انواع جهاد
جهاد یا ابتدایی یا دفاعی است.
در بررسی روایات مربوط به جهاد ابتدایی دو شرط مهم و اساسی وجود دارد: 1 – اذن امام معصوم. فی خَبَرِ الأعمش عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قال: الجَهادُ واجِبٌ مَعَ اِمامٍ عادِل...[1] یا در روایت دیگری که امام صادق علیه السلام از امام علی علیه السلام نقل می‌کنند: «عَلَیکُم بِالجَهادِ فی سَبیلِ اللهِ بِأموالِکُم وَ اَنفُسِکُم، فَاِنَّما یُجاهِدُ فی سَبیلِ اللهِ رَجُلان، اِمامٌ هُدی اَو مُطیعٌ لَهُ مُقتَدٍ بِهُداه».[2] «جهاد در راه خدا با جان ها و اموالتان بر شما واجب است. فقط دو شخص می توانند جهاد در راه خدا را آغاز کنند. امام معصوم که هدایت گر جامعه هستند. یا شخصی که اطاعت محض از امام معصوم دارد و شما به خاطر هدایت گری او به او اقتدا کرده اید». 2 – شرط دیگر وجوب ابتدایی جهاد، وجود نیروی انسانی و ارتش قدرتمند است. در صورت فقدان نیرو، جهاد فرض وجوب ندارد و وجوب آن خودبه‌خود منتفی می‌شود. عدم قیام ائمه علیهم السلام در عصر تقیّه ناشی از فقدان این شرط بوده است. در روایتی آمده است: «لَقى عُبّاد البَصَرى، عَلىِّ بنِ الحُسَین علیه السلام فى طَریقِ مَکَّةِ فَقالَ لَه: یا عَلىِّ بنِ الحُسَین: تَرَکتَ الجَهادَ وَصُعُوبَتَهُ، وَأقبَلتَ عَلَى الحَجِّ وَلینَهُ، وَإنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلّ یَقول: «إنَّ اللَّهَ اشتَرى مِنَ المُؤمِنینَ أنفُسَهُم وَاَموالَهُم، بِأنَّ لَهُمُ الجَنَّةَ یُقاتِلونَ فى سَبیلِ اللَّهِ فَیَقتُلُونَ وَیُقتَلُونَ»[3] اِلى قَولِه «وَبَشِّرِ المُؤمِنینَ»[4] فَقالَ عَلىُّ بن الحُسَین علیه السلام: «إذا رَأینا هؤُلاءِ الَّذینَ هذِهِ صِفَتَهُم فَالجَهادُ مَعَهُم أفضَلُ مِنَ الحَجِّ».» [5] «عباد بصری در راه مکه با امام سجاد علیه السلام ملاقاتی داشتند. عباد به امام عرضه داشته است که شما جهاد و سختی آن را رها کرده اید و رو به حج و آسانی نموده‌اید. خداوند در قرآن می فرمایند که «همانا خداوند می خرد از مؤمنین جان‌ها و مال‌هایشان را و در عوض آن به آنها بهشت را پاداش می‌دهد. کسانی که در راه خدا می‌جنگند. پس می‌کشند و کشته می‌شوند» تا انتهای آیه را خواند. امام سجاد علیه السلام به او اینگونه پاسخ داد که: «زمانی که همچین مردانی را دیدیم با این خصوصیات، پس جهاد همراه با این مردان برتری دارد نسبت به انجام حج». مشاهده فرمودید که علت عدم حضور امام در جهاد نبود نیرو و یار و یاور بوده است.و همچنین در روایت دیگری آمده است: «عَن ابى جَعفَر مُحَمَّدِ بن عَلى علیه السلام أنَّه قال: إنَّ اجتَمَعَ لِلأمامِ عِدَّةُ اَهلِ بَدر؛ ثَلاثَ مِائَةَ وَثَلاثَةَ عَشَرٍ، وَجَبَ عَلَیه القیامُ وَالتَّغییرُ».[6] «اگر برای امام جامعه تعداد سیصدوسیزده نفر به تعداد یاران پیامبر در جنگ بدر جمع شوند، بر امام واجب می شود قیام و جهاد و تغییر ایجاد کردن در حکومت های ظالم».
مقام معظم رهبری نیز بر این مطلب اینگونه اشاره می‌نمایند که: انقلاب اسلامی ایران «در هیچ معرکه‌ای حتّی با آمریکا و صدّام، گلوله‌ی اوّل را شلّیک نکرده» است. علت آن هم از روایات مشخص گردید.
اما شرایط جهاد دفاعی نسبت به جهاد ابتدایی کمتر است؛ زیرا در شرایط دفاع، هر مسلمانی که مورد ظلم و تعدّی قرار گیرد اعم از زن و مرد، موظف به دفاع از دین و آیین و نیز از جان و مال و آبروی خود است.
عَن اِبن عَمرو الزُّبَیرى، عَن اَبى عَبدِاللَّه علیه السلام - حینَ سُئِلَ عَن أحکامِ الجَهادِ - قالَ: «فَمَن کانَ قَد تَمَّت فیه شَرایِطُ اللَّه عَزَّوَجَلّ الّتى قَد وَصَفَ بِها أهلُها مِن أصحابِ النَّبى صلی الله علیه و آله و سلم وَهُوَ مَظلومٌ فَهُوَ مَأذونٌ لَه فِى الجَهادِ کَما أُذِنَ لَهُم، لِأَنَّ حُکمَ اللَّه فى الأوَّلین وَالآخرین وَفَرائِضَهُ عَلَیهِم سِواء، إلّا مِن عِلَّةٍ أو حادِثٍ یَکون، وَالأوّلون وَالآخَرون أیضاً فى مَنعِ الحَوادِثِ شُرَکاء، وَالفَرائِضُ عَلَیهم واحِدَةٌ، یَسئَلُ الآخَرونَ عَن اَداءِ الفَرائِضِ کَما یَسئَلُ عَنهُ الأوّلون، وَیُحاسِبونَ کَما یُحاسِبونَ بِه».[7] از امام صادق علیه السلام راجع به احکام جهاد سؤال پرسیدند. ایشان فرمودند: «اگر تمامی شرایطی که خداوند متعال برای اصحاب و یاران پیامبر در زمان جنگ و نبرد شمرده‌اند در این زمان هم باشد، جهاد وجوب دارد. و آن مورد ظلم واقع شدن گروهی باشد. در این هنگام شما اذن دارید برای جهاد همانگونه که اصحاب پیامبر اجازه داشتند. زیرا که حکم خداوند متعال نسبت به گروهای اول و کسانی که در آینده خواهند آمد در مورد واجبات یکی است و تغییری نمی کند مگر آن که یک علت و حادثه ای نو در زمان جدید رخ بدهد که سبب تغییر حکم اولیه باشد...». همانگونه که در این روایت مشاهده فرمودید، تنها ملاک برای جهاد و دفاع، مورد ظلم واقع شدن و مظلوم واقع شدن می باشد.
وَ فى خَبَرِ الأَعمَش، عَنِ الصَّادِقِ علیه السلام قال: «...َلا یَحِلُّ قَتلُ اَحَدٍ مِنَ الکُفّارِ وَالنَصّابِ فى دارِ التَقیَّةِ إلّا قاتِلٌ اَو سَاعَ فى فِسادٍ، وَذلکَ اِذا لَم تَخَف عَلى نَفسِکَ وَلا عَلى اَصحابِک».[8] امام صادق علیه السلام می فرمایند: «...کشتن کافران و ناصبی‌ها در زمان و جامعه‌ای که مقتضای تقیه هست، حلال نیست. مگر آنکه آن شخص کسی از شما را کشته باشد یا تمام تلاش و توانش را در راه فساد در جامعه شما گذاشته است. که در این صورت شما مجوز قتل همچین شخصی را دارید منتهی اگر بر جان خود و یارانتان ترسی نباشد». در این روایت هم مشاهده نمودید که در بحث جهاد و دفاع، همین که شما مورد سوءقصد قرار می‌گیرید، دلیل می‌تواند باشد برای مقابله به مثل شما. مقام معظم رهبری نیز بر این مطلب اینگونه اشاره می‌نمایند که: انقلاب اسلامی ایران «در همه‌ی موارد، پس از حمله‌ی دشمن از خود دفاع کرده» است.
برخورد شدید با کفار
در قرآن کریم در سوره انفال آیه 60 خداوند می‌فرماید: «وَ أَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ وَ مِن رِّبَاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ وَ ءَاخَرِینَ مِن دُونِهِمْ لَا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ یَعْلَمُهُمْ وَ مَا تُنفِقُواْ مِن شَىْءٍ فىِ سَبِیلِ اللَّهِ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَ أَنتُمْ لَا تُظْلَمُون». «و در برابر آنها آنچه توانستید از نیرو (ى انسانى، سلاحهاى روز و هزینه نبرد) و اسبان بسته و آماده شده (وسایط نقلیه مناسب) آماده سازید که بدین وسیله دشمن خدا و دشمن خود و دشمنان دیگرى را غیر آنها که شما آنها را نمىشناسید، خداوند آنها را مىشناسد، بترسانید. و هر چیزى که در راه خدا انفاق کنید (در روز جزا) به طور کامل به شما داده خواهد شد و بر شما هرگز ستم نمىرود (از حقتان کاسته نمىشود)».همچنین در سوره فتح آیه 29 خداوند می‌فرماید که شما باید اَشِدّاءُ عَلَی الکافِرین باشید. برای این که متوجه شدید بودن پیامبر نسبت به دشمنان شویم، کافی است نگاهی داشته باشیم به چگونگی رویارویی پیامبر با دشمنان، مخصوصاً در عرصه‌های سیاسی و نظامی. برای مثال در ماجرای حُدَیبیّه که در سال ششم هجرت رخ داد، پیامبر اکرم و مسلمانان قصد زیارت‌خانه خدا نمودند که مشرکان و کافران مانع شدند و پیامبر یکی دو نفر را فرستادند که با بزرگان مکه صحبت کنند و مشکل را حل نمایند، اما آنان رفتار مناسبی با فرستادگان پیامبر نداشتند. برای همین، پیامبر از کسانی که همراهشان بودند بیعت گرفتند که تا پای جان بایستند و از حق دفاع کنند و آماده نبرد شوند.[9] این بیعت که به بیعت رضوان یا شجره معروف شد، در قرآن هم به آن اشاره شده است. «لَّقَدْ رَضىَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ یُبَایِعُونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فىِ قُلُوبهِمْ فَأَنزَلَ السَّکِینَةَ عَلَیهِمْ وَ أَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِیبًا»[10]. «بىتردید خداوند از مؤمنان هنگامى که در زیر آن درخت (سدر در حدیبیه) با تو بیعت مىکردند خشنود گردید، پس آنچه را در دلهاى آنان بود (از اخلاص و حسن نیّت) دانست، در نتیجه بر آنان آرامش و اطمینان (قلب) نازل کرد، و پیروزى نزدیکى (پیروزى خیبر) را به آنها پاداش داد».
مقام معظم رهبری نیز دراین‌باره اینگونه می‌فرمایند: «در همه‌ی موارد، پس از حمله‌ی دشمن از خود دفاع کرده و البتّه ضربت متقابل را محکم فرود آورده است».
حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در پایان این بخش، این روند انقلاب را مایه سربلندی ایران و ایرانی می‌دانند. « این جوانمردی و مروّت انقلابی، این صداقت و صراحت و اقتدار، این دامنه‌ی عمل جهانی و منطقه‌ای در کنار مظلومان جهان، مایه‌ی سربلندی ایران و ایرانی است»
پینوشت:
[1] بحارالانوار ج97، ص23، ح18 و الخصال، ج2، ص 394.
[2] بحارالانوار ج97، ص24-25، ح21 و امالی شیخ، ج2، ص 136 و بحارالانوار، ج75، ص 100، ح2 و تحف العقول، ص197 با اندکی اختلاف در عبارت.
[3] سوره توبه آیه111.
[4] سوره توبه آیه112.
[5] بحار الانوار ج 97، ص18، ح4 و الاحتجاج ج2 ص44 و تفسیر علی بن ابراهیم ص261.
[6] بحارالانوار ج97 ص 49 ح18 و دعائم الاسلام ج1، ص 342.
[7] بحارالانوار ج2، ص280، ح45.
[8] بحارالانوار ج97، ص23، ح18 و الخصال، ج2، ص394 .
[9] تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، ج12، ص 288.
[10] سوره فتح آیه 18.
