بلاتشبیه عبادت خداوند هم به همین صورت است. عبادت خداوند همیشه، همه‌جا و در هر شرایطی خوب است و خداوند به بنده‌هایی که او را عبادت می‌کنند، دعا می‌خوانند و مناجات می‌کنند، توجه می‌کند؛ اما بعضی زمان‌ها، مکان‌ها و شرایط هستند که باعث تأثیر بیشتر دعاهای ما می‌شوند و عبادت‌هایمان را بابرکت‌تر می‌کنند.
البته نقطه مقابل این مسئله هم وجود دارد؛ یعنی بعضی اتفاقات باعث می‌شوند که انسان از عبادت‌هایش هیچ لذت و بهره‌ای نَبَرد. بی‌توجهی به بعضی امور و یا توجه بیش‌ازاندازه به بعضی امور دیگر، باعث این اتفاق تلخ می‌شود. یکی از مهم‌ترین موانع لذت از عبادت که البته ریشهٔ بسیاری از گناهان نیز معرفی‌شده، حب دنیا است.
امام صادق علیه‌السلام در حدیثی کوتاه فرموده‌اند:
رَأْسُ کُلِ خَطِیئَةٍ حُبُّ الدُّنْیَا؛
اساس هر اشتباه و خطایی، حب دنیا است.[1]
اما شاید در نگاه اول به نظر بیاید که حب دنیا نهایت تأثیری که دارد این است که تمرکز انسان را روی مسائل مادی می‌برد؛ اما با دقت در آموزه‌های دینی متوجه می‌شویم که مسئله خطرناک‌تر از این صحبت‌هاست و این گناه باعث محرومیت‌های بیشتری می‌شود.
حضرت عیسی علیه‌السلام، وضعیت انسان‌هایی که حب دنیا دارند را با مثالی زیبا بیان فرموده است:
إِنَّهُ کَمَا یَنْظُرُ الْمَرِیضُ إِلَی طِیبِ الطَّعَامِ فَلَا یَلْتَذُّهُ مَعَ مَا یَجِدُهُ مِنْ شِدَّةِ الْوَجَعِ کَذَلِکَ صَاحِبُ الدُّنْیَا لَا یَلْتَذُّ بِالْعِبَادَةِ وَ لَا یَجِدُ حلاوت‌ها مَعَ مَا یَجِدُ مِنْ حُبِّ الْمَالِ؛
همانند انسان بیماری که به غذایی لذیذ نگاه می‌کند و با آنکه از لذیذ بودن آن باخبر است، اما به دلیل بیماری نمی‌تواند این لذت را درک کند و بچشد، انسانی که حب دنیا داشته باشد نیز به دلیل علاقه‌اش به مال دنیا، از عبادت کردن لذتی نمی‌برد و شیرینی آن را نمی‌چشد [درحالی‌که می‌داند عبادت کردن لذت و حلاوت دارد، اما بیماری حب دنیا مانع درک آن می‌شود].[2]
ارتباط زمان نماز و دعا
برگردیم به بحث توجه به مکان، زمان و شرایط در انجام عبادت. بدون‌شک تمامی لحظه‌های روز و شب ماه رمضان، جزء لحظه‌های ویژه برای دعا و مناجات و عبادت است؛ اما پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله در خطبه شعبانیه به بعضی زمان‌های خاص اشاره می‌کند و این یعنی این زمان‌ها ویژه‌ترین فرصت برای دعا هستند:وَ ارْفَعُوا إِلَیْهِ أَیْدِیَکُمْ بِالدُّعَاءِ فِی أَوْقَاتِ صَلَاتِکُمْ فَإِنَّهَا أَفْضَلُ السَّاعَاتِ یَنْظُرُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فی‌ها بِالرَّحْمَةِ إِلَی عِبَادِهِ یُجِیبُهُمْ إِذَا نَاجَوْهُ وَ یُلَبِّیهِمْ إِذَا نَادَوْهُ وَ یُعْطِیهِمْ إِذَا سَأَلُوهُ وَ یَسْتَجِیبُ لَهُمْ إِذَا دَعَوْهُ؛
و [در این ماه] دست‌های خود را برای دعا در هنگام نماز بالا ببرید، زیرا این زمان، بهترین ساعت‌ها [برای دعا] است. خداوند در این ساعت با نگاه مهربان خود به بنده‌ها نگاه می‌کند. اگر او با مناجات کنند، جوابشان را می‌دهد و اگر او را صدا بزنند، پاسخشان را می‌دهد و اگر از او درخواستی کنند، به آن‌ها عطا می‌کند و اگر دعا کنند، مستجاب می‌کند.[3]
خوب است به بهانه‌ِ این فراز از خطبه شعبانیه، کمی پیرامون ارتباط نماز و دعا بخوانیم.
در تاریخ آمده است که روزی حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام، در حال طواف کعبه بودند که شخصی را مشاهده کردند که خودش را به پرده کعبه آویخته و در حال خواندن این دعاست:
یَا مَنْ لَا یَشْغَلُهُ سَمْعٌ عَنْ سَمْعٍ یَا مَنْ لَا یُغَلِّطُهُ السَّائِلُونَ یَا مَنْ لَا یُبْرِمُهُ إِلْحَاحُ الْمُلِحِّینَ أَذِقْنِی بَرْدَ عَفْوِکَ وَ حَلَاوَةَ رَحْمَتِکَ؛
ای کسی که شنیدن صدای بنده‌ای او را مشغول از شنیدن صدای سایر بندگان نمی‌کند. ای کسی که درخواست‌های فراوان بنده‌ها او را به‌غلط نمی‌اندازد. ای کسی که اصرار اصرارکنندگان حاجتمند او را خسته نمی‌کند، به من خنکای عفو و بخشش خودت و شیرینی رحمت و مهربانی‌ات را بچشان.
حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام به او فرمود: آیا تو این دعا را می‌خواندی؟ او گفت: تو این دعا را شنیدی؟ حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام فرمود: بله شنیدم. او گفت: پس این دعا را بعد از هر نمازت بخوان؛ زیرا به خدا قسم کسی از مؤمنین این دعا را بعد از نمازهای خود نمی‌خواند، مگر آنکه خداوند گناهان او را می‌بخشد و... پس حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام به او فرمود: علم این دعا و اثرات آن نزد من هست و خداوند گشایش‌گر و کریم است. آن شخص که حضرت خضر علیه‌السلام بود، گفت: به خدا قسم راست گفتی ای امیرالمؤمنین و بالاتر از هر صاحب دانشی، دانشمندی است.[4]
البته آن‌هایی که اهل انس با مفاتیح و دعاهای آن باشند، حتماً با دعاهای متعددی که به‌عنوان تعقیبات نماز معرفی‌شده، آشنا هستند و آثار و برکات آن را خوانده‌اند.
مهم این است که بدانیم یکی از زمان‌های ویژه برای دعا که بر اساس آموزه‌های معصومین علیهم‌السلام، دعا در آن زمان‌ها به هدف اجابت نزدیک‌تر است، زمان نماز است. خصوصاً بعد از نمازها.
این قطعه را با این حدیث زیبا و امیدوارکننده از پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله به پایان می‌بریم:
مَا مِنْ صَلَاةٍ یَحْضُرُ وَقْتُهَا إِلَّا نَادَى مَلَکٌ بَیْنَ یَدَیِ النَّاسِ أَیُّهَا النَّاسُ قُومُوا إِلَى نِیرَانِکُمُ الَّتِی أَوْقَدْتُمُوهَا عَلَى ظُهُورِکُمْ فَأَطْفِئُوهَا بِصَلَاتِکُم؛
هیچ نمازی نیست مگر آنکه هنگام اذان آن نماز، فرشته‌ای در میان مردم ندا می‌دهد: ای مردم بشتابید و آتشی را که پشت سرتان [با گناهان خود درست کرده‌اید] را با نماز خود خاموش کنید.[5]
چند پیشنهاد دوستانه
یکی از تغییرات اصلی زندگی روزمره در ماه مبارک رمضان که بسیاری از ما آن را تجربه می‌کنیم، تغییر نظم برنامه روزانه و به‌ویژه ساعت‌های خواب‌وبیداری است. در این ماه با توجه به تغییر برنامه غذایی و حذف وعده ناهار و اضافه شدن وعده سحری، ساعت خواب‌وبیداری خیلی از ما تغییر می‌کند، خصوصاً آن‌هایی که شغل آزاد دارند و یا خانه‌دارند و نیازی نیست که هر صبح سر ساعت مشخصی در محل کار خود حاضر شوند.این تغییرات، فرصت‌های خوبی برای ما فراهم می‌کند که شاید در سایر ایام سال به این راحتی فراهم نباشد؛ و چقدر حیف است که از این فرصت‌های ویژه استفاده نکنیم. یکی از پیشنهادهای دوستانه این است که وقتی به نیت خوردن سحری از خواب بیدار می‌شویم و یا اگر از آن دسته افرادی هستیم که شب‌ها را تا سحر بیدار می‌مانیم، می‌توانیم با کمی اراده و همت، خودمان را از برکات نماز شب بهره‌مند کنیم. نیازی نیست که حتماً از همان ابتدا با یازده رکعت شروع کنیم، بلکه تنها خواندن دو رکعت نماز شفع و یک‌رکعت نماز وتر که نهایتاً دو الی سه دقیقه زمان لازم دارد هم بسیار ارزشمند است.
یکی دیگر از پیشنهادهای دوستانه، خواندن نمازهای مستحبی یا همان نمازهای نافله است. همان‌طور که همه میدانیم، نمازهای نافله 34 رکعت هستند؛ اما بازهم نیازی نیست که حتماً از همان ابتدا با 34 رکعت شروع کنیم، بلکه نافله‌های کوتاه‌تر می‌توانند شروع خوبی باشند و بهترین پیشنهاد برای شروع این عمل خیر، نافله نماز صبح است که دو رکعت است و پیش از نماز خوانده می‌شود. این فرصت را هم از دست ندهیم. برای اینکه بتوانیم به هر دو پیشنهاد عمل کنیم، کافی است چند دقیقه مانده به اذان صبح، مشغول خواندن نماز شب بشویم و بلافاصله با شروع اذان، مشغول خواندن نافله نماز صبح شویم و بعدازاینکه نماز صبح را در اول وقت خواندیم، سراغ عبادت جذاب این ماه، یعنی خوابیدن برویم!
پیشنهاد سوم در مورد توجه به نماز اول وقت است. در مورد نماز صبح که فضا به‌شدت آماده است و حتی نیازی به پیشنهاد نیست، چون طبیعتاً غالب روزه‌داران علاقه دارند که نماز صبح را اول وقت بخوانند؛ اما بعضی افراد که برنامه‌های کاری خود را در این ماه به عصر و شب موکول می‌کنند، متأسفانه نسبت به نماز ظهر و عصر کمی سستی به خرج می‌دهند و برایشان مهم نیست که آن‌ها اول وقت ادا کنند. این را فراموش نکنیم که عبادتها در این ماه شریف، ارزشی چند برابر پیدا می‌کند، پس حواسمان باشد از فیض نماز اول وقت محروم نشویم.
پی‌نوشت:
[1]. اصول کافی، جلد 2، صفحه 315، حدیث 1.
[2]. تحف العقول، صفحه 507.
[3]. أمالی شیخ صدوق، صفحه 94، حدیث 4.
[4]. أمالی شیخ مفید، صفحه 92.
[5]. من لا یحضره الفقیه، جلد 1، صفحه 208، حدیث 624.
