شرایطی که این روزها بر کشور عزیزمان حاکم شده است شاید در سال‌های قبل نمونه و مانندی نداشته است. در این روزها به خلاف فرهنگ ایرانی-اسلامی که ما در آن بزرگ شده‌ایم و نفس کشیده‌ایم، به مردمان این سرزمین توصیه شده است که ارتباطات مستقیم، تفریحات گروهی و سالم، دیدوبازدیدها و بسیاری از اموری که لازمه برگزاری آن داشتن ارتباطات اجتماعی است را تعطیل کنیم.
این مسأله آن‌قدر اهمیت پیدا کرده است که مراجع تقلید نیز وارد میدان شده‌اند و بر جنبه‌های شرعی این محدودیت‌ها که گاهی تا حد وجوب هم رسیده است سخن به میان آورده‌اند.[1]
در این ایام که باید بیشترین زمان را در منزل سپری کنیم به‌صورت طبیعی آزادی و فراخی زمانی در عین محدودیت مکانی در حال به وقوع پیوستن است و ما چاره‌ای نداریم جز این‌که میان این دو یک رابطه درست و منطقی برقرار کنیم.
استفاده مفید از اوقات فراغت
محدودیت‌ها باعث می‌شوند که گذران اوقات فراغت برای افراد وارد چالشی جدی شود اما این بدان معنا نیست که برنامه‌ریزی برای آن غیرممکن باشد. انسان می‌تواند باکمی دقت و تأمل در همین زمانی که محدودیت‌ها به او هجوم آورده‌اند نیز اوقات خوشی را سپری کند. شاید بهترین نمونه‌اش را بتوان از خاطرات دوران زندان مقام معظم رهبری در زندان ساواک مثال زد که گاهی با صدای خوشِ یک پرنده از پشت دیوار سلول[2] و گاه با تلاوت قرآن در همان سلول به ابعاد 2 متر در 2 متر اوقات فراغت خود را طی می‌کرد[3] و فرح و نشاط خود را در این شرایط سخت به دست می‌آورد.داشتن اوقات فراغت به‌تنهایی مهم نیست بلکه مهم‌تر از آن استفاده درست و مفید از آن اوقات است. استفاده درست و مفید از اوقات فراغت به‌صورت کلی مؤلفه‌هایی دارد که باید مدنظر قرار گیرد و ما در اینجا به برخی از مهم‌ترین آنها از نگاه دین، بدون تفکیک در سن و جنسیت و با یک نگاه کلی می‌پردازیم.
اوقات فراغت برای خودش یک ظرف دارد که در آن ظرف و شرایط باید محقق شود و یک نتیجه. ظرف اوقات فراقت همان قالب‌های کلی است که می‌توان به‌وسیله آن این زمان‌های آزاد را پر کرد که در ادامه بدان پرداخته خواهد شد و نتیجه آن نیز باید انبساط خاطر، نشاط روحی و رفع کسالت باشد.
اسلام برای اوقات انسان برنامه‌ای پیشنهاد کرده که اوقات فراغت نیز باید ناظر به آن تقسیم شود و در حقیقت متناسب با باقی اوقات باشد به این معنا که بین تمامی زمان‌ها رابطه و نسبت درست برقرار شود و یکی از اوقات، دیگری را نفی نکند بلکه تقویت‌کننده آن باشد.
در اسلام تقسیم اوقات، هم به‌صورت سه‌گانه و هم به‌صورت چهارگانه بیان شده است که تقریباً تفاوت خاصی باهم ندارند. در تقسیم سه‌گانه امام علی علیه‌السلام می‌فرمایند: «إِنَّ لِلْمُؤْمِنِ ثَلاَثَ سَاعَاتٍ فَسَاعَةٌ یُنَاجِی فِیهَا رَبَّهُ وَ سَاعَةٌ یُحَاسِبُ فِیهَا نَفْسَهُ وَ سَاعَةٌ یُخَلِّی بَیْنَ نَفْسِهِ وَ بَیْنَ لَذَّاتِهَا فِیمَا یَحِلُّ وَ یَجْمُلُ؛[4] مؤمن را سه ساعت است، ساعتى که با پروردگارش راز گوید و ساعتى که به‌حساب خود رسد و ساعتى که به لذت حلال و خوب پردازد.» و در تقسیم چهارگانه امام کاظم علیه‌السلام می‌فرمایند: «إِجْتَهِدُوا فى أَنْ یَکُونَ زَمانُکُمْ أَرْبَعَ ساعات: ساعَةً لِمُناجاةِ اللهِ، وَساعَةً لامْرِالْمَعاشِ، وَساعَةً لِمُعاشَرَةِ الأخوان ... وَساعَةً تَخْلُونَ فیها لِلَذّاتِکُمْ فى غَیْرِ مُحَرَّم وَبِهذِهِ السّاعَةِ تَقْدِروُنَ عَلَى الثَّلاثِ ساعات؛[5] بکوشید که اوقات شبانه روزى شما چهار قسمت باشد: قسمتى براى مناجات با خدا، قسمتى براى تهیّه معاش، قسمتى براى معاشرت با اخوان ... و قسمتى را هم در آن خلوت می‌کنید براى درک لذّت‌های حلال [و تفریحات سالم] و به‌وسیله انجام این قسمت است که بر انجامِ وظایف آن سه قسمت دیگر توانا می‌شوید.» و همچنین یک تقسیم چهارگانه دیگر نیز وجود دارد که پیامبر اکرم صلّی‌الله‌علیه‌وآله در سفارشات خود به اباذر بیان فرموده‌اند: «یا اَباذَر، عَلی العاقِلِ ما لَم یکُن مَغلُوباً عَلی عَقلِهِ اَن یکُونَ لَهُ اَربَعُ ساعاتٍ: سَاعَةٌ یناجِی فیها رَبَّهُ عَزَّوَجَلَّ وَ سَاعَةٌ یحاسِبُ فیها نَفسَهُ وَ ساعَةٌ یتَفَکَّرُ ما صَنَعَ اللهُ عَزَّوَجَلَّ اِلَیهِ وَ ساعَةٌ یخلُو فیها بِحَظِّ نَفسِهِ مِن الحَلالِ فَاِنَّ هَذِهِ السّاعَةَ عَونٌ لِتِلکَ السّاعاتِ؛[6] ای اباذر، بر عاقل است که اوقات خود را به چهار بخش تقسیم کند: ساعتی به مناجات با خدایش بپردازد و ساعتی اعمالش را محاسبه کند و ساعتی در آفریده‌های خداوند به او (نعمت‌هایی را که خداوند به او داده است) بیندیشد و ساعتی نفسش را از حلال بهره‌مند گردانَد که این ساعت یار و کمک آن سه ساعت دیگر است.
با دقت در این احادیث و مانند آن و جمع بین همه آنها متوجه می‌شویم که اوقاتی که انسان از کارهای مهم خود فارغ شده است در دو ظرف اختصاصی باید قرار بگیرد.
معاشرت با دوستان و نزدیکان (وَساعَةً لِمُعاشَرَةِ):
در این ایام که شرایط برای دیدوبازدیدهای حضوری به‌صورت کامل مساعد و مناسب نیست می‌توان برای برقراری این ارتباطات با استفاده از ابزارهای غیرحضوری و تقویت ارتباطات درون منزل چند نکته را مدنظر داشت:اول: این‌که این‌همه امروزه از فضای مجازی برای استفاده‌های غیرضروری و حتی منفی استفاده می‌شود. در این ایام ویژه تشکیل و تقویت گروه‌های خانوادگی در شبکه‌های اجتماعی ایرانی و استفاده درست از این ابزار می‌تواند بخشی از زمان ما را در این فضا پر کند.
دوم: این‌که اعضای خانواده در این ایام وقت بیشتری را برای گفتگو در کنار هم قرار دهند و در صورت نیاز به همراه هم‌کاره‌ای عقب‌افتاده منزل را انجام دهند کارهایی مانند تعمیرات، نظافت، نقاشی ساختمان و ... انجام این‌گونه امور سبب عمیق‌تر شدن عواطف مثبت اعضای خانواده نسبت به هم می‌شود و احساس نشاط و شادی را افزایش می‌دهد.
سوم: استفاده از ارتباط تلفنی و پیامکی که هرچند کیفیت ارتباط حضوری را ندارد اما روشی بسیار نیکو و پسندیده است.
چهارم: برقراری فضای محبت‌آمیز به شکل کلامی و رفتاری.
پرداختن به لذت‌های حلال (وَ ساعَةٌ یخلُو فیها بِحَظِّ نَفسِهِ مِن الحَلالِ)
لذت‌های حلال به خاطر ساختار نشاط‌آفرین، (تولیدکننده هورمون نشاط) و به‌دوراز استرس‌های منفی، توصیه دوم دین به ماست تا با آن بتوانیم اوقات فراغت خود را پرکنیم و برای ادامه روزهای همراه با محدودیت، انرژی ذخیره کنیم. تعبیر روایات، دربارة اوقاتی که برای لذت‌های دنیایی حلال به‌کاررفته تعبیر به توان‌بخش، یاری‌رسان و کمک دهنده برای اوقات دیگر است یعنی وجود لذت حلال در زندگی بر طاعت انسان و ... نیز تأثیر مستقیم دارد.اگر بخواهیم فهرستی از لذت‌های حلال را به‌صورت فهرستی در ایامی که افراد مجبور هستند در خانه سپری کنند بیان کنیم می‌توانیم به موارد زیر اشاره نماییم:
- ورزش و انجام بازی‌های تحرکی در خانه خصوصاً توسط والدین با همراهی فرزندان؛ دراین‌باره بهترین کتاب، کتاب «بازی بازوی تربیت» نوشته محسن عباسی ولدی است.
- بازی‌های فکری نیز می‌تواند بخش دیگری از لذت‌های حلال در این ایام را تشکیل دهد.
- مطالعه کتاب آن هم به‌صورت دسته‌جمعی و یا به‌صورت برگزاری مسابقه.
- مشاهده فیلم‌های مفید و سالم آن هم به‌صورت خانوادگی.
- انجام فعالیت‌های مفید که می‌توانند حکم یک شغل خانگی را داشته باشند. پیامبر خدا صلى‌الله‌علیه‌وآله می‌فرمایند: «خَیرُ لَهوِ المَرأةِ المِغزَلُ[7] بهترین سرگرمى زن، ریسندگی است.»
- کمک در کارهای عقب‌افتاده شخصیِ افراد خانواده مانند دورکاری پدر خانواده، آشپزی و کارهای منزل که مادر خانواده انجام می‌داده و انجام تکالیف و تمرین‌های درسی فرزندان خانواده.
- انجام فعالیت‌های عبادی دسته‌جمعی همچون نماز جماعت، دعاخوانی، قرائت قرآن با روش‌های جذاب مانند جمع خوانی، مسابقه‌ای و ...
مزاحمی به نام اخبار استرس‌زا
دشمن اصلی برنامه‌های نشاط‌آور در این ایام استرس و فشار روحی است و یکی از کارهایی که باید در این ایام صورت پذیرد کاهش این اضطراب‌هاست. اگر در این روزها به‌دقت اطرافمان را بررسی کرده باشیم متوجه شده‌ایم که منشأ اصلی استرس‌ها در فضای مجازی افسارگسیخته با اخبار بی‌پایه و اساسی است که در بسیاری از موارد تکذیبیه آن نیز صادر می‌شود.در یک توصیه کوتاه باید گفت که اخبار مربوط به کرونا را باید فقط از منابع رسمی دنبال کرد و توجه کرد که تمامی خبرهای اطراف ما تلخ و کرونایی نیستند و باید به خبرهای خوب هم فرصت ابراز وجود داد.
پی‌نوشت
[1]. استفتاء از آیت الله مکارم شیرازی: چنان چه براثر سهل‌انگاری افراد مبتلابه بیماری‌های واگیردار و عدم توجه به رعایت بهداشت، این بیماری به دیگران سرایت کند و موجب بروز خسارت گردد، آیا ضامن هستند؟ پاسخ آیت الله مکارم شیرازی: درصورتی‌که این کار سبب ابتلای به بیماری خطرناک منتهی به مرگ می‌شود دیه تعلق می‌گیرد و آن‌کس که باعث شده باید دیه را بپردازد و اگر فقط هزینه درمانی سنگینی دارد آن را باید بپردازد.[2]. مستند دیوارهای یخی.
[3]. خبر: «رهبر انقلاب در زندان به چه چیزی پناه می‌بردند؟»، سایت خبری خبر آنلاین، به نقل از نشریه خط حزب‌الله در شماره صد و نودوهفت، ۱۷ مرداد ۱۳۹۸، کد خبر 1287674.
[4]. تحف العقول، حسن بن علی ابن شعبه، جلد 1، ص 203، مترجم: صادق حسن زاده، انتشارات آل علی، قم، 1382.
[5]. همان، ص 409.
[6]. کلیات حدیث قدسی، شیخ حر عاملی، جلد 1، صفحه 48، مترجم: زین‌العابدین کاظمی خلخالی، انتشارات دهقان، تهران، 1380.
[7]. میزان الحکمه، محمد محمدی ری شهری، جلد 10، صفحه 310،
