وجه تسمیه ماه شعبان
در لغت به یک نحوه و در روایات به نحوه دیگری ذکر شده است، مثلاً در لسان العرب گفته شده است و شعبان اسم للشهر، سمی بذلک تشعبهم فیه ای تفرقهم فی طلب المیاه و قیل فی الغارات و قال ثعلب: قال بعضهم انما سمی شعبان لانه شعب ای ظهر بین شهری رمضان و رجب (1) شعبان یکی از ماه‌های قمری است و آن را شعبان نامیدهاند چون مردم در این ماه برای طلب آب متفرق و پراکنده میشدند و در کتاب الغارات هم گفته شده همچنین ثعلب هم گفته است که: برخی میگویند شعبان را شعبان نامیدهاند چون بین دو ماه رجب و رمضان واقع شده است در کتاب تاج العروس هم قریب به همین الفاظ و همین معانی را برای ماه شعبان و وجه تسمیه‌اش ذکر کرده است (2).آخرین جمعه ماه شعبان
حضرت امام رضا (علیه السلام) در آخرین جمعه از ماه شعبان به اباصلت فرمودند: بیشتر شعبان گذشت و این آخرین جمعه آن است، در این باقیمانده ماه تقصیرهای گذشته ات را تدارک کن و بر آنچه به کارت می‌آید همّت کن، در دعا و استغفار و تلاوت قرآن بسیار بکوش و از گناهان خویش به سوی خدا توبه کن تا ماه رمضان فرا می‌رسد بر خدا مخلص باشی.امانتی که بر گردن داری ادا ساز، هر کینه‌ای در قلب تو از برادر مؤمنت باشد آن را برانداز و هر گناهی بر تو مانده که مرتکب آن شده‌ای آن را از دل ریشه کن ساز و از خدا پروا داشته باش و بترس و در آشکارا و پنهان بر او توکّل نمای. همان گونه که خود فرموده: (ومن یتوکل علی الله فهو حسبه انّ اللّه بالغ أمره قد جعل اللّه لکلّ شیءٍ قدرا) یعنی آن کس که بر خدای توکل کند خدا او را بس است زیرا خداوند امر خود را به انجام رساننده است و برای هر چیز اندازه‌ای قرار داده است. (اللّهم ان لم یکن غفرت لنا فی ما مضی من شعبان فاغفرلنا فیما بقی منه) در این ماه خدای تعالی به احترام و حرمت ماه رمضان گردن‌هایی را از جهنّم آزاد می‌سازد.
اعمال سه روز آخر ماه شعبان
امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند: هر کس سه روز از آخر ماه شعبان را روزه بگیرد و به ماه مبارک رمضان متّصل سازد، خداوند متعال ثواب روزه دو ماه متوالی را برای او بنویسد.دعای شب آخر ماه شعبان و اوّل ماه رمضان
امام صادق (علیه السلام) در شب آخر ماه شعبان و شب اوّل ماه رمضان این دعا را می‌خواند:اللّهُمَّ اِنَّ هذَا الشَّهْرَ الْمُبارَکَ الَّذی اُنْزِلَ فیهِ الْقُرآنُ، هُدیً لِلنّاسِ وَ بَیِّنات مِنَ الْهُدی وَ الْفُرْقانِ قَدْ حَضَرَ،
خدایا این ماه مبارکی که قرآن در آن نازل گشته آن قرآنی که راهنمای مردم گردیده و نشانه‌های روشنی از راهبری و جدا کردن میان حق و باطل است فرا رسیدهفَسَلِّمْنا فیهِ وَ سَلِّمْهُ لَنا، وَ تَسَلَّمْهُ مِنّا فی یُسْر مِنْکَ وَ عافِیَة، یا مَنْ اَخَذَ الْقَلیلَ وَ شَکَرَ الْکَثیرَ، اِقْبَلْ مِنِّی الْیَسیرَ،
پس ما را در این ماه سالم بدار و آن را در حال آسانی و تندرستی از ما بگیر ای که بگیرد اندک راو بسیار قدردانی کند، این طاعت اندک را از من بپذیراَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ اَنْ تَجْعَلَ لی اِلی کُلِّ خَیْر سَبیلاً، وَ مِنْ کُلِّ ما لا تُحِبُّ مانِعاً، یا اَرْحَمَ الرّاحِمینَ،
خدایا از تو خواهم که برای من بسوی هر کار خیری راهی و از هر چه دوست نداری سر را هم مانعی قرار دهی ای مهربانترین مهربانانیا مَنْ عَفا عَنّی وَ عَمّا خَلَوْتُ بِهِ مِنَ السَّیِّئاتِ، یا مَنْ لَمْ یُؤاخِذْنی بِارْتِکابِ الْمَعاصی، عَفْوَکَ عَفْوَکَ عَفْوَکَ یاکَریمُ،
ای که گذشتی از من و از آن کارهای زشتی که در پنهانی کردم ای که مرا به سبب دست زدن به گناهان نگیری گذشت، گذشت، گذشت تو را خواهانم ای بزرگواراِلهی وَعَظْتَنی فَلَمْ اَتَّعِظْ، وَ زَجَرْتَنی عَنْ مَحارِمِکَ فلَمْ اَنْزَجِرْ، فَما عُذْری فَاعْفُ عَنّی یا کَریمُ، عَفْوَکَ عَفْوَکَ،
خدایا مرا پند دادی ولی من پند نگرفتم و از کارهای حرام خود بازم داشتی ولی من باز نایستادم پس چه عذری به درگاهت دارم ای کریم از من گذشت کن که عفوت و گذشتت را خواهانماَللّهُمَّ اِنّی اَسْئَلُکَ الرّاحَةَ عِنْدَ الْمَوْتِ، وَ الْعَفْوَ عِنْدَ الْحِسابِ،
خدایا از تو درخواست دارم آسودگی هنگام مرگ و گذشت در وقت حساب راعَظُمَ الذَّنْبُ مِنْ عَبدِکَ، فَلْیَحْسُنِ التَّجاوُزُ مِنْ عِنْدِکَ، یااَهْلَ التَّقْوی، وَ یا اَهْلَ الْمَغْفِرَةِ، عَفْوَکَ عَفْوَکَ،
بزرگ است گناه از بنده ات پس باید گذشت از جانب تو نیز نیکو باشد ای شایسته پرهیزگاری و ای شایسته آمرزش عفوت و گذشتت را خواهانماَللّهُمَّ اِنّی عَبْدُکَ وَ ابْنُ عَبْدِکَ وَ ابْنُ اَمَتِکَ، ضَعیْفٌ فَقیرٌ اِلی رَحْمَتِکَ،
خدایا من بنده و فرزند بنده و فرزند کنیز توأم ناتوان و نیازمند مهر تو هستموَ اَنْتَ مُنْزِلُ الْغِنی و الْبَرَکَةِ عَلَی الْعِبادِ، قاهِرٌ مُقْتَدِرٌ،
و تویی که دارایی و برکت بر بندگانت فرو فرستی و تو چیره و توانایی
اَحْصَیْتَ اَعْمالَهُمْ، وَ قَسَمْتَ اَرْزاقَهُمْ، وَ جَعَلْتَهُمْ مُخْتَلِفَةً اَلْسِنَتُهُمْ وَ اَلْوانُهُمْ، خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْق،
کارهای بندگانت را شماره داری و روزیشان را قسمت کرده و زبان ها و رنگهاشان را متفاوت کردی آفرینشی پس از آفرینش دیگر
وَ لا یَعْلَمُ الْعِبادُ عِلْمَکَ، وَ لا یَقْدِرُ الْعِبادُ قَدْرَکَ، وَ کُلُّنا فَقیرٌ اِلی رَحْمَتِکَ،
و بندگانت دانش تو را ندارند و قدر تو را ندانند و همه ما نیازمند رحمتت هستیمفَلا تَصْرِفْ عَنّی وَجْهَکَ، وَ اجْعَلْنی مِنْ صالِحی خَلْقِکَ فِی الْعَمَلِ وَ الاْمَلِ، وَ الْقَضآءِ وَ الْقَدَرِ،
پس ای خدا رو از من مگردان و مرا در کردار و آرزو و امور مربوط به قضا و قدراَللّهُمَّ اَبْقِنی خَیْرَ الْبَقآءِ، وَ اَفْنِنی خَیْرَ الْفَنآءِ عَلی مُوالاةِ اَوْلِیآئِکَ، وَ مُعاداةِ اَعْدآئِکَ،
از شایستگان خلق خویش قرارم ده خدایا زنده ام بدار به بهترین وضع زندگی و بمیرانم به بهترین مردن (یعنی) با دوستی دوستانت و دشمنی با دشمنانتوَ الرَّغْبَةِ اِلَیْکَ، وَ الرَّهْبَةِ مِنْکَ، وَ الْخُشُوعِ وَ الْوَفاءِ وَ التَّسْلیمِ لَکَ، وَ التَّصْدیقِ بِکِتابِکَ، وَ اتِّباعِ سُنَّةِ رَسُولِکَ،
و رغبت به درگاهت و ترس و خشوع از تو و وفاداری و تسلیم بودن در برابرت و تصدیق کردن کتاب تو (قرآن) و پیروی از روش پیغمبرتاَللّهُمَّ ما کانَ فی قَلْبی مِنْ شَکٍّ اَوْ رَیْبَة، اَوْ جُحُود اَوْ قُنُوط، اَوْ فَرَح اَوْ بَذَخ اَوْ بَطَر،
خدایا آنچه در دل دارم از شک و تردید یا انکار یا ناامیدی یا خوشی یا گردن فرازی یا اسراف در خوشگذرانیاَوْ خُیَلاءَ اَوْ رِیآء اَوْ سُمْعَة، اَوْ شِقاق اَوْ نِفاق، اَوْ کُفْر اَوْ فُسُوق، اَوْ عِصْیان اَوْ عَظَمَة، اَوْ شَیْء لا تُحِبُّ،
یاخودبینی یا خودنمایی یا شهرت جویی یا ایجاد دو دستگی یا دورویی یا کفر یا فسق یا گناه یا بزرگ طلبی یا چیزهای دیگری که تو دوست نداری
فَاَسْئَلُکَ یا رَبِّ اَنْ تُبَدِّلَنی مَکانَهُ اِیماناً بِوَعْدِکَ، وَ وَفآءً بِعَهْدِکَ، وَ رِضاً بِقَضآئِکَ،
پس ای پروردگارا از تو خواهم که آن را تبدیل کنی به ایمان به وعده ات و وفاداری به پیمانت و خشنودی به قضا و قَدرتوَ زُهْداً فِی الدُّنْیا، وَ رَغْبَةً فیما عِنْدَکَ، وَ اَثَرَةً وَ طُمَاْنینَةً وَ تَوْبَةً نَصُوحاً، اَسْئَلُکَ ذلِکَ یا رَبَّ الْعالَمینَ،
و پارسایی در دنیا و اشتیاق بدانچه نزد توست و فضیلتی و آرامشی و توبه خالص، این را از تو خواهم ای پروردگار جهانیاناِلهی اَنْتَ مِنْ حِلْمِکَ تُعْصی، وَ مِنْ کَرَمِکَ وَ جُودِکَ تُطاعُ،
خدایا تو را بخاطر بردباریت نافرمانی کنند وبه طمع جود و کرمت اطاعت کنندفَکَأنَّکَ لَمْ تُعْصَ، وَ اَنَا وَ مَنْ لَمْ یَعْصِکَ سُکّانُ اَرْضِکَ،
پس گویا نافرمانیت نکرده اند و من با کسانی که نافرمانیت نکردند همه ساکنان زمین توییمفَکُنْ عَلَیْنا بِالْفَضْلِ جَواداً، وَ بِالْخَیْرِ عَوّاداً، یا اَرْحَمَ الرّاحِمینَ،
تو بر ما به فضل خویش بخشنده باش و به نیکویی بازگردنده ای مهربانترین مهربانانوَ صَلَّی اللهُ عَلی مُحَمَّد وَ آلِهِ صَلاةً دآئِمَةً لا تُحْصی وَ لا تُعَدُّ، وَ لا یَقْدِرُ قَدْرَها غَیْرُکَ، یا اَرْحَمَ الرّاحِمینَ.
و درود خدا بر محمّد و آل او درودی همیشگی که به شماره و عدد درنیاید و اندازه‌اش نتواند جز تو ای مهربانترین مهربانان.
اعمال ماه مبارک شعبان
اعمال زیادی در ماه شعبان وارد شده ولی آنچه از روایات استفاده می شود این است که بهترین دعاها و ذکرها در این ماه استغفار است. هر که در هر روز این ماه هفتاد مرتبه استغفار کند مثل آن است که هفتاد هزار مرتبه در ماه‌های دیگر استغفار کرده است. عمل دیگری که در این ماه سفارش شده صدقه دادن است اگرچه به اندازه نصف دانه خرمایی باشد. تا خداوند بدن او را بر آتش جهنم حرام گرداند.(3)عمل دیگر روزه ماه شعبان آنچه در قبل گذشت، از امام صادق (علیه السلام) درباره فضیلت روزه ماه رجب سؤال کردند حضرت فرمودند: چرا از روزه ماه شعبان غافلید؟ پرسیدند کسی که یک روز از شعبان را روزه بدارد چه قدر ثواب دارد؟ حضرت فرمودند: به خدا قسم بهشت ثواب اوست.(4)
دوباره پرسیدند بهترین اعمال در این ماه چیست؟ حضرت فرمودند: تصدّق و استغفار. هر که در این ماه صدقه دهد خداوند او را تربیت کند. همچنان که یکی از شما بچه شترش را تربیت می‌کند تا آنکه در روز قیامت به صاحبش برسد.(5)
روزه ماه شعبان به خصوص در پنجشنبه ماه ثوابی بسیار دارد، روایت شده که در هر پنجشنبه ماه شعبان آسمان‌ها را زینت می‌کنند، پس ملائکه عرض می‌کنند: خداوندا روزه داران این روز را بیامرز و دعای آنها مستجاب می شود. همچنین پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: هر که روز دوشنبه و پنجشنه شعبان را روزه دارد حق تعالی 20 حاجت دنیوی و 20 حاجت اخروی او را برآورده می‌سازد.(6)
در این ماه صلوات بر محمّد و آل محمد (صلّی الله علیه و آله و سلم) بسیار سفارش شده. همچنین نمازهای بسیار سفارش شده که برای طریقه انجام آن به مفاتیح الجنان مراجعه فرمایید. در مجموع این ماه انجام نماز، روزه، زکات، امر به معروف و نهی از منکر، صدقه بر فقرا و مساکین، نیکی به پدر و مادر و همسایگان و اصلاح بین بستگان سفارش بسیار شده است.
پی‌نوشت‌ها:
1 . لسان العرب، ابن منظور، ج 1، ص 502، ناشر: دارالاحیاء التراث العربی.
2 . تاج العروس، زبیدی، ج 1، ص 320، ناشر: مکتبة الحیاة بیروت.
3. بحارالانوار، ج 94، ص 72
4. شیخ طوسی، الخصال، ج 2، ص 605.
5. وسایل الشیعه، ج 10، ص 493.
6. الاقبال، ص 685.
منابع:
1. نمناک / اعمال مشترک ماه شعبان
2. بیتوته / فضیلت ماه شعبان از منظر احادیث و روایات
3. اندیشه قم / ماه شعبان ماه رسول خدا
