه مرند اكثراً از طريق قالي بافي و كشاورزي و دامداري و داد و ستد امرار معاش مي نمايند عموماً مردم منطقه به طور ساده و بي آلايش زندگي مي نمايند. نظر به اين كه درآمد اكثريت مردم پايين بوده با اين حال به الگوهاي غربي كمتر روي آورده اند بعضي مردم منطقه نيز از طريق سبدبافي، گله داري و... به درآمدي دست مي يازند و با آن زندگي مي نمايند. قتيله بافي، سراميك سازي برگه سازي و كارخانه هاي ريز و دشت تعدادي را در خود جاي داده و از طريق اشتغال در آن واحدها امرار معاش مي نمايند، بيشتر مردم مرند از طريق داد و ستد و تجارت زندگي مي گذرانند.
از 72 واحد صنفي صنعتي مستقر در مرند در حال حاضر حدود26 واحد از آنها فعال مي‌باشند در اينجا مجالي براي شمردن يكايك آنها نيست ولي عمدتاً وجود كارگاه هاي متعدد قالي بافي، چرم سازي، برگه سازي زردآلو، كمپوت سازي، آجر سازي و ... كارخانه هاي چينندگان، كائولن سازي، سراميك سازي، جوراب بافي و كارگاه هاي جوشكاري، آهنگري، تراشكاري، خرمنكوب سازي، تانكرسازي و ... رونق خاصي بر بخش صنعت مرند داده اند.
منابع :
سایت آفتاب
Sahand60010.blogfa.com
/س
