قرار گرفتن در یک هیئت و شرایط خاص برای آموختن دروس، قطعاً بر میزان تمرکز دانش‌آموز می‌افزاید و چیزی شبیه به قرار گرفتن در شرایط مسابقه است؛ وقتی از ورزشکاران درباره نحوه آماده‌سازی‌شان سوال می‌شود معمولاً آن را وابسته به تعداد مسابقاتی که در آن شرکت می‌کنند می‌دانند چراکه به عقیده آنها معمولاً بهترین رکوردها زمانی به دست می‌آیند که فرد در شرایط مسابقه قرار گرفته باشد و تحقیقات علمی در این زمینه نیز مؤید این مطلب است.
آن‌قدر بحث آموزش در شرایط کلاسِ درس از اهمیت بالایی برخوردار است که بسیاری از مؤسسات آموزشی کوشش می‌کنند که در آزمون‌ها و آموزش‌هایشان بیشترین شبیه‌سازی را نسبت به مکان آزمون و شرایط واقعی کلاس درس داشته باشند. تحقیقات گسترده‌ای در این زمینه وجود دارد که نشان می‌دهد، «ادراکات محیط یادگیری کلاس درس‌آموزشی عمومی روی سطح اتخاذ رویکردهای عمیق برای یادگیری تأثیر مثبتی دارد»[1]
چالش‌های تعطیلات اجباری
در ایام تعطیلات، خصوصاً تعطیلات اجباری و از پیش تعیین نشده مانند شرایط نامساعد جوی، سیل، زلزله و همین ایامی که ما و کل کشورهای دنیا درگیر ویروس کرونا با شیوع بالا هستیم، دیگر خبری از فضای مهیا و شرایط مطلوب برای درس خواندن فرزندان وجود ندارد. در این شرایط به طور طبیعی سختی‌های زیادی را والدین متحمل می‌شوند چراکه توانایی و امکانات لازم برای به وجود آوردن آن شرایطی که در مدرسه حکم‌فرماست را ندارند. بر این کمبود امکانات و تواناییِ والدین، وجود موانع دیگری که باعث از بین رفتن تمرکز فرزندان نیز می‌شود را باید افزود. در فضای بلایای طبیعی و یا شیوع بیماری‌های خطرناکی مانند کرونا که در این روزها با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنیم، استرس نیز افزایش پیدا می‌کند و با آمدنش انگیزه برای کارهای فکری مانند تحصیل کاهش می‌یابد چراکه بخش زیادی از انرژی روانی که قرار است صرف انگیزه‌بخشی به دانش‌آموزان شود را هدر می‌دهد و از بین می‌برد.استرس به‌عنوان یک مانع مهم در عدم تمرکز فرزندان وقتی در کنار وسایل جذابی مانند تلویزیون، تبلت، گوشی، بازی‌های رایانه‌ای که در طول شبانه‌روز جلوی چشم فرزندانمان هستند، قرار می‌گیرد، وقتی دست‌به‌دست هم می‌دهند گره‌هایی که در کار می‌افتد کورتر خواهد شد.
مشوق‌های بیرونی لازم‌اند اما به‌تنهایی کافی نیستند
برای نیرومند ساختن انگیزه تحصیلی فرزندان باید به مشوق‌های مربوط به آن توجه ویژه‌ای داشت؛ «جاذبه‌ها و مشوق‌ها به ویژگی‌هایی که در محیط وجود دارد و ما را به سوی رفتار خاصی می‌کشاند یا از آن دور می‌کند، اشاره دارد.»[2] والدین در این زمان که شرایط برای درس خواندن فرزندان مهیا نیست، باید دست روی دست نگذارند و با یک نگاه منعطفانه و نه صفر و یکی، برای حرکت کردن فرزندان در مسیر تحصیل از هیچ کوششی فروگذار نکنند.اولین مطلبی که باید بدان توجه ویژه شود استفاده از مشوق‌های بیرونی است که این مشوق‌ها و رغبت دهنده‌های بیرونی هم از جنس محیط اطراف هستند و هم غیر محیطی که البته در محیط و بیرون از وجود انسان اتفاق می‌افتند؛ ما به برخی از آن موارد که امکان فراهم کردن آن در فضای منزل وجود دارد اشاره می‌کنیم:
- هر میزان از شرایط محیطی که در کلاس وجود دارد را در منزل فراهم کنید؛ یعنی برای پاره‌ای از اوقات شما معلم فرزند یا فرزندانتان شوید و در یک مکان مشخص (مثلاً یک اتاق) با نصب یک تابلو و قرار دادن یک یا چند صندلی و میز متناسب محیط را به فضای مدرسه نزدیک کنید.
- برای توضیحات درس، هم‌زمان می‌توانید از آموزش‌های صوتی، تصویری و چندرسانه‌ای در آن محیط نیز استفاده کنید؛ آموزش‌هایی که در نرم‌افزارهایی مثل الفبا و ... قرار داده شده است برای این منظور مناسب است.
- استفاده از جایزه و مشوق‌های بیرونی که برای فرزندان جذاب باشد و به‌عنوان یک محرک بیرونی خوب مطرح شود نیز بسیار مفید است؛ برنامه‌ریزی دراین‌باره که چه جایزه‌هایی را تعیین کنید می‌تواند با مشورت با خود فرزندان صورت بپذیرد اما باید یک نکته را در نظر گرفت که جایزه‌ها باید با فعالیت‌ها متناسب باشد و در دسترس و فوری پرداخت شوند.
- قرار دادن فضای مسابقه‌ای در آموزش دروس، برای این ایام نیز می‌تواند بر جذابیت‌های درس خواندن بیفزاید.
همه این مواردی که بیان شد ازجمله موارد جاذبه‌های بیرونی محسوب می‌شوند که محدودیت‌های خاص خود را دارند مثلاً گاه انسان کاری را انجام می‌دهد که از خود آن کار، لذت نمی‌برد ولی آن را برای رسیدن به پاداش لذت‌بخش بعد از آن تحمل می‌نماید که در این صورت انگیزه او برای انجام آن کار بیرونی است و لذت هم بعد از رسیدن به پاداش برای او حاصل می‌شود و گاهی نیز انسان از انجام خود آن کار لذت می‌برد و منتظر پاداش بیرونی نیست که در این صورت انگیزه او درونی است.
برای تحصیل، انگیزه‌های بیرونی به‌تنهایی کافی نیستند بلکه باید انگیزه درونی نیز وارد میدان شود. «انگیزه درونی برای فهمیدن، نشانگر این واقعیت است که انجام یک کار به خاطر خشنودی و رضایتی است که فرد هنگام یادگیری، کشف یا تلاش برای فهم چیزهای جدید تجربه می‌کند.»[3]
راهکارهایی برای افزایش انگیزه درونیِ تحصیل در ایام تعطیل
گام برداشتن در مسیر افزایش انگیزه‌های درونی فرزندان یک امر لازم و ضروری است چراکه لذت آن هم‌زمان با انجام فعالیت است و بسیار پایدارتر و عمیق‌تر از لذت جایزه و مشوق بیرونی خواهد بود؛ بنابراین برای این کار باید والدین دست‌به‌کار شوند و پیشنهاد‌هایی را ارائه دهند که به عقیده ما می‌توان پیشنهادات خوبی در این زمینه ارائه نمود که بسیار راهگشا خواهند بود:- فرزند ما، معلم ما در همان درسی که می‌خواهد فرابگیرد باشد.
- اگر فرزند کوچک‌تری در خانه داریم فرزند بزرگ‌تر را به‌عنوان معلم او قرار دهیم؛ برای انجام این کار که بر انگیزه تحصیلی فرزندان می‌افزاید لازم است قوانینی را مشخص کنید که مسیر این آموزش به‌درستی طی شود.
- آموزش دروس را نیز می‌توان به‌صورت کاربردی دنبال نمود. سعی کنیم درسی را که فرامی‌گیرد در همان ایام در مسائل مختلف به‌صورت کاربردی استفاده نمایم؛ کاربردی کردن دروس می‌تواند در فضای بازی و فعالیت‌های جذاب درون خانه باشد.
- از انجام آزمایش‌ها مختلف و جذاب که نمونه آن در خود کتاب درسی و فضاهای مجازی به وفور قابل‌مشاهده است نیز نباید غافل شد.
پی‌نوشت
[1]مقاله: «ارتباط بین جهت‌گیری‌های هدف انگیزشی، ادراکات از محیط یادگیری کلاس درس آموزشی عمومی و روش‌های عمیق یادگیری»، انتشار در سال 2016 از نشریه: الزویر (Elsevier)، عنوان انگلیسی مقاله و آدرس:[2]انگیزه و هیجان، نظریه‌های روان‌شناختی و دینی، محمدصادق شجاعی انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، 1395.
[3]مقاله: «تأثیر استفاده از روش آموزش چندرسانه‌ای و سخنرانی بر انگیزش پیشرفت تحصیلی (انگیزش درونی و بیرونی) درس عربی (3) دانش آموزان مراکز آموزش از راه دور تهران» سونیا موسی رمضانی، روانشناسی تربیتی دوره جدید سال هفتم پاییز ۱۳۹۰ شماره ۲۱
.jpg "چرا پیامبر (ص) فرموده است که سوره هود مرا پیر کرده است؟")
