اوصاف و مراتب بهشت در قرآن، از دارالسلام تا جنت فردوس
قرآن کریم در بسیاری از آیات خود تصویری از ویژگیهای بهشت و اوصاف زندگی بهشتیان ارائه میدهد که مطالعه در این آیات ـ که در جای جای آنها خداوند مؤمنان پرهیزکار را به چنین پاداشی بشارت میدهد ـ علاوه بر نمودار ساختن هدف باری تعالی از خلقت و دوستی بیکرانش نسبت به انسان، میتواند موجب انگیزه در انتخاب راهی باشد که انسان همواره و به طور فطری در پی آن بوده است.همچنین درک درست این آیات میتواند راهنمایی باشد که پیش از مرگ نیز انسان را از یک زندگی بهشتی بهره مند نماید.در نوشته ای که هم اینک پیش روی خوانندگان گرامی است نامهای بهشت و مراتب مختلف آن در قرآن مورد بررسی قرار گرفته و نکته هایی درباره این نامگذاری ها بیان شده است.
بهشت موعود دارای مراتب و درجاتی مانند جنت نعیم، مأوا، عدن و فردوس است ولی علاوه بر مراتب، اوصاف و القابی کلی دارد که جا دارد قبل از ورود به این مراتب با بعضی از آن اوصاف مثل دارالسلام، دارالارث، دارالرضا، دارالمقام و فوزعظیم آشنا شویم.
دارالسلام
در قرآن آیات بسیاری بر وجود نعمتهای مادی تصریح دارد که نقطه شروع آن نعمتها، صحرای محشر است که از آنجا بهشتیان به دارالسلام که یکی از القاب بهشت است خوانده میشوند: و الله یدعوا الی دارالسلام و یهدی من یشاء الی صراط مستقیم (یونس، آیه 25). دارالسلام نمایانگر محیطی آرام و امن است که سراسر صفا و صمیمیت بوده و صلح و آرامش در آن موج میزند.این رستگاران با هدایت نوری که جلو روی آنها می درخشد و مسیر را برای آنها روشن میکند به سوی بهشت می شتابند و در همان حال بشارتِ بهشتهایی به آنها داده میشود که از زیر درختانش نهرها جاری است یوم تری الموءمنین و الموءمنات یسعی نورهم بین أیدیهم و بأیمانهم بُشریکم الیوم جنات تجری من تحتها الانهار خالدین فیها ذلک هو الفوز العظیم: (حدید، آیه 12) و آثار بشارت که حاکی از مسرت باطنی آنهاست در چهره های آنها کاملاً نمایان است وجوه یومئذ ناعمه لسعیها راضیه (غاشیه، آیات 8و9).
در مدخل بهشت، فرشتگان نگهبان با پیام ادخلوها بسلام آمنین (حجر، آیه 46) به آنها خوش آمد میگویند و آرامشی کامل را که نمایانگر خروج هرگونه کینه و کدورتی از سینه های آنهاست به آنها بشارت میدهند و نزعنا ما فی صدورهم من غلّ اخواناً (حجر، آیه 47).
نکته لطیف این که کلمه نزع از معنای خاصی برخوردار است و آن این است که چنان از دلهای آنان غل و غش و کینه و کدورت را بیرون میکشیم که گویی هرگز آلودگی و کدورتی نداشته اند.
دارالارث
«بهشت را به پرهیزگاران به ارث میدهند»: تلک الجنه التی نورث من عبادنا من کان تقیّاً (مریم، آیه 63). ارث در دنیا مالی است که بدون هیچ رنج و زحمتی به دست می آید و در مالکیت آن هیچ جای شک و شبهه نیست ولی بهشت، ارثی است که موءمنان در مقابل اعمال صالحی که در دنیا انجام داده اند از آن بهره مند میشوند.دارالرضا
بهشت، عالم تجرد و اطلاق است و برای موءمنان به مجرد درخواست باطنی و مشیت درونی هرچه بخواهند موجود میشود لهم ما یشآءون عند ربهم (شوری، آیه 22).در حقیقت اراده انسان در بهشت مظهر اراده الهی شده و معدومات را لباس وجود می پوشاند بنابراین همه چیز برای او مهیاست و به رضایت کامل میرسد. از طرفی راه یافتن به بهشت، نتیجه اطاعت و رسیدن بنده به مقام عبودیت است و از آنجا که رسیدن به مقام عبودیت هدف خداوند از خلقت انسان است، رضای الهی را به دنبال دارد، یعنی بهشت دارالرضاست چون خداوند از بنده، راضی و بنده از خداوند راضی است: رضی الله عنهم و رضوا عنه (مائده، آیه 119).
دارالمقام
بهشت، دارالمقام یا دارالخلد است و این وصف، بیانگر این نکته است که رستگاران بهشتی برای همیشه در آنجا مخلدند چون بهشت جایگاهی است که کسی از آن بیرون نمیرود و به مکان دیگری کوچ نمیکند و هیچگونه رنج و مشقتی به او نمیرسد و از همین روست که بهشتیان زبان به حمد و ستایش حق میگشایند و شکرگزار خداوندی میشوند که هرگونه حزنی را از آنها برطرف کرده است: و قالوا الحمدالله الذی أذهب عنّا الحزن ان ربنا لغفور شکور، الذی احلّنا دارالمقامه من فضله لا یمسنا فیها نصب و لا یمسنا فیها لغوب (فاطر، آیات 35 و 34).مسئله خلود در بسیاری از آیات مربوط به بهشت و جهنم آورده شده و این سوءال را در ذهن مطرح میکند که با آن که عمر انسان محدود است و میزان اعمال و فعالیت انسان نیز محدود، پس انسان چگونه در بهشت مخلّد است؟
پاسخ این است که انسان موءمن اگر در دنیا هم مخلد بود همیشه با همین خصوصیات زندگی میکرد. سوءال دیگر اینکه آیه تخلید حتی در نعمت، خسته کننده نیست؟ در پاسخ باید گفت، عالم آخرت متنوع است و انسان بهشتی، پویاست نه ایستا زیرا دائماً در معرض تجلیات گوناگون قرار دارد، از تجلیات مادی به رضوان الهی صعود میکند و در فضای ربوبیت حق به تماشای آفرینش مینشیند بنابراین بهشت جایگاهِ ماندگارِ متنوع است.
نکته دیگر اینکه انسان بُعدی جاودانه دارد که جز به جاودانگی قانع نمیشود چون انسان در ساحت جسم و نفس محدود و در ساحت روح، نامحدود است زیرا روح از عالم خلق نیست بلکه از عالم امر است. قل الروح من امر ربی (اسری، آیه 85) و عالم امر آغاز و انجام ندارد.
فوز عظیم
بهشت فوز عظیم است یعنی جامع بین نعمتهای مادی و معنوی است و مژدهای است به موءمنان به جهت معاملهای که با خدا کردهاند و نشاندهنده این است که خداوند، تنها خریدار مال و جان موءمنان است: فاستبشروا ببیعکم الذی بایعتم به و ذلک هو الفوز العظیم (توبه، آیه 111).مراتب بهشت
اولین مرتبه از مراتب بهشت جنت نعیم است که همان بهشت افعال است. پوینده راه حق در این بهشت با نعمتهایی چنان وسیع روبه رو میشود که در تصور نمی گنجد: فیها تشتهیه الانفس و تلذ الاعین (زخرف، آیه 71).توضیح اینکه واژه نعیم هفده بار در قرآن کریم آورده شده که همه درباره نعمتهای عظیم بهشت است، غیر از آیه لتسئلن یومئذٍ عن النعیم (تکاثر، آیه 8) که همه مفسران بر این عقیده اند که منظور از نعیم در آیه مذکور، نعمت ولایت است. چون مراد از نعیم، مطلق نعمتهاست که خداوند به انسان ارزانی فرموده و مسلماً نعمت ولایت اهل بیت (علیهم السلام) ارزنده ترین مصادیق نعمت است چون با راهنمایی آنهاست که نعمتها هرکدام در جای خود به کار گرفته شده و شکر آن گزارده میشود.
معصومین(علیهم السلام) واسطه فیض خالق به مخلوق هستند بنابراین هر انسانی در برابر این نعمت عظیم مورد سوءال قرار خواهد گرفت.
جنت مأوا
جنت مأوا مرتبه دیگری از بهشت است که با تمام نعمتها و بر کاتش نخستین وسیله پذیرایی از میهمانان الهی است: أما الذین ءامنوا و عملوا الصالحات فلهم جنات المأوی نزلاً بما کانوا یعملون (سجده، آیه 19) زیرا کلمه نُزُل به معنای نخستین چیزی است که با آن از مهمان پذیرایی میکنند و تقدم کلمه لهم بر جنات المأوی نیز اشاره دارد به اینکه خداوند این باغهای بهشت را مخصوص بهشتیان قرار داده و عاریتی نیست و احتمال زوال نعمتها هرگز آرامش فکر آنها را برهم نمیزند.جنت عدن
جنات عدن از عالیترین مراتب بهشت است و با توجه به معنای لغوی کلمه عدن، این مکان، در وسط و متن بهشت قرار دارد. فرشتگان از هر دری برای تهنیت وارد شده و به جهت صبر و استقامتی که رستگاران بهشتی از خود نشان داده اند سرانجامِ زیبا و نیکویی را به آنها بشارت میدهند و هریک از نزدیکان آنها را که شایسته باشند با آنها وارد بهشت میکنند: جنات عدن یدخلونها و من صلح من ءابائهم و أزواجهم و ذریاتهم والملائکة یدخلون علیهم من کل باب، سلام علیکم بما صبرتم فنعم عقبی الدار (رعد، آیات 23 و 24). آیه اشاره دارد به اینکه افراد صالح یک خانواده در بهشت نیز در کنار یکدیگرند و از مصاحبت یکدیگر لذّت میبرند.با توجه به اینکه ذکر عنوان بعضی از افراد خانواده مثل پدر، همسر و فرزند دلالت بر خصوصیتی ندارد و شامل همه افراد خانواده میشود، عدم ذکر نام مادر به جهت آوردن کلمه ازواج است که پدر و مادر هردو را شامل میشود. همچنان که برادران و خواهران و عموها و داییها و اولاد آنها هم در واقع ذریه های پدراناند که کلمه آبائهم شامل آنها میشود.
یکی از امتیازات قرآن کریم بیان پرمحتواترین مطالب در کوتاهترین کلمات است که یکی از آن کلمات سلام است. سلام یکی از نامهای خداوند و تهنیت خداوند بر پیامبران است: سلام علی نوح فیالعالمین (صافات، آیه 79) سلام علی موسی و هارون (صافات، آیه 120). سلام، تبریک الهی بر بهشتیان است، سلام، زمزمه فرشتگان است، سلام، کلام بین‌المللی تمام مسلمانان است، سلام، پیامی است که سلامتی، احترام، دعا و امنیت را به ارمغان می آورد.
نکته بسیار جالب آیه که جمله بما صبرتم به آن اشاره دارد این است که در نظام الهی همه چیز حتی به کاربردن کلمات، بر مبنای ایمان و عمل صالح است. چنانچه سلام فرشتگان نیز به جهت صبری است که اهل ایمان در مصیبت و معصیت و طاعت کرده اند.
جنت فردوس
فردوس بالاترین مراتب بهشت است. این کلمه دوباره در قرآن کریم آورده شده و وسعت نعمتهای بهشتی را نشان میدهد و چنین به نظر میرسد که مقامی فوق بهشت و جهنم و ثواب و عقاب است زیرا با وجود اینکه تمام مراتب و درجات عالم ملکوت چه نعمتهای مادی و چه نعمتهای معنوی مطلق و غیر مشوب به نواقص هستند ولی خداوند متعال برای بعضی از بندگان خاص خود نعمتهایی را مخفی نگه داشته که از سعه افهام نفوس و ادراک اذهان خارج است چنانچه در روایت صحیح از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) وارد شده است که: « خداوند فرمود: من برای بندگان صالح خود چیزهایی را مهیّا کرده ام که هیچ چشمی ندیده و هیچ گوشی نشنیده و بر هیچ دلی خطور نکرده است، از این نعیم بهشتی که من شما را آگاه کردهام سخن نگویید و دست از کنجکاوی بردارید و اگر میخواهید اجمالاً در این ارتباط چیزی بدانید، این آیه را قرائت کنید: فلا تعلم نفس ما أخفی لهم من قرّة أعین» (سجده، آیه 17).این روایت را بخاری و مسلم هر دو بیان کردهاند.
در سیر مواهب و نعمتهای بهشت به اینجا میرسیم که فردوس بهترین و برترین مراتب بهشت است و با اینکه طبع تحول طلب انسان دائماً تقاضای دگرگونی و تنوع میکند ساکنان فردوس هرگز تقاضای نقل مکان و تحول نخواهند کرد: ان الذین ءامنوا و عملوا الصالحات کانت لهم جنات الفردوس نزلاً. خالدین فیها لا یبغون عنها حولاً (کهف، آیات 107 و 108).
یکی دیگر از مراتب والای بهشت که آیات مبارکه به تصریح بیان میکند غرفه های آن است. غرفه در لغت به اتاق فوقانی گویند که بر روی اتاقهای دیگر ساخته شده است و محل عالی و مرتفع از خانه و قصر است و در روایات نیز کنایه از درجه عالی در بهشت است که به افراد خاصی عنایت میشود: لکن الذین اتقوا ربهم لهم غرف من فوقها غرف مبنیه تجری من تحتها الانهار وعدالله لایخلف الله المیعاد (زمر، آیه 20).
غرفه های بهشت هم از نظر جایگاه و هم از نظر پایگاه در اعلی مراتب بهشت است زیرا اهل تقوا از نظر جایگاه در عمارات بلندی که به اطراف اشراف دارد، قرار دارند و از نظر پایگاه نیز در مقام والایی قرار دارند.
منبع: سایت پایگاه تحقیقاتی القرآن
